Ukraińska Powstańcza Armia (
ukr.
Українська Повстанська Армія (УПА), Ukrajinśka Powstanśka Armija – UPA) – formacja zbrojna stworzona przez
frakcję banderowską
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
pod koniec
1942
roku, kierowana początkowo przez OUN-B, a od lipca
1944
przez
UHWR
. Działała głównie na
Wołyniu
i w
Galicji Wschodniej
, po wyznaczeniu granic również na terenie południowo-wschodniej Polski.
W Polsce jej aktywność znacząco zmalała po
akcji „Wisła”
w
1947
, ostatnie oddziały przestały istnieć w
ZSRR
w
1956
. UPA walczyła o niepodległość Ukrainy z wojskami niemieckimi (co nie przeszkadzało jej zawierać lokalne porozumienia w celu zwalczania komunistycznej partyzantki, po roku 1944 była również sporadycznie zaopatrywana przez Niemców), partyzantką sowiecką i polską (1943-45), jest współodpowiedzialna wraz z
OUN
za zorganizowane
ludobójstwo
polskiej ludności cywilnej[1]. Po wojnie UPA walczyła w Polsce, oprócz
LWP
również z oddziałami poakowskimi (np.
Zgrupowanie Warta
),
WiN
,
KBW
,
UBP
,
WOP
, atakowała posterunki
MO
i polskie wsie. Zarówno w trakcie
wysiedleń ludności ukraińskiej do ZSRR w latach 1944-1946
, jak i w trakcie
akcji Wisła
zbrojnie starała się powstrzymać wysiedlenia ludności ukraińskiej. Na terenie ZSRR walczyła z regularnymi oddziałami
Armii Czerwonej
,
istribitielnymi batalionami
, milicją, organami bezpieczeństwa i antypartyzanckimi oddziałami
NKWD
.
Historia powstania UPA
Do 1942 w
OUN
przeważał pogląd, że należy utworzyć regularną armię ukraińską przy pomocy władz niemieckich, w związku z tym koncepcja tworzenia własnych oddziałów partyzanckich zakrawała na prowokację. Jednak w lecie 1942 Niemcy dokonali masowych aresztowań działaczy OUN. Dlatego też pod koniec 1942 w pobliżu Lwowa odbyła się konferencja referentów wojskowych obwodowych prowidów
OUN-B
, która przedyskutowała istniejące koncepcje walki, i opowiedziała się za tworzeniem struktur partyzanckich pod nazwą Wojskowe Oddziały OUN-SD (Samostijnikiw Derżawnikiw). Jednocześnie utworzono grupę roboczą w składzie:
Wasyl Iwachiw
Sonar, Mychajło Medwid Karpowycz i
Łuka Pawłyszyn
Wowk, w celu opracowania wojskowych regulaminów i instrukcji.
Formowanie pierwszego oddziału OUN-SD rozpoczęto na
Polesiu
w połowie października 1942. Dowodził nim referent wojskowy OUN
Serhij Kaczynskyj
Ostap. Drugi oddział, pod dowództwem Hryhorija Perehijniaka Dowbeszki-Korobki został utworzony na
Wołyniu
.
Powstały one w celu ochrony ukraińskiej ludności cywilnej przed działalnością partyzantów sowieckich, którzy swoją działalnością prowokowali niemieckie ekspedycje karne przeciw ludności cywilnej. W lutym 1943 utworzono 3 nowe sotnie UPA, pod dowództwem Dorosza, Kruka i Honty.
Pierwszą akcją oddziałów był
atak sotni Hryhorija Perehijniaka (Korobko) 7 lutego 1943 na baraki policyjne w miasteczku Wołodymyrec (Włodzimierzec)
.
III konferencja OUN-SD (odbywająca się w dniach 17-
21 lutego
1943) aprobowała obrany kurs na walkę zbrojną z okupantem.
W dniach 20-30 marca 1943 na stronę UPA przeszły załogi posterunków Ukraińskiej Policji pomocniczej w okolicach Kowla i Łucka. Wiosną 1943 oddziały OUN-SD liczyły już kilka tysięcy osób. Główne dowództwo sprawował
Dmytro Klaczkiwski
, szefem Krajowego Sztabu Wojskowego (KWSz) był Wasyl Iwachiw (do śmierci 13 maja 1943), następnie Wasyl Sydor.
Nazwę późniejszą, tzn. UPA przejęto od formacji zbrojnych
Tarasa Borowcia
Tarasa Bulby. Obecnie dla rozróżnienia oddziałów Bulby używa się wobec nich określenia UPA – Poleska Sicz.
Za oficjalną datę utworzenia UPA historycy ukraińscy przyjmują
14 października
1942
– Święto Szaty (Pokrowy) Najświętszej Marii Panny. Dzień ten jako święto UPA został ustalony na mocy postanowienia
Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej
z
30 maja
1947
.
Organizacja UPA
Struktura początkowa
Pierwszym dowódcą UPA został
Dmytro Klaczkiwski
(Kłym Sawur, Ochrim), a szefem
Krajowego Sztabu Wojskowego
(Krajowyj Wijśkowyj Sztab – KWSz)
Wasyl Iwachiw
(Sonar, Som), po jego śmierci
Wasyl Sydor
(Szełest), a po nim
Łeonid Stupnyckyj
Honczarenko. Pod koniec
1943
UPA składała się z czterech okręgów wojskowych (wijśkowa okruha – WO), zwanych też grupami (hrupa):
Oddziały UPA dokonywały także rajdów na wschodnie tereny Ukrainy (przede wszystkim okolice
Kamieńca Podolskiego
,
Winnicy
,
Czerkasów
). Mimo wysiłków podejmowanych od
1943
nie udało się zbudować struktur UPA i OUN na Ukrainie Wschodniej.
W
1943
na terenach Galicji Wschodniej UPA formalnie nie istniała, działała tam od
3 czerwca
1943
inna struktura nacjonalistów ukraińskich –
Ukraińska Narodowa Samoobrona
(Ukrajinśka Narodna Samooborona – UNS) dowodzona przez
Ołeksandra Łućkoho
Bohun, Bohdan, Berkut, Andrijenko). Szefem KWSz na terenie Małopolski Wschodniej był w tym czasie
Łuka Pawłyszyn
(Wowk).
Dopiero w grudniu
1943
UNS przekształciła się w UPA. Składała się wówczas z następujących WO (Grup):
Reorganizacja struktury
W
listopadzie
1943
powstały Główne Dowództwo UPA (Hołowna komanda) i Główny Sztab Wojskowy UPA (Hołownyj wijśkowyj sztab – HWSz). Głównym dowódcą UPA został
Roman Szuchewycz
(Taras Czuprynka), a szefem HWSz
Dmytro Hrycaj
(Perebyjnis). Zastępcą szefa HWSz mianowano
Ołeksę Hasyna
(Łycar).
Dotychczasowa UPA działająca na Polesiu i Wołyniu została przekształcona w
UPA-Północ
(UPA-Piwnycz), a jej dowódcą mianowano D. Klaczkiwskiego. UPA-Północ składała się z trzech WO:
- I WO Turiw
- II WO Zahrawa
- III WO Wołyń-Południe (Tjutjunnyk)
, a od sierpnia
1944
z dwóch (Zawychost, 444).
W Małopolsce Wschodniej utworzono
UPA-Zachód
(UPA-Zachid) dowodzoną przez W. Sydora. W
lutym
1945
UPA-Zachód składała się z czterech WO, te zaś dzieliły się na Odcinki Taktyczne (Taktycznyj Widtinok – TW):
Dotychczasowy WO-1 przyłączono do WO-2, zaś WO-5, WO-7 i WO-8 do WO-4. Od listopada
1944
do kwietnia
1945
WO-6 obejmujący dzisiejsze tereny Polski był podporządkowany WO-2. Odcinki Taktyczne istniały tylko w UPA-Zachód.
W końcu
stycznia
1944
na południowych terenach obecnego obwodu
równieńskiego
rozpoczęto organizowanie
UPA-Południe
(UPA-Piwdeń), nazywanej w literaturze także UPA-Wschód (UPA-Schid):
- I WO Chołodnyj Jar
- II WO Urszań
- III WO Winnica
Dowódcą UPA-Południe został
Wasyl Kuk
(Łemisz). Po
1944
UPA-Południe przestała istnieć jako odrębna struktura.
HWSz, sztaby terytorialnych UPA (Północ, Zachód, Południe – Heneralna Wijśkowa Okruha – Generalny Okręg Wojskowy – HWO) i sztaby WO dzieliły się na siedem zarządów (lub oddziałów): operacyjny, rozpoznawczy (wywiadowczy), zaopatrzenia, personalny, wyszkolenia, wychowania politycznego, inspektorów wojskowych.
W latach
1943
-
1945
podstawową jednostką bojową była
sotnia
(
kompania
). Większość z nich łączono w kurenie (bataliony). Na niektórych terenach dwa lub więcej kureni łączono tymczasowo w zahin (
pułk
).
Ponieważ UPA miała stać się w myśl planów nacjonalistów ukraińskich podstawą tworzenia regularnych sił zbrojnych, zakładano, iż jednostki WO tworzyć będą grupę (odpowiednik dywizji), zaś wszystkie grupy HWO – korpus. Taki podział był jednakże czysto teoretyczny i stworzono go wyłącznie na papierze.
Rodzaje jednostek
Podstawową jednostką bojową UPA była sotnia.
Sotnia
dzieliła się na trzy
czoty
(plutony), te zaś na trzy
roje
(drużyny). W roju występowały zazwyczaj dwa
łanki
(sekcje). Na przełomie
1943
i
1944
sotnie miały cztery czoty, a te z kolei cztery roje. Łanek liczył od 4 do 6 żołnierzy. Rój liczył 8-12 osób. Uzbrojenie roju składało się z ręcznego karabinu maszynowego (rkm), 2-3 pistoletów maszynowych (pm), pozostali uzbrojeni byli w karabiny. W sotni istniał poczet dowódcy, składający się pracownika politycznego (politwychownyk), szefa sotni (buńczucznyj), sanitariusza, łączników, niekiedy także z roju Wojskowej Żandarmerii Polowej (Wijśkowo-polowa żandarmerija), zwiadowców czy pododdziału ciężkiej broni piechoty. Teoretycznie sotnia powinna liczyć 163 osoby, jednak do lata
1944
występowały sotnie składające się nawet ze 180-200 ludzi. Od jesieni
1944
sotnie liczyły 100-130 osób, a od
1946
o połowę mniej.
Stopnie stosowane w UPA
- Szeregowi (riadowi):
- striłeć (szeregowy);
- starszyj striłeć (starszy szeregowy).
- Podoficerowie (pidstarszyny):
- wistun (kapral);
- starszyj wistun (plutonowy);
- buławnyj (sierżant);
- starszyj buławnyj (starszy sierżant).
- Oficerowie (starszyny):
- chorunżyj (chorąży);
- porucznyk (porucznik);
- sotnyk (kapitan);
- major;
- pidpołkownyk (podpułkownik);
- połkownyk (pułkownik).
- Generałowie (henerały):
- henerał-chorunżyj (generał brygady);
- henerał-porucznyk (generał dywizji);
- henerał-połkownyk (generał broni)
Dwa ostatnie stopnie nigdy nie były nadane w UPA.
Oznaki stopni nie istniały, za to na rękawach widniały oznaki poszczególnych rang dowódczych.
Umundurowanie
Odznaczenia i nagrody
Nagrodami i odznaczeniami, od najniższej do najwyższej, były:
- wymienienie w rozkazie
- pochwała
- Brązowy Krzyż Bojowej Zasługi
- Srebrny Krzyż Bojowej Zasługi II klasy
- Srebrny Krzyż Bojowej Zasługi I klasy
- Złoty Krzyż Bojowej Zasługi II klasy
- Złoty Krzyż Bojowej Zasługi I klasy
Były to odznaczenia bojowe, za zasługi niebojowe wręczano:
- Srebrny Krzyż Zasługi
- Złoty Krzyż Zasługi
- Medal "Za walkę w szczególnie trudnych warunkach" (wprowadzony rozporządzeniem UHWR z 6 czerwca 1948)
Pierwszym żołnierzem UPA, odznaczonym najwyższym Złotym Krzyżem Bojowej Zasługi I klasy, był dowódca kurenia "Siromanci" – major Dmytro Karpenko Jastrub (zginął podczas ataku na
Nowe Striłyszcza
17 grudnia 1944).
Szkoły oficerskie
UPA ciągle cierpiała na brak wyszkolonej liniowej kadry oficerskiej. Początkowo w roli kadry obsadzano dawnych oficerów armii
URL
i
UHA
, jednak później ze względu na ich wiek trzeba było ich częściowo demobilizować, a częściowo kierować do pracy sztabowej.
Zaczęto więc wykorzystywać kadry Bojowej Referentury OUN, wyszkolone na kursach wojskowych w Krakowie, Zakopanem i Wiedniu przez
Abwehrę
. W
1943
zdecydowano się utworzyć własne szkoły („sotnie szkolne”) dla przyszłych oficerów. Szkolenie w takich sotniach trwało 4 miesiące.
Od października 1943 do stycznia 1944 na Wołyniu działała szkoła „Lisowi Czorty” pod dowództwem por. Fedira Polowego „Pola”.
Od lipca do października 1944 na terenach UPA-Północ działała szkoła „Drużynnyky” pod dowództwem por. „Horynia”.
W związku ze zbliżaniem się wojsk sowieckich kursy zostały przeniesione do Galicji. W Karpatach utworzono w lutym 1944 szkołę „Ołeni”, która wyszkoliła 2 kursy: „Ołeni-1” (luty – maj 1944) i „Ołeni-2” (czerwiec – październik 1944). Komendantem szkoły był por. „Chmiel”, a po jego śmierci por. Fedir Polowyj, zastępcą
Ostap Łynda
.
W sumie w wymienionych 3 szkołach wyszkolono ponad 700 oficerów.
Liczebność
Propaganda
Działalność
Konsolidacja
Na wiosnę 1943 wojskowe oddziału OUN-SD zaczęły akcję konsolidacji wszystkich grup partyzanckich, działających na Wołyniu i Polesiu. W marcu 1943 banderowcy wydali rozkaz, aby wszyscy ukraińscy policjanci wstąpili w szeregi UPA. Tym, którzy tego nie zrobią, zagrożono wyłapaniem i rozstrzelaniem pod zarzutem dezercji. Wskutek tego rozkazu w szeregi UPA wstąpiło około 5 tysięcy wyszkolonych policjantów, co znacznie zwiększyło jej siłę.
W tym samym czasie podjęto też decyzję o angażowaniu się przede wszystkim w walkę partyzancką, słusznie sądząc, że otwarta walka z Niemcami nie ma większych szans. Celem ataków UPA stały się hitlerowskie jednostki administracyjne, posterunki policji, transporty żywności.
Z zamiarem konsolidacji rozpoczęły w maju 1943 rozmowy z UPA (
Sicz Poleska
), dowodzoną przez
Tarasa Borowcia
Bulbę, rozmowy o zjednoczeniu w jedną organizację o nazwie Ukraińska Powstańcza Armia. Jednak odmienność przekonań, struktura organizacyjna oddziałów, jaki i ambicje dowódców nie pozwoliły na zjednoczenie. Poza tym „Bulba” unikał walk z
Armią Krajową
operującą na Wołyniu, natomiast „Kłym Sawur” i cała OUN-SD uważała Polaków za okupantów, a akcje antypolskie za nieuniknione.
W dniach 7-8 sierpnia 1943 oddziały UPA-Północ dowodzone przez Iwana Kłymyszyna Kruka przeprowadziły w obwodzie krzemienieckim rozbrojenie wojskowych oddziałów
OUN-M
(melnykowców, pod nazwą Ukraińskie Powstańcze Wojsko, UPW), dowodzonych przez Mykołę Nedzwedzkiego Chrona. Większość melnykowców wstąpiła do UPA, również część dowódców, jak: Fedir Polowyj Pol, Wasyl Sztul Czornota, Maksym Skorupśkyj Maks i Ołeksandr Jaceniuk Wołynec, objęła dowódcze stanowiska w UPA.
18 sierpnia
1943 większość oddziałów „Bulby” została siłą przyłączona do formacji tworzonych przez OUN. Bulba-Boroweć przemianował resztki swojej organizacji na Ukraińską Armię Ludowo-Rewolucyjną (UNRA), ale już miesiąc później, po ataku banderowców na jej sztab, uległa ona rozproszeniu.
Szybki rozwój struktur organizacyjnych i wzrost liczebności UPA nastąpił w drugiej połowie
1943
, zwłaszcza po dezercji do niej większości
ukraińskich policjantów
, będących do tej pory w służbie niemieckiej. Również w lipcu/sierpniu 1944 roku po rozbiciu przez
Armię Czerwoną
14 Dywizji Grenadierów SS
około 4000 ukraińskich żołnierzy zasiliło oddziały UPA.
Późnym latem 1943 pod kontrolą UPA znalazły się duże obszary Wołynia, na których powstały powstańcze republiki (np.
Republika Kołkowska
). Niemcy sprawowali władzę jedynie w miastach i większych wsiach i ich najbliższej okolicy, Polacy chronili się w bazach samoobrony, a sowiecka partyzantka mogła operować tylko na północnym Wołyniu. UPA liczyła wtedy trzy grupy partyzanckie liczące po 6-8 tysięcy partyzantów. Czując się pewnie, UPA operowała dużymi jednostkami, nawet w sile zahonu (pułku). Zorganizowano również władze administracyjne - na bazie cywilnej siatki OUN oraz wybranych w wyborach rad wiejskich. Przeprowadzono również reformę rolną, nadając bezrolnym i małorolnych chłopom ziemię zdobytą na Polakach, oraz parcelując niemieckie Liegenschafty.
Jesienią 1943 na Wołyniu zlikwidowano antybanderowską grupę Tymofija Basiuka Jaworenka, działającą pod nazwą „Front Ukraińskiej Rewolucji”.
W listopadzie 1943 rozpoczęły się powtórne rozmowy z OUN Melnyka, w których osiągnięto porozumienie: uchwalono powstanie jednej UPA, dopuszczono udział wojskowych ukraińskich w oddziałach armii niemieckiej (planowano je wykorzystać na szkolenie żołnierzy), zobowiązano się do powstrzymania międzyfrakcyjnej wrogości na czas walki o wolność Ukrainy, dopuszczono przedstawicieli melnykowców do prac w sztabie UPA.
Jednak po zagadkowej śmierci pułkownika
Romana Suszki
w styczniu 1944 sojusz melnykowsko-banderowski znowu się rozpadł.
Ludobójstwo Polaków na Wołyniu i w Galicji Wschodniej
W lutym
1943
r. UPA rozpoczęła akcję
eksterminacji
polskiej ludności na terenie okupowanego
województwa wołyńskiego
. Było to podyktowane obawami dowództwa UPA, że po zakończeniu wojny dojdzie
powtórnie do konfliktu polsko-ukraińskiego
. Postanowiło więc wcześniej oczyścić sporne tereny z polskiej ludności. Do tej pory nie rozstrzygnięto czy decyzję podjęto na III konferencji
OUN-B
, czy rozpoczął ją na własną rękę dowódca UPA
Dmytro Klaczkiwski
. Oddziały UPA wzmocnione
dezerterami
z
Ukraińskiej Policji Pomocniczej
dokonały szeregu ataków na polskie wsie m.in.
Parośle
,
Janową Dolinę
[4].
Kulminacja mordów przypadła na
11 lipca
1943
r., niedługo po wydaniu przez
Dmytra Klaczkiwskiego
tajnej dyrektywy dowództwa
UPA-"Piwnicz"
w sprawie przeprowadzenia wielkiej akcji likwidacji polskiej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat[5]. W mordach dokonywanych z dużym okrucieństwem uczestniczyła również ukraińska ludność cywilna. W całym lipcu 1943 r. ofiarą napadów padło co najmniej 530 polskich wsi i osad. Wymordowano wówczas siedemnaście tysięcy Polaków. Kolejne nasilenia ataków przypadły na sierpień 1943 i
Boże Narodzenie
. Polska ludność przetrwała jedynie w dużych miastach i w
ośrodkach samoobrony
[4].
Zorganizowane zbrodnie trwały do lutego
1944
i spowodowały na Wołyniu według szacunków historyków śmierć do 50-60 tys. Polaków[6].
W sierpniu 1943 r. na III zjeździe
OUN(B)
delegacja wołyńska zaproponowała powtórzenie rzezi z Wołynia we Wschodniej Małopolsce, co znalazło poparcie większości delegatów. Zdaniem
Grzegorza Motyki
zjazd podjął decyzję o antypolskiej czystce w Małopolsce lub też pozostawił decyzję dowódcy UPA
Romanowi Szuchewyczowi
, który po wizycie na Wołyniu podjął ją najpóźniej jesienią 1943 roku[4].
Najpóźniej w marcu 1944 r. Główne Dowództwo UPA wydało rozkaz wypędzania Polaków pod groźbą śmierci. W razie pozostania Polaków na miejscu polskich mężczyzn miano zabijać, a chaty i majątek palić. W praktyce ograniczenie to najczęściej nie było przestrzegane i oddziały UPA zabijały także kobiety i dzieci[4].
W konsekwencji według ustaleń historyków zostało zamordowanych od 20-25[7] do 60 tys.[8] Polaków. Ok. 300–400 tys. Polaków uciekło z terenów
Małopolski Wschodniej
wiosną i latem
1944
r.[9] w obawie przed mordami, a także by uchronić się przed powrotem okupacji sowieckiej i terroru
NKWD
[10], wobec wkroczenia w styczniu
1944
r.
Armii Czerwonej
na terytorium
II Rzeczypospolitej
[11] i zbliżającego się frontu sowiecko-niemieckiego.
W eksterminacji polskiej ludności Wołynia i Małopolski Wschodniej oprócz UPA wzięła udział także cywilna ludność ukraińska, nazywana
czernią
. Zdarzały się również przypadki współpracy z
4 pułkiem policji SS
[12] (w
Hucie Pieniackiej
,
Podkamieniu
i
Palikrowach
) oraz z
SKW
(
mord w Ihrowicy
)[4].
W sprawie zbrodni popełnionych przez ukraińskich nacjonalistów na ludności polskiej Wołynia śledztwo prowadzi Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie. W sprawie zbrodni popełnionych w Małopolsce Wschodniej (województwa tarnopolskie, stanisławowskie i lwowskie) śledztwa prowadzi Oddziałowa Komisja ŚZPNP we Wrocławiu[13]. Zbrodnie zostały zakwalifikowane prawnie jako
ludobójstwo
[14]. Ogółem straty polskiej ludności wynikłe z rozpoczętej przez UPA antypolskiej akcji szacowane są na: 80–100 tys. Polaków[15], 120 tys. Polaków[8] aż po liczbę 185 tys. zawierającą również ofiary ukraińskich formacji w służbie niemieckiej oraz ofiary nacjonalistów ukraińskich innych narodowości niż polska[16].
15 lipca
2009
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej
przyjął przez aklamację uchwałę o uczczeniu pamięci Polaków i osób innej narodowości zamordowanych przez członków OUN i UPA w czasie rzezi wołyńskiej.
Mordy na Ukraińcach
Wszystkie przyjazne postawy ukraińskiej ludności cywilnej wobec Polaków, były dla OUN-UPA przejawem zdrady ideałów narodowych. Wg danych zebranych przez
IPN
384 Ukraińców zostało zamordowanych przez UPA za udzielanie pomocy Polakom. Zdaniem Szczepana Siekierki ze
SUOZUN
badania wskazują na wyższą liczbę ok. 1000 ofiar[17].
W sumie na Wołyniu z rąk UPA zginęło 846–847 Ukraińców[18]. Według danych KGB USSR w latach 1944-1953 z ręki OUN-UPA zginęło ok. 30 tys. osób, w tym m.in. 8340 żołnierzy, 2732 przedstawicieli władzy radzieckiej i około 17 tys. osób cywilnych[19].
Walka zbrojna
Wiosną 1943 OUN-B rozpoczęła tworzenie w Galicji Wschodniej grup niezależnej od UPA formacji
Ukraińskiej Narodowej Samoobrony
. Rajd zgrupowania sowieckich partyzantów pod dowództwem
Sydora Kowpaka
, przeprowadzony w lipcu-sierpniu 1943 w Karpaty Wschodnie, zmobilizował OUN-B do wzmocnienia działań organizacyjnych. Pomimo, że zgrupowanie kowpakowców zostało rozbite, Ukraińcy obawiali się opanowania Karpat przez inne partyzanckie oddziały sowieckie. W związku z tym rozpoczęto łączenie mniejszych grup UNS i przeformowywanie w UPA, tworząc
UPA-Zachid
. Oddziały tego zgrupowania stoczyły w drugiej połowie 1943 kilka bitew z jednostkami niemieckimi prowadzącymi obławy w Karpatach.
Jesienią 1943 UPA rozpoczęła przygotowania związane z powrotem władzy sowieckiej. Budowano schrony, gromadzono broń, przygotowywano zapasy żywności, prowadzono szkolenie wojskowe oraz akcję propagandową.
Planowano przeczekanie przejście frontu w dużych kompleksach leśnych, część oddziałów skierowano do Galicji Wschodniej. Zaprzestano ataków na wojska niemieckiej, robiąc wyjątki tylko w celu zdobycia broni i amunicji.
Do pierwszego starcia UPA z NKWD doszło 18 stycznia 1944, ale większe obławy rozpoczęły się w kwietniu 1944. Do największych bitew NKWD z UPA należała nierozstrzygnięta
bitwa pod Hurbami
.
Latem 1944 oddziały UPA toczyły zacięte walki o Czarny Las z sowieckim zgrupowaniem partyzanckim pod dowództwem M. Szukajewa.
Na terenie Polski największymi akcjami UPA była próba zbrojnego powstrzymania
wysiedleń ludności ukraińskiej do ZSRR
w latach 1945-1946 (niszczono wtedy stacje kolejowe i infrastrukturę kolejową, rozpędzano komisje wysiedleńcze, uwalniano osoby zatrzymane w punktach repatriacyjnych), oraz akcja niszczenia opuszczonych po akcji wysiedleńczej wsi ukraińskich w celu przeciwdziałania osadnictwu polskiemu.
Ostateczny kres działalności UPA na terytorium Polski przyniosła przeprowadzona w lecie
1947
roku tzw.
Akcja Wisła
. Do dziś niewyjaśniona pozostaje rola jakę odegrały władze radzieckie w tworzeniu tzw. pozorowanych oddziałów UPA. W
1946
na Ukrainie Zachodniej działało 146 grup operacyjnych
NKWD
podszywających się pod powstańców ukraińskich. Ich zadaniem było prowokowanie konfliktów narodowościowych i likwidowanie osób niewygodnych dla reżimu komunistycznego[20].
Duża część mieszkańców zachodniej Ukrainy oraz część emigracji uważa UPA za organizację walczącą o wolność państwa ukraińskiego, a nazwiskami żołnierzy UPA nazywane są ulice i szkoły, oraz stawia się im pomniki[].
W 64. rocznicę powstania UPA prezydent Ukrainy,
Wiktor Juszczenko
, podpisał
dekret
uznający Ukraińską Powstańczą Armię za ruch wyzwoleńczy. Dekret ten na razie ma jedynie znaczenie propagandowe, gdyż odpowiednia uchwała nie została jeszcze podjęta przez ukraiński
parlament
.
W archiwach ukraińskich odkryto informacje świadczące o tym, że część zbrodni w latach 1944-1950 przypisywanych UPA mogła być dziełem specjalnych jednostek radzieckiego NKWD[21], pośród owych jednostek było także dużo utworzonych z byłych członków UPA pracujących dla NKWD[22].
Służba Bezpieczeństwa Ukrainy
(SBU) oświadczyła ze około 150 takich specjalnych jednostek liczących 1,800 ludzi działało do 1954 roku[].
Ideologia
Ideologia tej formacji zbrojnej podporządkowanej politycznie
OUN
opierała się głównie na dwóch publikacjach: "Nacjonalizmu", książki
Dmytro Doncowa
i "Nacjokracji" z roku (
1938
)
Mykoły Sciborskiego
. W książkach tych ich autorzy postulowali ultra-
nacjonalizm
tj. dominację w państwie etnicznych Ukraińców, antyparlamentaryzm i totalitaryzm (Ukraina będzie rządzona przez lidera nominowanego przez nacjonalistyczne elity, a nie partie polityczne). W kształtowaniu świadomości nacjonalistycznej ważną rolę odegrał również "
Dekalog ukraińskiego nacjonalisty
" z roku
1929
.
UPA w Polsce
Jeszcze za okupacji niemieckiej, na obecnych terenach Polski dowództwo UPA utworzyło
26 stycznia
1944
VI Okręg Wojskowy UPA "Sian"
. Po zajęciu tego terenu w lipcu i sierpniu 1944 przez wojska radzieckie, istniejące oddziały UPA wycofały się w
Ukraińskie Karpaty
. Dopiero we wrześniu powróciły dwie sotnie, jednak wskutek dużego nasycenia terenu wojskami radzieckimi, i ciągłych obław NKWD (głównie w celu mobilizacji do Armii Czerwonej) zostały one rozformowane i rozproszone po terenowych placówkach SKW.
Do 1947 władze polskie nie czyniły wiele w celu likwidacji ukraińskiego podziemia, prowadząc w latach 1944-1946
akcję wysiedlania ludności ukraińskiej do ZSRR
. Zajmowały się tym zadaniem 3 dywizje piechoty. UPA próbowała przeciwdziałać wysiedleniom, atakując oddziały LWP, KBW, WOP i MO, jak również infrastrukturę transportową (mosty, linie kolejowe, stacje). Nie udało się zatrzymać akcji, ale działalność UPA znacznie ją opóźniła.
Dopiero w styczniu 1947, po wyborach do Sejmu Ustawodawczego, pojawiły się dobrze uzbrojone lotne oddziały KBW, które stanowiły duże zagrożenie dla partyzantki ukraińskiej. W kwietniu 1947 władze polskie podjęły decyzję o wysiedleniu pozostałej ludności ukraińskiej w ramach
Akcji Wisła
na
Ziemie Odzyskane
. Tej akcji osłabione oddziały UPA nie mogły już przeciwdziałać, i opuściły teren Polski, przebijając się na Zachód lub do
USRR
w celu kontynuowania walki. W Polsce pozostały tylko drobne grupy, mające zapewnić łączność pomiędzy Zachodem a USRR. Zwalczanie ich trwało do jesieni 1948[23].
W okresie swojej działalności UPA dopuściła się wielu mordów na ludności cywilnej polskiej, ukraińskiej, rusińskiej i żydowskiej, grabienia wsi, porywania mieszkańców, m.in.
zbrodni w Baligrodzie
,
Mucznem
, spalenia miejscowości m.in.
Bukowsko
[24],
Baligród
,
Sakowczyk
,
Cisna
,
Tworylne
,
Dylągowa
,
Nowotaniec
,
Odrzechowa
,
Bircza
[25],
Strzebowiska
,
Borownica
,
Krzywe
,
Temeszów
[26]
Prusiek
,
Leszczowate
,
Brelików
,
Ropienka
,
Wańkowa
,
Wola Michowa
,
Wola Sękowa
,
Siemuszowa
,
Kryłowie
[27].
Współpraca zagraniczna
Współpraca z Niemcami
UPA zawierała wiele lokalnych porozumień z wojskami niemieckimi dotyczącymi np. zwalczania komunistycznej partyzantki lub blokowania mniejszych przełęczy karpackich w 1944. W zamian UPA otrzymywała od wojsk niemieckich nadwyżki sprzętu wojskowego i wyposażenia.
Od października
1944
odnotowane zostały pierwsze zrzuty spadochroniarzy ukraińskich (7 osób) dokonane przez Niemców, które następnie wzmocniły siły okręgu
WO-6/Grupa "Sian"
.
11 grudnia
1945
sotnia
Burłaki
podjęła próbę uwolnienia jeńców (głównie niemieckich) z obozu w
Nehrybce
koło
Przemyśla
. Akcja zakończyła się niepowodzeniem, głównie z powodu odmowy przez jeńców opuszczenia obozu.
Próby współpracy z polskim podziemiem
W lipcu 1941 roku rozpoczęły się rozmowy polsko-ukraińskie prowadzone przez przewodniczącego
Centralnego Ukraińskiego Komitetu Narodowego
Wołodymyra Kubijowycza
i przedstawiciela ZWZ-AK
Mirosława Żuławskiego
. Kontynuowane były następnie we wrześniu 1941, marcu 1942 i marcu 1943. Głównym problemem w rozmowach było uzgodnienie przebiegu przyszłej granicy. Strona ukraińska twierdziła, że w obliczu dwóch wrogów Niemiec i Rosji Sowieckiej oba narody są zmuszone do zawarcia porozumienia. Proponowali kompromis z granicą pomiędzy
Sanem
a
Zbruczem
, określając nawet szczegółowiej, że mogłaby ona przebiegać wzdłuż rzek
Złotej Lipy
i
Oporu
, pozostawiając Lwów i
zagłębie naftowe
po stronie polskiej. Polacy stali na stanowisku nienaruszalności wschodniej granicy II RP. Do zawarcia porozumienia nie doszło.
Próby porozumienia próbowano osiągnąć w
1943
roku po nasilających się atakach UPA na polską ludność cywilną. Do kwatery dowództwa sił UPA udali się: pełnomocnik
Okręgowej Delegatury Rządu Wołyń
Zygmunt Rumel
i członek konspiracji
AK
Krzysztof Markiewicz.
7 lipca
przeprowadzono wstępne rozmowy w okolicy Swinarzyna na
Wołyniu
.
8 lipca
delegacja pojechała na dalsze rozmowy do wsi Kustycze, gdzie po odbyciu rozmów obaj akowcy zostali zamordowani przez UPA[28].
Rozmowy lokalne Delegatury Sił Zbrojnych i UPA miały miejsce w Siedliskach (
29 kwietnia
1945
), Tarnawce i
Narolu
(
2 maja
1945), Rudzie Różanieckiej (
21 maja
) oraz innych miejscowościach. Porozumienia de facto nie były "zrealizowane" ze względu na nieustające walki pomiędzy organizacjami na terenie Polski w latach 1944-1947[29].
Propozycja współpracy na szczeblu lokalnym została przedstawiona przez kpt.
Mariana Gołębiewskiego
na odprawie dowódców z obwodów AK Hrubieszów, Chełm i Zamość we wrześniu
1944
[30]. Po odprawie tej wydano skierowaną do Ukraińców ulotkę wzywającą do zaprzestania walk i zjednoczenia się przeciw wspólnemu wrogowi[31].
Porozumienie to nie znalazło poparcia we władzach centralnych Delegatury Sił Zbrojnych. Komendant Obszaru Centralnego DSZ,
Jan Mazurkiewicz
Radosław zabronił prowadzenia dalszych rozmów. Jednakże do wiosny
1947
na terenie Lubelszczyzny i Podlasia zawieszenie broni między UPA a polskim podziemiem było mniej więcej przestrzegane, dochodziło nawet do współdziałania (atak UPA i
WiN
na
Hrubieszów
28 maja
1946
).
Podobne doraźne porozumienia zawarto
21 maja
1945
w okolicach
Rudy Różanieckiej
, oraz
29 kwietnia
1945 w
Siedliskach
na
Pogórzu Przemyskim
. Dzięki tym porozumieniom wstrzymano na kilka miesięcy rzezie ludności cywilnej.
W roku 1945 doszło do wielu spotkań
AK
[32]-
WiN
i OUN-UPA[33]. Odbywały się one na różnych szczeblach i po wstępnych uzgodnieniach niejednokrotnie kończyły się zawarciem porozumienia. Warto dodać, że również posterunki milicji (obsadzone często przez byłych akowców) zawierały z UPA porozumienia o nieagresji a czasem i o współpracy[34].
Do spotkań polsko-ukraińskich doszło między innymi:
- 29 kwietnia 1945 r. we wsi Siedliska k/ Dynowa, porozumienie zawarli: wysłani przez kpt.
Dragana Sotiroviča
” Drażę” – ppor. Józef Szajda "Belabes" oraz plut. pchor. Tadeusz German "Pirat" i reprezentujący stronę ukraińską kierownik 4. rejonu I Okręgu OUN Michał Dżuman „Borys”. Porozumienie objęło ziemię rzeszowską i przemyską, przetrwało do jesieni 1945 r.[34]
- 21 maja 1945 roku po kilku wstępnych spotkaniach w okolicach Rudy Różanieckiej i przygotowawczym odbytym 2 maja 1945 r. w miejscowości Doliny (Z.Konieczny błędnie podaje jako miejsce tego spotkania Narol) zawarto porozumienie, umownie określane przez historyków „porozumieniem w Rudzie Różanieckiej”. Stronę polską reprezentowała delegacja na czele z kpt. Marianem Gołębiewskim „Sterem”, ze strony ukraińskiej przybyli ppłk
Jurij Łopatynśkyj
„Szejk” (otrzymał pełnomocnictwa bezpośrednio od Szuchewycza), referent II Okręgu OUN Mykoła Wynnyczuk „Wyr” „Kornijczuk” i
Serhij Martyniuk
„Hrab”. Porozumienie obejmowało nieagresję, współpracę i pomoc. Dotyczyło powiatów: Lubaczów, Tomaszów Lubelski, Hrubieszów, Biłgoraj i Chełm. Przetrwało do kwietnia 1947 roku[34].
- 27/28 października 1945 r. doszło do spotkania na kolonii Tuczna k/
Choroszczynki
pow. Biała Podlaska. Strony reprezentowali: mjr.
Jan Szatowski
"Szatyński" i
Serhij Martyniuk
„Hrab”, „Kryha”. Porozumienie objęło pow. Włodawa i Biała Podlaska. Pomimo występujących zgrzytów i wzajemnych pretensji przetrwało do początku 1947 roku[34].
- W grudniu 1945 r. na kolonii koło
Dołhobyczowa
spotkali się: por. Jan Łabądzki „Gołąb” i dwóch przedstawicieli strony ukraińskiej[34].
- 1 kwietnia 1946 r. w
Sahryniu
pow. Hrubieszów spotkali się: por. Stanisław Książek „Wyrwa” i referent propagandowy III Okręgu OUN Teodor Harasymiak „Dunajski”[34].
- 18 maja 1946 r. w folwarku Miętkie pow. Hrubieszów, spotkali się: Jan Zadrąg „Ostoja” i Teodor Harasymiak „Dunajski” Stronę polska reprezentowało dwunastu delegatów, a ukraińską tylko trzech. Ukraińcy nie przypuszczali, że Polacy przywiązują tak dużą wagę do tego spotkania. Trwało ono około 10 godzin a omawiano między innymi wspólną akcję na Hrubieszów, przeprowadzoną 27/28 maja[34].
- W dniach 2 i 3 sierpnia 1946 r. we
Władzinie
gm. Uhanie pow. Hrubieszów z polskim i ukraińskim podziemiem spotkał się William Derek Selby, korespondentem „Sunday Timesa”[34]
Poza wymienionymi, było wiele spotkań o mniejszej randze, gdzie porozumienia zawierało z OUN-UPA polskie podziemie i milicja, a dotyczyły obszarów gmin[34].
Współpraca z Rumunią
Pod koniec 1943 UPA podjęła rozmowy z Rumunią w
Bukareszcie
na temat współpracy wojskowej. Nie zakończyły się porozumieniem, jednak władze rumuńskie zwolniły znajdujących się w więzieniach rumuńskich działaczy OUN[35].
Oprócz tego w czerwcu i lipcu 1949 jedna z sotni UPA zorganizowała rajd do Rumunii, w celu nawiązania kontaktu z tamtejszym podziemiem antykomunistycznym[36]. Wyniki tego wypadu nie są znane.
Współpraca z Węgrami
W grudniu 1943 doszło w
Budapeszcie
(w tajemnicy przed Niemcami) do spotkania delegatów UPA z władzami węgierskimi. Zakończyło się ono zawarciem porozumienia, w którym Węgrzy, w zamian za nieatakowanie ich wojsk, zobowiązali się dostarczać UPA broń i amunicję. Dostarczano również instruktorów wojskowych, którzy dla niepoznaki występowali jako jeńcy wojenni. Poza tym przy węgierskim Sztabie Generalnym umieszczono oficera łącznikowego UPA[37].
Upamiętnienie UPA po wojnie
Wspólne zdjęcie weteranów
UPA
i
14 Dywizji
oraz młodzieży z organizacji
Płast
przed pomnikiem UPA w Brzeżanach
[38]- W
1995
Rada Główna
Związku Ukraińców w Polsce
złożyła do Sejmu projekt ustawy przyznającym członkom UPA, którzy byli więzieni w czasach stalinowskich, uprawnień kombatanckich. W projekcie ZUwP postulował również, aby państwo polskie wypłaciło odszkodowania ofiarom
Akcji Wisła
[40].
25 stycznia
1995
w
Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych
Sejmu oraz
ROPWiM
zawarto porozumienie o współpracy ze Związkiem Ukraińców w Polsce, określając kryteria upamiętnienia Ukraińców. W uchwale uzgodniono, że miejsca pamięci powinny być związane z faktycznym miejscem pochówku, a napisy na płytach i pomnikach muszą być dwujęzyczne i nie mogą godzić w uczucia Polaków. Inicjatywę poparli wszyscy obecni, w tym przedstawiciele Związku Ukraińców w Polsce[41].
-
14 października
2006
roku, w 64. rocznicę powstania UPA prezydent
Wiktor Juszczenko
, podpisał dekret uznający Ukraińską Powstańczą Armię za ruch wyzwoleńczy. Dekret ten ma jedynie znaczenie propagandowe, gdyż odpowiednia uchwała nie została jeszcze podjęta przez ukraiński parlament, a ponadto Prezydent Ukrainy nie ma uprawnień do nadawania komukolwiek statusu kombatanta i do przyznawania związanych z tym przywilejów i ulg[42].
-
11 października
2007
Borys Tarasiuk
wezwał prezydenta Juszczenkę do wydania dekretu, uznającego UPA za stronę walczącą o niepodległość państwa. Wystąpienie Tarasiuka jako przewodniczącego
Ludowego Ruchu Ukrainy
przypada w tygodniu poprzedzającym 65 rocznicę powstania UPA. W swoim apelu ocenił że "UPA z honorem wypełniała swe obowiązki wobec narodu i zasługuje na pamięć i szacunek ze strony państwa i obywateli"[43].
-
16 czerwca
2009 w parlamencie Litwy uroczyście otwarto wystawę ku czci Ukraińskiej Powstańczej Armii, w otwarciu wystawy przygotowanej przez stronę ukraińską wzięli udział m.in. wicemarszałek Sejmu Litwy Algis Kaszeta, dyrektor Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy Terese Birute- Burauskaitė, poseł litewskiego sejmu Dalia Koudite, europoseł
Vytautas Landsbergis
, ambasador Ukrainy na Litwie
Ihor Prokopczuk
, dyrektor Wydzielonego Państwowego Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy Wołodymyr Wiatrowycz. Następnie wystawa będzie prezentowana w
Rydze
i
Tallinnie
[44].
Potępienie UPA po wojnie
-
27 października
2009 r. Sejmik Województwa Opolskiego przegłosował rezolucję upamiętniającą polskie ofiary zbrodni popełnionych przez UPA i OUN. W tekście tym organizacje te zostały uznane za zbrodnicze[45].
-
28 grudnia
2009 r. Sejmik Województwa Podkarpackiego potępił zbrodniarzy z OUN-UPA, którzy dokonali ludobójstwa na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej na Kresach[46].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Dom Wydawniczy Bellona, 2007, s. 393. . Cytat: [...] w Galicji Wschodniej banderowcy organizowali grupy
Ukraińskiej Samoobrony Ludowej
, które dopiero jesienią 1943 zaczęto przekształcać w regularne oddziały zbrojne. UPA walczyła jednocześnie przeciwko Niemcom (sabotowanie zarządzeń okupanta, zamachy na urzędników niemieckich, potyczki z oddziałami wojska i policji) i partyzantce sowieckiej (m. in. starcia ze zgrupowaniem
Sydora Kowpaka
). Głównym celem ataków stała się jednak polska ludność cywilna, na obszarach mieszanych narodowościowo [...].
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Institute of Ukrainian History, Academy of Sciences of Ukraine,
Organization of Ukrainian Nationalists and the Ukrainian Insurgent Army
- ↑ Ivan Bilas. Repressive-punishment system in Ukraine. 1917-1953 Vol.2 Kyiv Lybid-Viysko Ukrainy, 1994
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960, op. cit., s.377
- ↑
Władysław Filar
, Antypolskie akcje nacjonalistów ukraińskich,
lwow.home.pl
. (...) powinniśmy przeprowadzić wielka akcję likwidacji polskiego elementu. Przy odejściu wojsk niemieckich należy wykorzystać ten dogodny moment dla zlikwidowania całej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat(...) Tej walki nie możemy przegrać, i za każdą cenę trzeba osłabić polskie siły. Leśne wsie oraz wioski położone obok leśnych masywów powinny zniknąć z powierzchni ziemi"
- ↑ "Liczba osób, które zginęły w określonym, choćby w przybliżeniu, czasie i miejscu (np. na terenie powiatu), i gdzie liczba zamordowanych dla wykazanych w pracy zdarzeń jest podana, wynosi co najmniej 36 543 – 36 750 Polaków. Rzeczywista liczba zamordowanych jest wyższa i według naszego szacunku wynosi 50 000-60 000 osób. W rzeczywistej liczbie zamordowanych mieszczą się:I. liczba zamordowanych Polaków ustalona dla wykazanych w pracy zdarzeń (tj. 36 543-36 750 osób);II. liczba szacowana.W liczbie szacowanej (II) znajdują się: 1) ofiary z miejscowości, dla których tylko częściowo ustalono liczbę zamordowanych Polaków (... +?); 2) ofiary z miejscowości, w których zginęła niewiadoma liczba Polaków (?); 3) ofiary z miejscowości, z których los Polaków jest nieznany." w:
Władysław Siemaszko
,
Ewa Siemaszko
Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia
1939
-
1945
,
Warszawa
2000
, Wydawnictwo "von Borowiecky"; – podsumowanie strat polskich
- ↑ Wstępny bilans strat polskich poniesionych w wyniku akcji nacjonalistycznych oddziałów ukraińskich na tym obszarze określić można w latach 1941–1946 na 20–25 tys. ofiar, z czego w 1943 – do około 2 tys., w 1944 r. 13–16 tys., 1945-1946–5-6 tys.; 3–3,5 tys. w woj. stanisławowskim, 5–6 tys. w województwie lwowskim i najwięcej – 12 do 15 tys. w województwie tarnopolskim.
Grzegorz Hryciuk
, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ; s. 315.
- ↑ 8,0 8,1
Ewa Siemaszko
Od walk do ludobójstwa
Rzeczpospolita
10-07-2008 dostęp 4 listopada 2009.
- ↑
Grzegorz Hryciuk
Przemiany narodowościowe i ludnościowe... s. 254-255. Analogiczny szacunek:
Grzegorz Motyka
Partyzantka ukraińska...s. 391. Uciekło także do 120 tys. Ukraińców. Hryciuk op.cit. s. 283.
- ↑ W tej nierównej walce bez większych perspektyw (zwłaszcza po lutowym przemówieniu Churchilla) wielu Polaków (zwłaszcza rodzin) wybierało ucieczkę na Zachód, choć kierownictwo podziemia wzywało do pozostania na tych ziemiach. Uciekano nie tylko pod naporem ukraińskiego żywiołu nacjonalistycznego, ale także w obawie przed bolszewikami, którzy wyraźnie podkreślali przynależność Ukrainy Zachodniej do ZSRR. Ludność kresowa była wyjątkowo przywiązana do swej ojcowizny, uciekała w ostateczności, zwłaszcza że Niemcy często rekwirowali chłopom dobytek ruchomy, z którym uciekali i wywozili ich na roboty. Mimo to liczba uciekinierów sięga kilkuset tysięcy osób.
Ryszard Torzecki
: Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej ,Warszawa 1993 Wyd.
PWN
, . S. 267-268.
22 lutego
1944
w
Izbie Gmin
Winston Churchill
złożył publiczne oświadczenie, że rząd brytyjski nigdy nie gwarantował jakiejś określonej linii granicznej w Polsce, że już w 1919 popierał
Linię Curzona
jako granicę polsko-rosyjską. Churchill stwierdził, że żądania sowieckie nie wykraczają poza to, co rozsądnie słuszne a jako rekompensatę za rewizję granicy sowiecko-polskiej Polska uzyska po wojnie bliżej niesprecyzowane nabytki terytorialne kosztem Niemiec. Oznaczało to publiczną akceptację
Wielkiej Brytanii
wobec przebiegu granicy sowiecko-polskiej wzdłuż tzw.
Linii Curzona
. Przemówienie wywołało powszechne protesty polskie, z oficjalnym protestem
Rządu RP
, zwracanie odznaczeń brytyjskich przez polskich lotników, czy wręcz odmowę udziału w lotach. Treść przemówienia została przekazana do okupowanego kraju przez sekcję polską
BBC
, szeroko cytowała je również propaganda niemiecka, stąd jego treść była powszechnie znana.
Jan Karski
Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Wyd. I krajowe Warszawa 1992, wyd.
Państwowy Instytut Wydawniczy
, . S.416-417. Por też.
Jan Nowak-Jeziorański
Kurier z Warszawy wyd. I krajowe Warszawa-Kraków 1989, Wydawnictwo Res Publica,
Społeczny Instytut Wydawniczy Znak
, s.247-251.
Grzegorz Mazur
, Jerzy Skwara,
Jerzy Węgierski
, Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939- 5 II 1946 podają pod datą
25 lutego
1944
: W godzinach południowych (12.15 lub 13.15) włączono we Lwowie w sieć megafonów 15-minutową radiową audycję BBC z Londynu. Mowa Churchilla wywarła wrażenie. Mazur, Skwara, Węgierski , „Kronika” s.420.
- ↑ Zarówno na terenie
Wołynia
, (gdzie zajęto m.in.
Równe
i
Dubno
jak i
Podola
, gdzie Armia Czerwona przekroczyła
Zbrucz
i rozpoczęły się zacięte walki sowiecko-niemieckie.
- ↑
rekrutowanym
przez Niemców z ochotników do
dywizji SS-Galizien
.
- ↑
Komunikat OKŚZpNP we Wrocławiu z 6.10.2009
- ↑ Piotr Zając, Prześladowania ludności narodowości polskiej na terenie Wołynia w latach 1939–1945 – ocena karnoprawna zdarzeń w oparciu o ustalenia śledztwa OKŚZpNP w Lublinie, w: Zbrodnie przeszłości. Opracowania i materiały prokuratorów IPN, t. 2: Ludobójstwo, red. Radosław Ignatiew, Antoni Kura, Warszawa 2008.
- ↑ Grzegorz Motyka:
Zapomnijcie o Giedroyciu: Polacy, Ukraińcy, IPN
(
pol.
). [dostęp 25 marca 2009].
- ↑
Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów
: Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946, Wrocław 2006, , Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939-1947, 2006, Wrocław; Siekierka Szczepan, Komański Henryk, Różański Eugeniusz: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie stanisławowskim 1939–1946; Wrocław, bez daty wydania, 2007.
- ↑ Romuald Niedzielko, Kresowa Księga Sprawiedliwych 1939-1945, O Ukraińcach ratujących Polaków poddanych eksterminacji przez OUN i UPA, Warszawa 2007.
Źródło
- ↑ Ewa, Władysław Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, str. 1079
- ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, Warszawa 2006, s. 650
- ↑
Ukraiński IPN za odtajnieniem akt dotyczących UPA Biuletyn OSW Numer 186 Czwartek, 25 października 2007
- ↑
Informacja prasowa dotycząca podszywania się jednostek NKWD pod UPA
- ↑ Ivan Bilas. Repressive-punishment system in Ukraine. 1917-1953 Vol.2 Kyiv Lybid-Viysko Ukrainy, 1994 P 460-464, 470-477
- ↑ Grzegorz Motyka, Rafał Wnuk - "Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945-1947", Warszawa 1997, s. 70-71
- ↑ W
OKŚZpNP
Rzeszów, prokuratorzy Marek Sowa, Marian Papiernik. Śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej
powiatu sanockiego
w latach
1944
-
1947
tj. o przestępstwo z art. 148 § 2 pkt 2, 3, 4 oraz § 3 kk w zw. z art. 3 ustawy o IPN, podjęte
14 listopada
2000.
- ↑ W
OKŚZpNP
Rzeszów, prokuratorzy Marek Sowa, Marian Papiernik. Śledztwo w sprawie zbrodni popełnionej na ludności polskiej w latach
1944
-
1948
na terenie byłego
woj. przemyskiego
(obejmuje okoliczności pojedynczych i zbiorowych mordów) tj. o
przestępstwo
z art. 148 § 2 pkt 1,2 i 4 oraz § 3 kk w zw. a art. 1 pkt 1 lit., podjęte
8 listopada
2000.
- ↑ W
OKŚZpNP
Rzeszów
, prokuratorzy Marek Sowa, Marian Papiernik. Śledztwo w sprawie
zbrodni
popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1945-1946 na szkodę ludności polskiej zamieszkałej na terenie
Temeszowa
,
Ulucza
,
Witryłowa
pow.
Brzozów
, tj. przestępstwa z art. 148 § 2 pkt 1, 2, i 4 oraz § 3 kk w zw. z art. 1 pkt 1 lit., podjęte
8 listopada
2000.
- ↑ W
OKŚZpNP
Lublin
, prokurator Andrzej Witkowski. Śledztwo dokonania zabójstw 17 funkcjonariuszy milicji obywatelskiej i 28 cywilnych narodowości polskiej przez członków UPA
25 marca
1945 w
Kryłowie
, woj. lubelskie, wszczęte
20 grudnia
1991, podjęte
9 listopada
2000.
- ↑ Ewa i Władysław Siemaszkowie, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945
- ↑ [w:] Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-2004", pod red. Bogumiła Grotta, Warszawa
2004
, s. 168.
- ↑ W obliczu wspólnego wroga obie strony postanowiły wszcząć rozmowy. Po stronie polskiej gorącym zwolennikiem porozumienia był inspektor Inspektoratu Zamość AK-DSZ (Armii Krajowej – Delegatury Sił Zbrojnych), kpt. Marian Gołębiewski "Ster". Po latach na łamach „
Tygodnika Powszechnego
" tak wspominał pierwsze kontakty: "We wrześniu 1944 r. zwołałem odprawę 23 dowódców AK z Chełmszczyzny, Zamojszczyzny i Hrubieszowa [...] zażądałem, by w miejsce walk z Ukraińcami, szukać możliwości porozumienia i współpracy. Wśród zgromadzonych zapanowało poruszenie, było tam przecież wielu takich, którzy w walkach z Ukraińcami potracili całe rodziny. [...] Nikt się nie sprzeciwił". Zdaniem zastępcy "Stera", mjr. Stanisława Książka "Wyrwy", decyzję tę podjęto pod naciskiem okolicznej ludności, która żądała zaprzestania walk. Dowódcy AK obawiali się utraty jej poparcia. Grzegorz Motyka. Rafał Wnuk Próby porozumienia polsko-ukraińskiego wobec zagrożenia sowieckiego w latach 1944-1944, Biuletyn
IPN
, 8/2001, Warszawa 2001 s 26-30.
- ↑ Biuletyn
IPN
, 8/2001, Warszawa 2001
- ↑ AK została rozwiązana
19 stycznia
1945. Jednak jej oddziały funkcjonowały nadal, zawierając pod tą nazwą lokalne porozumienia z UPA (patrz: "Pany i rezuny ...").
- ↑ Nie istniała organizacja o nazwie "OUN-UPA", UPA była osobną formacją zbrojną kierowaną przez OUN(b). Niepoprawny skrót OUN-UPA jest jednak od wielu lat powszechnie stosowany przez historyków, takich jak:
Petro Josyf Poticzny
,
Grzegorz Motyka
,
Rafał Wnuk
,
Jerzy Markiewicz
, Antoni B. Szcześniak,
Zdzisław Konieczny
, Wiesław Z. Szota,
Wiktor Poliszczuk
,
Edward Prus
i innych, w tym
Encyclopedia of Ukraine
[1]
.
- ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 34,7 34,8 G. Motyka, R. Wnuk – "Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945-1947", Warszawa 1997
- ↑ W. Kosyk – "Ukrajina i Nimeczczyna u druhij switowyj wijny", Paryż-New York-Lviv 1993, s. 410-412
- ↑ W. Mazurenko, W. Humeniuk – "Rejd UPA w Rumuniju w 1949 r.", Lwów 2007
- ↑ Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie, fond 9401, opis 1, dzieło 94, s. 132-140
- ↑ W górnym rzędzie stoi szósty od lewej przewodniczący bractwa SS-Galizien ze Lwowa –
Wołodymyr Malkosz
- ↑ "Podczas uroczystego pochówku
7 lipca
2000
r. spoczęły tutaj kości upowców odnalezione i ekshumowane w
Birczy
i
Lisznej
(mieszkańcy tychże okolic, pamiętający terror UPA wobec ludności polskiej, nie zgodzili się na pochowanie „banderowców” na miejscowych cmentarzach)". [w:]
[2]
Dziennik Polski
, Nr 16, Rol LX,
Kraków
. Tablice w „areszcie”.
20 stycznia
. 2004.
- ↑
30 grudnia
2006
Światowy Kongres Ukraińców
(
Piotr Tyma
jest członkiem Komisji Praw Człowieka ŚKU) wystąpił do
rządu Rzeczypospolitej Polskiej
, by
Polska
wypłaciła Ukraińcom odszkodowania za
operację "Wisła"
, przeprosin przez
Polskę
, jak również zwraca uwagę
Rady Europy
,
OBWE
,
UE
oraz
ONZ
, że
rząd
RP otwarcie odmówił potępienia, przeproszenia i wypłacenia odszkodowań ofiarom akcji
operacji "Wisła"
.
Światowy Kongres Ukraińców
uważa, że potrzebny jest nacisk ze strony rządów innych krajów w celu skłonienia Polski do uczynienia prawidłowego kroku. Autorzy żądań zwrócili się też do prezydenta Ukrainy, by z ich postulatów uczynił istotną część stosunków ukraińsko-polskich
- ↑ Nr 155 (278) II kadencja 1997 Biuro Informacyjne KS
- ↑ Nie honorować zbrodni UPA – "Rzeczpospolita", Piotr Koscinski
- ↑
Tarasiuk do Juszczenki: Uznać UPA za bojowników o niepodległość
- ↑ Виставка, присвячена УПА, відкрилася в Сеймі Литви. У парламенті Литви сьогодні відкрилася виставка «Українська повстанська армія. Історія нескорених». Як повідомили УНІАН у Центрі досліджень визвольного руху, виставку відкрили директор галузевого Державного архіву СБУ Володимир В’ЯТРОВИЧ та директор Центру досліджень визвольного руху Руслан ЗАБІЛИЙ. На відкритті виступили віце-спікер Сейму Литви Альгіс КАШЕТА, посол України в Литві Ігор ПРОКОПЧУК, директор Центру геноциду та резистансу Литви Тереза БІРУТЕ-БЮРУСКАЙТЕ, депутат Сейму Далія КОУДІТЕ, депутат Європарламенту Вітавтас ЛАНДСБЕРГІС. ... "В.В’ЯТРОВИЧ розповів литовським парламентаріям та громадськості про контакти українського визвольного руху із представниками інших антирадянських рухів – польського, словацького, чеського, румунського. “У 1950 році УПА здійснила спробу рейду на терени Прибалтики, аби зв’язатися з місцевим підпіллям. Рейд не вдався – повстанську групу було розбито на території Білорусі. Але ідея співпраці українських та литовських повстанців спрацювала в таборах”, - сказав В.В’ЯТРОВИЧ. За його словами, “завдяки їх зусиллям через повстання в Норильську, Воркуті, Кенгірі вдалося розхитати здавалося б нездоланну систему ГУЛАГУ. Згодом, через десятки років - в кінці 1980-тих на початку 1990-х - українці, литовці та інші поневолені народи спільними зусиллями поклали кінець існуванню радянської імперії”."
Agencja UNIAN 19.06.2009
- ↑
źródło
- ↑ Rezolucja Sejmiku Województwa Podkarpackiego w sprawie upamiętnienia ofiar ludobójstwa dokonanego na Polakach na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej Polskiej. Sejmik Województwa Podkarpackiego oddaje cześć Polakom i obywatelom II Rzeczypospolitej Polskiej innych narodowości, pomordowanym na Kresach Rzeczypospolitej przez zbrodniarzy wywodzących się z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i tzw. Ukraińskiej Powstańczej Armii. Sejmik Województwa Podkarpackiego potępia zbrodniarzy, którzy dokonali ludobójstwa na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej i jednocześnie wyraża uznanie i wdzięczność tym Ukraińcom, którzy z narażeniem własnego życia nieśli pomoc swoim polskim sąsiadom. Sejmik Województwa Podkarpackiego składa hołd żołnierzom Samoobrony Kresowej, oraz armii Krajowej i Batalionów chłopskich, którzy podjęli bohaterska walkę w obronie polskiej ludności cywilnej. Sejmik Województwa Podkarpackiego uważa, że przywrócenie prawdy historycznej o tragedii Polaków na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej jest niezbędne do pojednania pomiędzy narodami polskim i ukraińskim.
- ↑
Stanowisko Sejmiku Województwa Lubuskiego
. [dostęp 25 lutego 2010].
Literatura przedmiotu
- A. Szcześniak, W. Szota – "Droga do nikad. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów і jej likwidacja w Polsce", Warszawa 1973
-
Mykoła Łebed
– "Українська Повстанська Армія", Monachium 1946 (ukr.)
-
Łew Szankowśkyj
– "Українська Повстанська Армія. Історія укр. війська", Winnipeg 1953 (ukr.)
-
Grzegorz Motyka
, "Ukraińska partyzantka 1942-1960",
Warszawa
2006
.
-
Grzegorz Motyka
, Rafał Wnuk Próby porozumienia polsko-ukraińskiego wobec zagrożenia sowieckiego w latach 1944-1947 , Biuletyn
IPN
, 8/2001, Warszawa 2001 s 26-30.
-
Wiktor Poliszczuk
, Legal and political assessment of the OUN and UPA,
Toronto
,
1997
.
-
Wiktor Poliszczuk
, "Dowody zbrodni OUN i UPA" .
-
Lucyna Kulińska
i Adam Roliński. Antypolska akcja nacjonalistów ukraińskich w Małopolsce Wschodniej w świetle dokumentów Rady Głównej Opiekuńczej 1943-1944, Kraków 2003.
- ks.Józef Anczarski,
Józef Wołczański
. Kronikarskie zapisy z lat cierpień i grozy w Małopolsce Wschodniej 1939-1946. Wyd. bł. Jakuba Strzemię – Archidiecezji Lwowskiej ob. Łacińskiego Odzdział w Krakowie, Lwów-Kraków 1998. , ISSN 1429-6292.
- Henryk Komański. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946. Wyd. Nortom, 2006. .
-
Ewa
i
Władysław Siemaszkowie
, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945.
-
Petro Mirczuk
– "Українська Повстанська Армія 1942–1952", Tarnopol 1993
Linki zewnętrzne