Na korsykańskim brzegu (1914)
Eligiusz Józef Niewiadomski (ur.
1 grudnia
1869
w
Warszawie
, zm.
31 stycznia
1923
w Warszawie) –
polski
malarz
, wykładowca i krytyk sztuki, społecznik, uczestnik walk o niepodległość Polski, sympatyk ruchów
nacjonalistycznych
, zabójca pierwszego prezydenta RP
Gabriela Narutowicza
.
Młodość
Urodził się w Warszawie 1 grudnia 1869. Syn
Wincentego
, literata, urzędnika
mennicy
warszawskiej i uczestnika
powstania styczniowego
oraz Julii z domu Werner. Jego rodzina, której historia sięgała XVI wieku, pieczętowała się herbem
Prus
o przydomku "Goleń"; wywodziła się ze wsi
Niewiadoma
pod Sokołowem Podlaskim. W wieku 2 lat Eligiusz Niewiadomski stracił matkę, którą odtąd zastępowała mu starsza siostra Cecylia.
Wykształcenie średnie uzyskał w warszawskiej
szkole realnej
, gdzie ukończył wydział matematyczny w 1888. Naukę kontynuował w
Akademii Sztuk Pięknych
w
Sankt Petersburgu
, którą ukończył w 1894, otrzymując złoty medal absolwenta za obraz Centaury w lesie. Był dobrym studentem, otrzymał 2 małe srebrne medale i 2-letnie
stypendium
po 300 rubli rocznie. W latach 1894–1896 kontynuował studia w akademii paryskiej. Był uczniem
Wojciecha Gersona
(1851–1901).
W
Paryżu
uległ ciężkiemu poparzeniu całego ciała. Proces jego rekonwalescencji trwał przez ponad rok[].
Działalność artystyczna
Po powrocie do Warszawy zasłynął jako publicysta i krytyk sztuki – jego artykuły były cenione przez znawców, m.in. przez
Stanisława Witkiewicza
(ojca). Od 1897 wykładał rysunek na Politechnice Warszawskiej; poświęcił się pracy na rzecz utworzenia w Warszawie Szkoły Sztuk Pięknych na europejskim poziomie. Przygotował statut uczelni, plan prac, a dzięki swoim kontaktom ściągnął do Warszawy wielu wybitnych twórców, m.in.
Ferdynanda Ruszczyca
,
Xawerego Dunikowskiego
,
Edwarda Trojanowskiego
,
Kazimierza Stabrowskiego
. Jak wielu współczesnych uległ modzie na wyjazdy do
Zakopanego
i górskie wycieczki, był jednym z pionierów polskiego taternictwa i autorem jednej z pierwszych map
Tatr
, na której zaznaczył szlaki turystyczne i schroniska. Opracował popularny zbiór map historycznych wydanych pt. Album do dziejów Polski (1899)[1]. Brał udział w pracach przy reorganizacji
Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych
.
Szukając pracy, zajął się wykładami o historii sztuki, wzbogacając je zbieranymi za granicą materiałami ikonograficznymi przy wykorzystaniu takich ówczesnymi nowinek technicznych jak np. przeźrocza. Wykładał na pensjach żeńskich (m.in.
Szkole im. Cecylii Plater-Zyberkówny
w Warszawie,
Wolnej Wszechnicy Polskiej
, Szkole Rotwanda i Wawelberga, kursach ogrodniczych i graficznych), urządzał także liczne odczyty na prowincji. Wydał w tym czasie szereg opracowań naukowych – wielkie dwutomowe dzieło O sztuce średniowiecznej, w latach 1904–1910 wykonał
polichromię
w kościele farnym pw. św. Bartłomieja w
Koninie
, a okna świątyni ozdobił secesyjnymi witrażami.
W okresie I wojny światowej powstały broszury zawierające poglądy Niewiadomskiego dotyczące metod propagowania sztuki: Potrzeby artystyczne Warszawy wobec przewidywanych zmian politycznych (Warszawa 1915) i Program i metoda nauki rysunku w średnich i wyższych szkołach techniczno-mechanicznych (Warszawa 1917).
W latach 1916–1917 powrócił do wykładania historii sztuki, malował studia portretowe, kompozycje artystyczne i ilustrował czasopisma. 1 marca 1918 mianowany kierownikiem wydziału malarstwa i rzeźby w Ministerstwie Kultury i Sztuki w rządzie
Rady Regencyjnej
.
Działalność konspiracyjna i polityczna
W młodości obok pracy artystycznej był aktywny na polu politycznym; w Warszawie związał się ze szkolnymi tajnymi kółkami uczniowskimi, zalążkami rodzącego się ruchu
narodowo-demokratycznego
, w
Petersburgu
był prezesem organizacji polskich studentów. W 1891 uczestniczył w pierwszej od powstania styczniowego manifestacji patriotycznej w Warszawie, zorganizowanej przez studentów z okazji rocznicy Konstytucji 3 maja. Od 1897 należał do tajnej
Ligi Narodowej
; z członkostwa z niej zrezygnował, kiedy w czasie wojny rosyjsko-japońskiej domagał się, aby LN przeprowadziła antyrosyjską akcję dywersyjną (wysadzenie mostów na
Kamie
i
Wołdze
), a jego koncepcje zostały odrzucone. Działał w tajnym Towarzystwie Oświaty Narodowej. Przemycał z
Galicji
do
Królestwa Polskiego
nielegalne wydawnictwa narodowo-demokratyczne – "
Przegląd Wszechpolski
", "Polak" i in. W nocy z 2 na 3 czerwca 1901 aresztowany przez rosyjską policję, został na kilka miesięcy osadzony w więzieniu na
Pawiaku
i w X pawilonie
cytadeli warszawskiej
. Utracił pracę na politechnice.
Po wybuchu
I wojny światowej
przebywał w Warszawie, utrzymując się z lekcji historii na pensjach i korepetycji. Opowiedział się po stronie koalicji antyniemieckiej i nie zgodził się na wysuwane pod jego adresem propozycje współpracy ze zwolennikami proniemieckiej akcji politycznej
J. Piłsudskiego
i
W. Studnickiego
.
28 lutego 1918 uległ ciężkiemu wypadkowi wyskakując z tramwaju.
10 listopada 1918 brał czynny udział w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich w Warszawie. W 1920 w chwili
ofensywy bolszewickiej
wystąpił o urlop w ministerstwie i próbował wstąpić do Wojska Polskiego, ale został odrzucony z powodu wieku (miał wówczas 51 lat). Z polecenia gen.
Kazimierza Sosnkowskiego
został przyjęty do pracy kontrwywiadowczej w II Oddziale Sztabu Głównego; domagał się zintensyfikowania walki z komunistyczną agenturą i dywersją, ale jego koncepcje były odrzucane. Czując się zbędny i zrażony do pracy "tyłowej" wymógł na przełożonych przeniesienie do 5 pułku piechoty Legionów, gdzie jako szeregowiec, wraz z synem Stefanem, walczył na froncie.
W 1921 zdemobilizowany powrócił do Warszawy na dawne stanowisko w Ministerstwie Kultury i Sztuki; jako urzędnik dobrze zapisał się w pamięci współpracowników, o czym świadczyły zeznania świadka Skotnickiego na późniejszym procesie: „(...) jako urzędnik był pod względem pojmowania swoich obowiązków pracowitym i wzorowym w swoim wydziale, jako wykonujący funkcję”.
Zamach i kara śmierci
Grób Eligiusza Niewiadomskiego
16 grudnia 1922 w czasie otwarcia wystawy w warszawskiej
Zachęcie
, obecny tam Niewiadomski oddał w kierunku prezydenta RP
Gabriela Narutowicza
trzy strzały z rewolweru. Narutowicz zginął na miejscu. Niewiadomski nie bronił się i nie próbował uciec, policja od razu go aresztowała.
30 grudnia 1922, w pierwszym dniu procesu, Niewiadomski został skazany przez sąd na
karę śmierci
, której sam dla siebie zażądał. W czasie procesu przyznał się, że przez pewien czas nosił się z zamiarem wykonania zamachu na
Józefa Piłsudskiego
, uznając go głównym winowajcą demokratycznego i lewicowego rozkładu, który toczył jego zdaniem Polskę; zrezygnował z tego w momencie, gdy Józef Piłsudski zadeklarował, że nie zamierza się ubiegać o stanowisko Prezydenta RP. Pomysł dokonania zamachu powrócił po wyborze na to stanowisko Gabriela Narutowicza (9 grudnia 1922).
Oczekując na wykonanie wyroku napisał Kartki z więzienia – zbiór przemyśleń dotyczących polityki, patriotyzmu i troski o Polskę[2]. Ukończył także Malarstwo polskie XIX i XX w.[3]
W momencie egzekucji wyraził wolę, by nie przywiązywano go do słupka ani nie zawiązywano mu oczu. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Ginę za Polskę, którą gubi Piłsudski!”. Został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny 31 stycznia 1923.
Został pochowany na
Cmentarzu Powązkowskim
w Warszawie. Pogrzeb Niewiadomskiego miał charakter wielkiej demonstracji poparcia dla popełnionego przez niego czynu i zgromadził około 10 tysięcy uczestników[].
Przypisy
Bibliografia