|
Jasnogórski Cudowny obraz Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej |
?
, XII-XIII w. ? |
tempera
|
122,2 × 82,2
cm
|
Jasna Góra
|
Obraz Matki Bożej Częstochowskiej, Czarna Madonna, (
łac.
Imago thaumaturga Beatae Virginis Mariae Immaculatae Conceptae, in Claro Monte – Jasnogórski Cudowny obraz Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej), w tradycji wschodniej znany jako Częstochowska Ikona Matki Bożej (Bogurodzicy) (
cs.
Czenstochowskaja Ikona Bożijej Matieri), a także jako
Bełska
Ikona Matki Bożej – znajdujący się w
jasnogórskim klasztorze
wizerunek (
ikona
) przedstawiający
Matkę Boską
z Dzieciątkiem (typ
hodegetria
) o niejasnym pochodzeniu i czasie powstania. Otoczony szczególnym kultem wśród wiernych
Kościoła rzymskokatolickiego
oraz
prawosławnego
, uważany za cudotwórczy. Współcześnie jest jednym z najlepiej rozpoznawanych symboli Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce.
Historia obrazu
Pochodzenie obrazu i czas jego powstania nie są znane. Jak mówi legenda[1] ikona ta jest jedną z siedemdziesięciu namalowanych przez
świętego Łukasza Ewangelistę
, na fragmentach stołu, przy którym posiłki spożywała Święta Rodzina. Powstanie wizerunku miało by więc mieć miejsce w
Jerozolimie
, w miejscu zwanym wieczernikiem (związanym z Ostatnią Wieczerzą). W latach
66
-
67
, w czasie najścia rzymskich wojsk pod przywództwem cesarzy
Wespazjana
i
Tytusa
, chrześcijanie mieli uciec do miasteczka Pella. Wraz z innymi świętościami w jaskiniach schowali oni również i częstochowską ikonę Bogarodzicy.
W 326 do Jerozolimy przybyła cesarzowa
Helena
, aby odwiedzić święte dla
chrześcijan
miejsca oraz odnaleźć Krzyż Pański. W darze od wiernych otrzymała ikonę Matki Bożej. Ikona ta została umieszczona w
Konstantynopolu
w cesarskiej kaplicy, gdzie miała pozostawać przez następne pięć wieków.
W drugiej połowie XII wieku z wielkimi honorami ikona Bogarodzicy została przewieziona na
Ruś
, przebywając wcześniej, jak mówią niektóre źródła, w
Bułgarii
,
Morawach
i
Czechach
.
Książę halicko-wołyński
Lew Daniłowicz
umieścił ją pod zarządem
prawosławnego
duchowieństwa w zamku w
Bełzie
, gdzie miała zasłynąć licznymi cudami. Od tej miejscowości pochodzi pierwotna nazwa ikony. Po przyłączeniu zachodnich ziem
Rusi Kijowskiej
do
Korony Królestwa Polskiego
, w 1372
Księstwo Bełskie
, wraz z
Rusią Czerwoną
, przeszło we władanie księcia
opolskiego
Władysława
, który został namiestnikiem tych ziem z ramienia
Węgier
.
Wtedy też zamek w Bełzie mieli okrążyć
Tatarzy
. Licząc na pomoc Matki Bożej, książę Władysław wyniósł świętość z cerkwi i postawił na miejskiej ścianie. Strzała wystrzelona przez jednego z Tatarów trafiła w wystawioną na mury zamku ikonę. Legenda głosi, iż na cudownym obrazie miały od tamtego czasu pozostać ślady krwi przebitego strzałą jednego z najeźdźców, które widać do dzisiaj. Zapadła mgła, w której szyki nieprzyjaciół pomieszały się tak, że zmuszeni zostali przerwać oblężenie i wycofać się. Jedno z podań mówi również, że w sennym przywidzeniu Obrończyni Niebieska nakazała księciu przenieść cudotwórczą ikonę na
Jasną Górę
do Częstochowy. Idąc dalej tą wersją legendy, książę
Władysław
w 1382 założył klasztor na
Jasnej Górze
(góra spotkania - została tak nazwana w wyniku mnóstwa cudów, które miały tam miejsce) i przeniósł tam "cudotwórczą świętość", powierzając ją na przechowanie
zakonowi paulinów
. Kilkadziesiąt lat później klasztor został obrabowany przez
husytów
. Pozbawiwszy go wszystkich skarbów, chcieli oni zabrać również i cudowny obraz, lecz niewidoczna siła zatrzymywała konie, i wóz ze świętością nie zdołał się ruszyć. We wściekłości jeden z rabusiów zrzucił świętą ikonę na ziemię, a inny uderzył mieczem po twarzy. W tym samym miejscu sprawiedliwa kara dotknęła wszystkich: pierwszego rozerwało na części, drugiemu uschła ręka, pozostali padli trupem lub zostali rażeni ślepotą.
Znana jest również inna historia pojawienia się obrazu w Polsce, różniąca się kilkoma detalami. Wedle niej w 1382 książę
Władysław
zapragnął przewieźć cudowną ikonę do
Opola
, lecz po drodze wóz z ikoną miał zatrzymać się w Częstochowie, a konie nie chciały ruszyć z miejsca. Uznając to za znak Boży książę pozostawia ikonę w miejscowym klasztorze. W 1430 sanktuarium zostało napadnięte przez grupę zawodowych przestępców dowodzonych przez polską szlachtę - Jakuba Nadolnego z Rogowa herbu Działosza, Jana Kuropatwę z Łaczuchowa herbu Szreniawa i kniazia wołyńskiego Fedora Ostrogskiego. Tak o tym wydarzeniu pisał Jan Dłogosz:
- Pod ten czas niektórzy z szlachty polskiej wyniszczeni marnotrawstwem i obciążeni długami, mniemając, że klasztor częstochowski na Jasnej Górze, zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika, posiadał wielkie skarby i pieniądze, z tej przyczyny, że do niego z całej Polski i krain sąsiednich (...) zbiegał się lud pobożny (...) zebrawszy (...) kupę łotrzyków (...) napadli na rzeczony klasztor paulinów. A nie znalazłszy w nim spodziewanych skarbów, zawiedzeni w nadziei, ściągnęli ręce świętokradzkie do naczyń i sprzętów kościelnych, jako to kielichów, krzyżów i ozdób miejscowych. Sam nawet obraz Najchwalebniejszej Pani naszej odarli z złota i klejnotów, którymi go ludzie pobożni przyozdobili. Niezaspokojeni łupem, oblicze obrazu mieczem na wylot przebili, a deskę, do której wizerunek przylegał, połamali, tak iż zdawało się, że to nie Polacy, ale Czesi kacerze dopuścili się czynów tak srogich i bezbożnych. Po dopełnieniu takowego gwałtu, raczej skalani zbrodnią niż zbogaceni, z niewielką zdobyczą pouciekali. Długi czas mniemano, że ów gwałt popełnili czescy kacerze, mieszkający w przyległych Polsce miastach i zamkach szląskich. I już Władysław król i panowie polscy poczęli byli myśleć o wydaniu wojny Czechom, ale gdy się sprawa wydała i rzeczy wyjaśniły, karano srodze owych z szlachty polskiej złoczyńców, a wielu wtrącono do więzienia.[]
Związani z tradycją zachodnią restauratorzy, którzy w 1434 w Krakowie poddali zniszczoną ikonę konserwacji sprawili, że niewiele pozostało w niej pierwotnego "stylu greckiego".
W połowie XVII wieku
szwedzki
król
Karol X Gustaw
, zająwszy
Warszawę
i Kraków, poniósł klęskę pod częstochowskim klasztorem na Jasnej Górze. Wynik oblężenia przypisano cudowi spowodowanemu przez Maryję, tymczasem obraz nie znajdował się nawet na Jasnej Górze, gdyż został uprzednio wywieziony w bezpieczne miejsce do
Mochowa
pod
Głogówkiem
z obawy przed przejęciem go przez Szwedów[2]. Król
Jan Kazimierz
, powróciwszy do
Lwowa
, ogłosił śluby, w których polecał swoje państwo protekcji Bożej Matki, nazywając Ją Polską Królową. Wojna ze Szwedami w 1656 roku zakończyła się dla Polski szczęśliwie.
Na mocy aktu papieża
Klemensa XI
z roku 1716
biskup chełmski
Krzysztof Andrzej Jan Szembek
dokonał 8 września 1717 roku koronacji cudownego obrazu koronami papieskimi.
Od 10 września 1770 do 18 sierpnia 1772 na Jasnej Górze bronił się oddział
konfederatów barskich
pod wodzą
Kazimierza Pułaskiego
. Odparcie kilkukrotnego szturmu przeważających wojsk
rosyjskich
, stało się symbolem czynnego oporu i podtrzymało ogniska konfederacji w
Rzeczypospolitej
. Żołnierze konfederacji szczególnie upodobali sobie ten wizerunek, umieszczając go na swoich
ryngrafach
i sztandarach.
W świątyni częstochowskiego klasztoru przechowywana jest szczególna księga, w której poświadczone jest mnóstwo cudów dokonanych przed cudownym obrazem. Powstało wiele podobizn i kopii ikony, które można spotkać w świątyniach katolickich, jak i prawosławnych.
W 1813 roku, kiedy wojska rosyjskie weszły do twierdzy częstochowskiej, przeor wraz z braćmi klasztoru podarowali generałowi Sackenowi kopię cudownego obrazu. Następnie ikona była przewieziona do
Sankt-Petersburga
i umieszczona w katedrze w
Kazaniu
.
Po
II wojnie światowej
wizerunek obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej był często umieszczany na ryngrafach
żołnierzy podziemia niepodległościowego
. W okresie
ruchu Solidarność
wizerunek łączono z ruchami demokratycznymi. Miniaturę obrazu do dziś nosi w klapie marynarki
Lech Wałęsa
.
Ikona
Do dzisiaj nie udało się jednoznacznie ustalić daty powstania malowidła. Ikona jest napisana (namalowana) techniką
tempery
na drewnianej tablicy o wymiarach: 122,2 x 82,2 x 3,5 cm. Przedstawia on
Najświętszą Maryję Pannę
w postaci stojącej z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Maryja jest zwrócona do wiernych frontem, co podkreśla przede wszystkim jej dominujące oblicze. Twarz Dzieciątka oscyluje w kierunku patrzącego, choć nie zatrzymuje na nim wzroku. Obydwie twarze łączy wyraz zamyślenia, jakby pewnej nieobecności i powagi. Prawy policzek Matki Bożej znaczą dwie równolegle biegnące rysy, przecięte trzecią na linii nosa. Na szyi występuje sześć cięć, z których dwa są widoczne dość wyraźnie, cztery zaś pozostałe – słabiej. Jezus spoczywa na lewym ramieniu Maryi przyodziany w sukienkę koloru karminowego.
W lewej ręce trzyma księgę, prawą zaś unosi ku górze w charakterystycznym geście nauczyciela, władcy lub do błogosławieństwa. Prawa ręka Maryi spoczywa na piersi. Niebiesko-granatowa suknia Maryi i płaszcz tego samego koloru ozdobione są motywami złocistych
lilii
. Nad czołem Dziewicy namalowana została sześcioramienna gwiazda. Główne tło obrazu jest koloru niebiesko-zielonego, który przechodzi w odcień morskiej fali. Dominującym elementem ikony są złote
nimby
wokół głowy Maryi i Jezusa, które zlewają się w jedną kompozycję, stanowiąc bardzo charakterystyczny detal kontrastujący z ciemną[3] karnacją twarzy postaci.
Kult
ikony
związany jest nierozłącznie z przyozdabianiem wizerunku Maryi i Dzieciątka kosztownymi wotami. Co najmniej do połowy XV wieku ozdoby przyczepiane były bezpośrednio do deski obrazu.
W
1430
roku Jasna Góra została obrabowana. Wota przyczepione do obrazu poodrywano, a samą deskę zniszczono. W latach
1430
-
1434
kosztem
Władysława Jagiełły
obraz poddany został renowacji. Cięcia widoczne na szyi i twarzy są widocznym świadectwem pozostałym po zniszczeniu obrazu i późniejszej renowacji. Po odnowieniu obraz został na nowo przyozdobiony blachami ze złota i srebra.
Od II połowy XVII wieku obraz zaczęto przyozdabiać sukienkami, które będąc niezależną, zwartą i wymienną strukturą ozdobną, można stosować zależnie od aktualnych potrzeb. Obecnie istnieje osiem sukienek do obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Aktualnie obraz przyodziany jest w najnowszą sukienkę: bursztynowo-brylantową.
Dekretem
papieża Klemensa XI
8 września 1717 koronowano Cudowny Obraz, jako pierwszy na prawach papieskich poza Rzymem. Korony ufundował król Polski
August II Mocny
, których jednak nie nałożono, uznając je za niegodne, przyjęto dopiero te, które przysłał papież
Klemens XI
, ceremonię przeprowadził
biskup poznański
Krzysztof Antoni Szembek
przy udziale 200 tysięcy pielgrzymów. Po kradzieży koron w nocy z 22 na 23 października 1909, dokonano ponownej koronacji obrazu 22 maja 1910 koronami ofiarowanymi przez
Piusa X
. Dokonał jej biskup
Stanisław Zdzitowiecki
przy udziale ok. półmilionowej rzeszy pielgrzymów z wszystkich 3 zaborów. Korony św. Piusa X zdobiły Cudowny Obraz Jasnogórski do czasu założenia w 2005 na Cudowny Obraz koron papieża
Jana Pawła II
i nowej sukienki - sukienki bursztynowej.
Badania
Obraz jasnogórski stał się przedmiotem wielu badań i kontrowersyjnych hipotez. Datowano go na VII w. (T. Kruszyński), XI w. (Ch. Rohault de Fleury), XIII w. (W. Podlacha), przełom XIII i XIV w. (S. Totkowicz, F. Kopera), pol. XIV w. (B. Rothemund), na okres przed 1382 r. (K. Pieradzka); widziano w nim dzieło o tradycjach malarstwa grecko-rzymskiego, przemalowane w XV w. (M. Skrudlik) lub kopię wykonaną po 1430 r. w oparciu o oryginał powstały w V w., na przełomie VI i VII w., albo na początku IX w. (R. Kozłowski, S. Szafraniec). Wśród kontrowersyjnych opinii, co do środowiska jego powstania za proweniencją włoską opowiadają się J. Fijałek (szkoła bolońska), Totkowicz (dzieło
Pietra Cavalliniego
), Pieradzka (Siena), E. Śnieżyńska-Stolot (krąg
Simone Martiniego
); za bizantyjską – m.in. M. Walicki, B. Dąb, T. Mroczko, A. Rogow oraz czeską – K. Estreicher.
W 1984
Anna Różycka-Bryzek
i
Jerzy Gadomski
poddali obraz gruntownej analizie. Stwierdzili, iż obraz był dwukrotnie przemalowywany, w związku z czym obraz składa się z trzech nawarstwiających się warstw: pierwsza, ikonowa, powstała w XII-XIII w.; po niej pozostała zasadnicza kompozycja obrazu; druga warstwa jest włoska (z połowy lub po połowie XIV) i stanowi obecne malowidło; trzecią warstwę stanowią przemalowania, wykonane w Polsce podczas konserwacji (1430-34) po najeździe husytów. Tym samym badacze ci stwierdzili, że
ikonografia
obrazu jest pochodzenia bizantyńskiego, ale on sam powstał w kręgu sztuki łacińskiej. Odrzucili tezy o pochodzeniu bizantyńsko-ruskim, czeskim czy węgierskim[4].
Kult
13 kwietnia 1904 św.
Pius X
na prośbę biskupa włocławskiego Stanisława Zdzitowieckiego i polskich paulinów zatwierdził święto Matki Bożej Częstochowskiej w rycie I klasy z oktawą dla Jasnej Góry. Święto to miało być obchodzone w środę po 24 sierpnia. Po raz pierwszy święto było uroczyście obchodzone w dniu 29 sierpnia 1906 roku. W 1931
Pius XI
zatwierdził dzień 26 sierpnia jako święto ku czci Matki Boskiej Częstochowskiej. Dekretem Kongregacji Obrzędów z dnia 26 października 1956
uroczystość liturgiczna
została przyznana wszystkim diecezjom w Polsce. Natomiast w tradycji
Kościoła prawosławnego
święto Częstochowskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 6 marca (19 marca według
kalendarza gregoriańskiego
).
Przypisy
- ↑ Legendy zostały zaczerpnięte z książki Ikony Matki Bożej autorstwa J. Charkiewicza oraz portalu days.ru
- ↑
Wprost 24 - Cudowne zmyślenie
- ↑ Ciemna barwa twarzy Matki Bożej to najprawdopodobniej efekt zanieczyszczenia dymem ze świec, na co wskazują kopie ikony pochodzące z Rusi (brak ciemnej karnacji); wskazuje się jednak na wybielanie oblicza, pierwotna barwa miała być odtworzona podczas renowacji ikony
- ↑ A. Różycka-Bryzek, J. Gadomski, Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w świetle badań historii sztuki, "Studia Claromontana" 5, 1984, s. 27-52. Za: Malarstwo gotyckie w Polsce, t. II, Warszawa 2005, s. 154-155.
Źródła
Zobacz też