Cenzor (censor – l.mn. censores) –
urzędnik
w
republikańskim Rzymie
.
Powołanie
Urzędnik wybierany był na to stanowisko wraz z drugą osobą (cenzorów było zawsze dwóch) na okres potrzebny do wykonania powierzonych funkcji, nie dłużej niż 18 miesięcy raz na 5 lat przez
komicja centurialne
(comitia centuriata). Reelekcja była zabroniona. Urząd cenzorów powołano w
443 r. p.n.e.
, początkowo wybierano ich w nieregularnych odstępach wynoszących od trzech do dwunastu lat.
W pierwszym okresie istnienia urząd był zastrzeżony dla
patrycjuszy
. Pierwszym cenzorem pochodzącym z
plebsu
był Gaius Marcius Rutilus, stan ten usankcjonowano w
339 r. p.n.e.
, gdy na wniosek Kwintusa Publiliusza Filona (Quintus Publilius Philo) uchwalono lex Publilia Philonis de censore credendo, gdzie postanowiono, że przynajmniej jeden z cenzorów powinien być plebejuszem.
Zważywszy na (arbitralny) charakter władzy, urzędników tych powoływano tylko spośród osób, które przeszły cały
Cursus honorum
, co stanowiło dowód uznania dla przymiotów charakteru. Cenzorzy należeli do tzw. magistratur kurulnych (magistratus curules), co oznacza, że podczas wykonywania swych funkcji mieli prawo używać
krzesła kurulnego
(sella curulis).
Kompetencje
Cenzorzy byli jedynymi spośród wyższych magistratur, którzy nie posiadali imperium, wskutek czego nie mieli prawa do eskorty złożonej z
liktorów
niosących pęk rózg (
fasces
). Tylko cenzorzy po śmierci chowani byli w purpurowej
todze
(oznaka władzy królewskiej).
Najstarszym i najważniejszym obowiązkiem cenzorów było sporządzenie spisu obywateli rzymskich i ich majątku (agere censum) i przypisanie ich do właściwego
tribus
i
centurii
. Dokonując spisu cenzorzy opierali się przede wszystkim na oświadczeniach składanych przez uprawnionych obywateli, którzy w tym celu wzywani byli do stawienia się na
Polu Marsowym
. Jednocześnie cenzorzy ustalali listę
senatorów
(lectio senatus) na następną kadencję. Stosownie do postanowień lex Ovinia (ok.
312 r. p.n.e.
) powinni na nią być wciągnięci tylko Najgodniejsi mężowie wszelkiej rangi, w praktyce oznaczało to byłych urzędników. Prowadzili spis majątków i kontrolowali wydatki państwa na cele publiczne, określali koszty prowadzenia wojen i rozbudowy armii. Ustalali również listę ekwitów.
Drugim zakresem obowiązków cenzorów była tzw. cura morum, czyli czuwanie nad
moralnością
obywateli. Po stwierdzeniu negatywnego, ich zdaniem, zachowania obywatela mogli poczynić przy jego nazwisku stosowną uwagę (nota censoria). Jedną z sankcji, jakie pociągała za sobą nota cenzorska było przeniesienie obywatela z
tribus
wiejskiej do jednej z 4 tribus miejskich. Skutkowało to faktycznym, nie prawnym, umniejszeniem czci przeniesionej osoby (w tribus miejskich byli zapisywaniu m.in. wszyscy wyzwoleńcy). Utratę dotychczasowej pozycji pociągało także usunięcie z centurii jeźdźców i skreślenie z listy senatorów. W ostateczności cenzorzy mogli pozbawić obywatela jego praw politycznych (poprzez wykluczenie z udziału w komisjach trybusowych i centurialnych), w takiej sytuacji nosili oni miano aerari. Od wyroków cenzorów nie było odwołania. Jedyną ochroną dla osoby zagrożonej notą stanowił wymóg, aby decyzja została podjęta jednomyślnie przez obydwu cenzorów.
Cenzorzy zawierali również kontrakty, których przedmiotem były roboty publiczne (np. budowa dróg dla celów wojskowych).
Likwidacja urzędu
W schyłkowym okresie
republiki rzymskiej
urząd cenzora stracił na znaczeniu (podczas dyktatury
Sulli
opisane wyżej uprawnienia cenzorów sprowadzone zostały do zera) by zniknąć całkowicie po utworzeniu
cesarstwa
. Dopiero cesarz
Klaudiusz
w pewnym sensie reaktywował w
47 r.
jego znaczenie, jako jeszcze jeden atrybut władzy cesarskiej.
Lista cenzorów rzymskich