Najwyższy Trybunał Administracyjny - organ władzy sądowej w
Polsce międzywojennej
.
Pierwszy raz zapowiedziany przez
Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej (konstytucję marcową)
z dnia
17 marca
1921
roku (
Dz. U. z 1921 r. Nr 44, poz. 267
), według której Najwyższy Trybunał Administracyjny stać miał na czele
sądownictwa administracyjnego
, powołanego do orzekania o legalności
aktów administracyjnych
w zakresie
administracji
tak rządowej i samorządowej.
Trybunał powołany został
ustawą
z dnia
3 sierpnia
1922
roku o Najwyższym Trybunale Administracyjnym (
Dz. U. z 1926 r. Nr 68, poz. 400
). Mimo że z obu powyższych aktów prawnych, a także z
rozporządzenia (z mocą ustawy) Prezydenta RP
z
27 października
1932
roku o Najwyższym Trybunale Administracyjnym (
Dz. U. z 1932 r. Nr 94, poz. 806
), wynikało, że Najwyższy Trybunał Administracyjny powinien być wyższą instancją w przynajmniej
dwuinstancyjnym
postępowaniu sądowoadministracyjnym
, postulat ten nie został nigdy w pełni zrealizowany. Wojewódzkie sądy administracyjne działały jedynie w trzech województwach zachodnich z siedzibami w
Katowicach
,
Poznaniu
i
Toruniu
.
Po
II wojnie światowej
Najwyższy Trybunał Administracyjny nie wznowił działalności. Jego następcą jest
Naczelny Sąd Administracyjny
.
W budowanym od podstaw po okresie zaborów ustroju
II Rzeczypospolitej
nie mogło zabraknąć instytucji sądownictwa administracyjnego. Pierwsze działania władz miały na celu utrzymanie w mocy i dostosowanie do warunków niepodległego państwa ustaw odziedziczonych po zaborcach, do czasu wprowadzenia jednolitego, ogólnopolskiego unormowania. Nakaz jego utworzenia zawarty został w art. 73 konstytucji marcowej. Konstytucja zapowiedziała więc
sądownictwo administracyjne
co najmniej dwuinstancyjne, z udziałem
ławników
. Tych ostatnich deklaracji nie urzeczywistniono (w województwach zachodnich, tj. w województwach: pomorskim, poznańskim i śląskim istniało jeszcze tzw. sądownictwo administracyjne niższego stopnia), najważniejsze jednak, że Trybunał powstał. Był to „sąd szczególny, jednoinstancyjny, o kompetencji kasacyjnej, sprawujący kontrolę legalności decyzji organów administracji publicznej w zakresie wyznaczonym ochroną publicznych praw podmiotowych jednostki, w sprawach określonych klauzulą generalną zacieśnioną enumeracją nielicznych wyjątków” .Delegację z art. 73 ustawy zasadniczej wykonał Sejm w ustawie z
3 sierpnia
1922
r. o Najwyższym Trybunale Administracyjnym . Ustawa konstytucyjna z dnia
23 kwietnia
1935
r. , w artykule 70 stanowiła jedynie, że "1. Powołuje się. . . . b) Najwyższy Trybunał Administracyjny do orzekania o legalności aktów administracyjnych". NTA był już jednak powołany i działał nadal wedle przepisów Konstytucji z
1921
oraz ustawy z
1922
roku, choć nie do końca zrealizowanych. W międzyczasie wydane zostało jeszcze rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
27 października
1932
r. o Naczelnym Trybunale Administracyjnym , które poza tym, że nie wspomina już o czynniku obywatelskim, żadnych istotnych zmian w zakresie tego sądownictwa nie wprowadziło, a Trybunał był jedynym sądem w zakresie sądownictwa administracyjnego aż do wybuchu II wojny światowej. Organizacja Trybunału, zwłaszcza niedostateczna ilość
sędziów
powodowała, że rosły zaległości. Budowę
sądów
niższego szczebla, z udziałem czynnika obywatelskiego, odłożono na później tłumacząc się problemami finansowymi młodego państwa oraz brakiem wykształconej kadry. W konsekwencji niższe instancje nie powstały, a w II Rzeczypospolitej funkcjonowały dwa typy sądownictwa administracyjnego: oparty na modelu austriackim i pruskim. Mimo że Trybunał nie spełniał wszystkich pokładanych nadziei, to jego rola w systemie organów II Rzeczypospolitej określana jest pozytywnie. Niejednokrotnie był on jedyną możliwością obrony przed sprzecznym z prawem działaniem administracji. W większości Trybunał uchylał zaskarżane decyzje administracyjne.
Wybuch
II wojny światowej
przerwał działanie NTA, którego nie reaktywowano po jej zakończeniu, mimo że zgodnie z postanowieniami Manifestu Polskiego Komitetu Zjednoczenia Narodowego, do czasu uchwalenia nowej konstytucji obowiązywać będą postanowienia
konstytucji marcowej
. Zasadniczą przeszkodą była sytuacja polityczna trwająca do roku
1980
.