Georg Forster
Georg ForsterJohann Georg Adam Forster, w niektórych polskich opracowaniach występuje jako Jerzy Forster (ur.
26 listopada
1754
[1] w
Mokrym Dworze (Nassenhuben)
, zm.
10 stycznia
1794
w
Paryżu
) –
niemiecki
przyrodnik
,
etnolog
,
podróżnik
, autor literatury podróżniczej i
rewolucjonista
. W młodym wieku brał udział w ekspedycjach naukowych swojego ojca
Johanna Reinholda Forstera
, w tym w drugiej wyprawie
Jamesa Cooka
po
Pacyfiku
. Napisany po tej podróży raport Podróż naokoło świata[2] stanowi do dziś cenny materiał etnologiczny dotyczący ludów
Polinezji
i jest wciąż książką mogącą z łatwością przyciągnąć zainteresowanego literaturą piękną czytelnika. Dzięki tej publikacji dwudziestodwuletni Forster został przyjęty do
Royal Society
i uważa się, że położył podwaliny pod nowoczesną naukową literaturę podróżniczą. Istotnym owocem tej podróży były też liczne, opracowane przez obu Forsterów, oraz w wielu wypadkach zilustrowane stworzonymi przez Georga rysunkami, pierwsze opisy gatunków należących do królestw
roślin
,
grzybów
i
zwierząt
. Po powrocie do
Europy
kontynentalnej Forster oddał się aktywności naukowej. Ważnym epizodem początkowej fazy tego okresu była dyskusja z amerykańskim rewolucjonistą
Beniaminem Franklinem
w roku
1777
[3]. W latach
1778
-
1787
wykładał
historię naturalną
w Collegium Carolinum w
Kassel
, następnie w latach
1784
–
1787
na
Uniwersytecie Wileńskim
. W roku
1788
dostał posadę
bibliotekarza
na
Uniwersytecie w Moguncji
. Jego wysiłki w tym czasie koncentrowały się na pisaniu esejów z
botaniki
oraz etnologii, pisaniu wstępów do różnych książek i opracowań oraz na tłumaczeniu książek podróżniczych. Wśród tych ostatnich znalazło się także tłumaczenie dzienników kapitana Cooka. Forster był ważną postacią
epoki oświecenia
w Niemczech. Korespondował z większością jego promotorów w tamtym okresie, włączając w to jego bliskiego przyjaciela
Georga Christopha Lichtenberga
. Jego idee i osobowość miały ogromny wpływ na
Alexandra von Humboldta
– jednego z ważniejszych naukowców
XIX wieku
. Gdy w roku 1792 Francuzi zajęli
Moguncję
, Forster został jednym z założycieli
Klubu Jakobinów
w tym mieście i zaczął grać jedną z kluczowych ról w założonej wtedy Republice Mogunckiej, która była pierwszym państwem o ustroju
republikańskim
na terenie Niemiec. W lipcu 1793 roku, kiedy koalicja sił
pruskich
i
austriackich
odzyskała panowanie nad miastem, Forster służący wtedy w Paryżu jako członek delegacji młodej Republiki Mogunckiej, został edyktem cesarskim pozbawiony praw i skazany na wygnanie z obszaru imperium. Nie mogąc wrócić do Niemiec, oddzielony od przyjaciół i rodziny w wyniku udaru zmarł w Paryżu na początku 1794 roku. Dzieciństwo i pierwsze podróżeGeorg Forster urodził się we wsi
Nassenhuben
(obecnie Mokry Dwór) niedaleko
Gdańska
w polskich
Prusach Królewskich
. Był najstarszym dzieckiem
Johanna Reinholda Forstera
oraz jego żony Justiny Elisabeth, z domu Nicolai; jego rodzina wywodziła się od
Szkotów
, którzy osiedli w Polsce w XVII wieku. Jego ojciec był naturalistą, naukowcem i
kalwińskim
pastorem
. W roku 1765 zgodził się na wykonanie zlecenia carycy
Katarzyny II
, polegającego na odbyciu podróży badawczej mającej na celu zbadanie sytuacji kolonii niemieckiej nad
Wołgą
. Georg, w tym czasie dziesięcioletni chłopiec, dołączył do ojca. Wyprawa dotarła do
stepów
Kirgistanu
nad dolną
Wołgą
. W trakcie trwania tej podróży odkryto kilka nowych gatunków[4]. Młody Forster nauczył się prowadzenia badań naukowych oraz miał okazję zdobyć praktyczne doświadczenie w
kartografii
. Dodatkowo nauczył się wtedy dobrze
języka rosyjskiego
. Mocno krytyczny wobec gubernatora
Saratowa
raport z podróży nie został dobrze przyjęty przez carski dwór, w wyniku czego Forsterowie nie uzyskali stosownego wynagrodzenia[5] i musieli się przenieść. Zdecydowali się na osiedlenie w
Anglii
, co nastąpiło w roku
1766
. Ojciec podjął się nauczania w
Warrington
[6] oraz dorabiał tłumaczeniem tekstów. W tym czasie młody Forster, w wieku zaledwie 13 lat, opublikował swoją pierwszą książkę – tłumaczenie na angielski napisanej przez
Łomonosowa
historii
Rosji
[7], które było dobrze odebrane w kręgach naukowych[8]. Dookoła świata z kapitanem CookiemW roku
1772
ojciec Georga Johann został członkiem
Royal Society
. Okoliczność ta oraz rezygnacja naukowego opiekuna pierwszej wyprawy Cooka,
Josepha Banksa
[7], sprawiły, że
brytyjska
admiralicja
zaprosiła starszego Forstera do wzięcia udziału w
drugiej podróży
Jamesa Cooka
na wody
Pacyfiku
(1772-1775). I tym razem syn wziął udział w wyprawie ojca. Został zatrudniony jako rysownik. Zadaniem Johanna Forstera podczas tej ekspedycji było opracowanie naukowego sprawozdania z wyprawy, które miało zostać opublikowane po powrocie[9].
13 czerwca
1772
Forsterowie zaokrętowali się na pokładzie HMS Resolution w
Plymouth
. Trasa wyprawy wiodła początkowo przez
południowy Atlantyk
, następnie przez
Ocean Indyjski
oraz
Ocean Południowy
do wyspy
Polinezji
, by w końcu, okrążając
Przylądek Horn
, wrócić do Anglii, gdzie ekspedycja znalazła się
30 czerwca
1775
. W trakcie trzech lat podróży ekspedycja dotarła do
Nowej Zelandii
, wysp
Tonga
,
Nowej Kaledonii
,
Tahiti
,
Markiz
oraz
Wyspy Wielkanocnej
. Nikt przed nimi nie dopłynął tak daleko na południe i niewiele brakowało, a zostałaby przez nich odkryta
Antarktyda
. W wyniku tego przedsięwzięcia obalona została definitywnie teoria
Terra Australis Incognita
, według której na południu miał istnieć duży, nadający się do zamieszkania kontynent[4]. Forster pod kierunkiem ojca podjął najpierw badania
świata zwierząt
i
roślin
mórz południowych, głównie zajmując się rysowaniem przedstawicieli tych
królestw
. Jednak Georg rozwijał swoje własne zainteresowania, które doprowadziły do zupełnie niezależnych studiów z dziedziny
geografii
porównawczej i
etnologii
. Szybko nauczył się języków wysp
Polinezji
. Jego opisy ludzi z tamtego rejonu są cenione po dziś dzień, gdyż ukazują one wysiłki Forstera, aby opisać miejscowych z empatią, sympatią i w dużym stopniu bez
zachodnich
,
chrześcijańskich
uprzedzeń. Jednocześnie opisy te nie zawierają idealizacji stanu "szlachetnej dzikości"[10]. Młody Forster, inaczej niż
Louis Antoine de Bougainville
, którego starsze o kilka lat opisy podróży na
Tahiti
zapoczątkowały bezkrytyczną, romantyczną apoteozę "szlachetnej dzikości" (
ang.
"noble savage"), miał bardzo zróżnicowany obraz
społeczności
wysp południowego Pacyfiku[11]. Opisał on rozmaite
struktury społeczne
oraz
religie
, które napotkał na
Wyspach Towarzystwa
, Wyspie Wielkanocnej oraz na wyspach Tonga i na Nowej Zelandii. Ich zróżnicowanie tłumaczył różnicami w panujących w tych miejscach warunkach życiowych. Jednocześnie zauważył, że języki na tych raczej szeroko rozrzuconych wyspach są dosyć do siebie podobne. Na przykład o mieszkańcach wysp Nomuka (w
grupie wysp Ha'apai
należącej do dzisiejszego Tonga) pisał, że ich języki, pojazdy, broń, meble, ubrania, tatuaże, sposób układania bród; w skrócie całe ich istnienie, doskonale zgadzało się z tym, co już widział, badając plemiona na wyspie
Tongatapu
. Dodawał jednak, że nie mógł dopatrzyć się żadnego rodzaju poddaństwa, które z kolei było bardzo widoczne wśród plemion Tonga-Tabboo, gdzie graniczyło ono wręcz z niewolnictwem, gdy chodziło o oddawanie czci królowi[12]. Zebrane przez Georga i Reinholda Forsterów przedmioty o charakterze
etnograficznym
są obecnie wystawiane jako Cook-Forster-Sammlung (Kolekcja Cook-Forster) w muzeum
Sammlung für Völkerkunde
w
Getyndze
[13]. Inna kolekcja zebranych przez nich obiektów wystawiana jest w Muzeum Pitta Riversa w
Oksfordzie
[14]. Sama podróż przyniosła wiele wyników naukowych. Już w roku 1776 Forsterowie opublikowali w Londynie pracę o florze Polinezji, która zawierała opisy 256 nowych dla nauki gatunków roślin zilustrowane 75 rysunkami wykonanymi przez Georga[15]. Praca ta przyniosła obu badaczom natychmiast sławę w świecie nauki. Jednak w trakcie trwania samej wyprawy stosunki między Forsterami a kapitanem Cookiem i jego oficerami były bardzo trudne, co wynikało z cierpkiego charakteru Forstera-ojca[4] oraz braku zgody Cooka na poświęcenie większej ilości czasu na badania botaniczne i inne obserwacje naukowe. Po nieprzyjemnych doświadczeniach z Forsterami Cook odmówił przy trzeciej swojej podróży przyjęcia na pokład naukowców[16]. Pionier nowoczesnej literatury podróżniczejMyoporum laetum G.Forst. – jedna z roślin opisanych przez G. Forstera w wyniku podróży Wspomniane konflikty nie zniknęły po skończeniu podróży i zaznaczyły się silnie, gdy wynikł problem tego, kto powinien napisać oficjalny opis podróży. Szef admiralicji,
Lord Sandwich
, jednocześnie wykazywał chęć zapłacenia obiecanych pieniędzy za pracę naukową i opis, ale niezadowolony z przedstawionego pierwszego rozdziału raportu próbował ustanowić nad Forsterem-ojcem redaktora. Naukowiec nie chciał, aby ktoś korygował jego pisanie, gdyż uważał, że sprowadzało go to do poziomu ucznia, więc odrzucał on wszelkie próby negocjacji w tym kierunku[17]. W wyniku tego oficjalny opis wyprawy został sporządzony przez
Cooka
, a Forsterowie zostali pozbawieni prawa do jego stworzenia i nie uzyskali zapłaty za swoją pracę. W trakcie negocjacji młody Forster podjął decyzję, aby wydać nieoficjalny raport z podróży. W roku
1777
opublikowana została książka Podróż naokoło świata (ang. A Voyage round the World in His Britannic Majesty's Sloop Resolution, Commanded by Capt. James Cook, during the Years, 1772, 3, 4, and 5 – tłumaczenie pełnego tytułu Podróż naokoło świata na jednomasztowcu Jego Brytyjskiej Królewskiej Mości Resolution, dowodzonym przez kapt. Jamesa Cooka w latach 1772, 3, 4 i 5). Publikacja ta była pierwszym opisem drugiej podróży Cooka (wyszła na sześć tygodni przed oficjalną relacją) i była przeznaczona dla szerokiej rzeszy czytelników. Dzięki tej książce oraz jej własnemu przekładowi na niemiecki (publikacja w latach 1778-1780) Forster zyskał prawdziwą sławę. Poeta
Christoph Martin Wieland
ocenił książkę jako najważniejszą pozycję swoich czasów i nawet dzisiaj pozostaje ona jednym z najważniejszych opisów podróży w historii. Utwór ten miał istotny wpływ na całą
literaturę
, kulturę i naukę niemiecką. Pod wielkim jej wpływem był na przykład
Alexander von Humboldt
[18] i stanowiła ona inspirację dla wielu
etnologów
w późniejszych czasach. Jego utwór wyróżniał się wśród typowych dzieł literatury podróżniczej, gdyż stanowił nie tylko zestawienie danych, ale przedstawiał spójne, kolorowe i rzetelne
etnograficzne
fakty zebrane w wyniku wykonywania szczegółowych i nacechowanych sympatią do spotykanych ludzi obserwacji. Autor często przerywał opis, aby wzbogacić go o związane z treścią
filozoficzne
uwagi[4] i nie unikał też odniesień do literatury. Jego uwaga skupiała się zawsze na ludziach, których napotkał: ich zachowaniach, zwyczajach, przyzwyczajeniach, religiach i formach organizacji społecznej. W Podróży naokoło świata zamieścił on nawet pełne pieśni śpiewane przez ludy
Polinezji
z ich tekstami oraz
nutami
. Książka ta nawet dzisiaj jest jednym z najważniejszych źródeł dotyczących społeczności południowego Pacyfiku, zwłaszcza że pochodzi ona z czasów zanim w istotny sposób zaznaczył się tam wpływ cywilizacji europejskiej. Obaj Forsterowie opublikowali również swoje opisy podróży po południowym Pacyfiku w
berlińskim
czasopiśmie Magazin von merkwürdigen neuen Reisebeschreibungen (Czasopismo z nadzwyczajnymi nowymi opisami podróży), dodatkowo Forster opublikował w latach 1791-1793 tłumaczenie na niemiecki książki A Voyage to the South Sea, by Lieutenant
William Bligh
, London 1792 (Podróż do Mórz Południowych, wg lejtnanta Williama Bligha). Forster na uniwersytetachPublikacja Podróży naokoło świata przyniosła Forsterowi uznanie w świecie naukowym całej Europy. Cieszące się dużą renomą angielskie
Royal Society
przyjęło go
9 stycznia
1777
w swoje szeregi, mimo iż miał wtedy niecałe 23 lata[19]. Podobne tytuły nadano mu w akademiach od
Berlina
po
Madryt
[20]. Jednak te zaszczyty nie przyniosły mu pieniędzy. W roku
1778
udał się do Niemiec, gdzie przyjął pozycję z obowiązkami dydaktycznymi jako profesor
historii naturalnej
w Collegium Carolinum w
Kassel
. Tam poznał swoją przyszłą żonę,
Therese Huber
, córkę profesora
filologii klasycznej
, która później stała się jedną z pierwszych niezależnych pisarek niemieckich. Związek małżeński między nimi został zawarty w roku 1785 (już po opuszczeniu Kassel przez Forstera) i dał trójkę dzieci, jednak małżeństwo nie należało do zgodnych. Od czasu swego pobytu w Kassel Forster prowadził ożywioną korespondencję z ważnymi postaciami epoki
oświecenia
w tym z
Lessingiem
,
Herderem
,
Wielandem
oraz
Goethem
. Zainicjował on także współpracę między Uniwersytetem w Kassel, a Uniwersytetem
Getyngi
w
Hanowerze
, gdzie pracował
Georg Christoph Lichtenberg
. Wspólnie założyli i wydawali czasopismo naukowo-literackie Göttingisches Magazin der Wissenschaften und Litteratur[21] (Magazyn naukowy i literacki Getyngi). Najbliższy przyjaciel Forstera,
Samuel Thomas von Sömmering
, przybył do Kassel niedługo po Georgu i obaj działali w lokalnej grupie
różokrzyżowców
. Biblioteka i obserwatorium Uniwersytetu Wileńskiego w XIX wieku Jednak w roku
1783
Forster zauważył, iż zaangażowanie w ruch różokrzyżowców odwiodło go nie tylko od prawdziwej nauki, ale i pogrążyło w długach[22] (nigdy nie był zresztą zbyt dobry w kontrolowaniu swoich wydatków[4]). Dlatego Forster z radością przyjął w roku
1784
propozycję polskiej
Komisji Edukacji Narodowej
i został szefem katedry
historii naturalnej
na
Uniwersytecie Wileńskim
[23]. Początkowo był on tam przyjmowany dobrze, jednak czuł się tam coraz bardziej wyizolowany. Stwierdził, że "panowie polscy dookoła są krańcowo obojętni w stosunku do nauki, a szczególnie w stosunku do historii naturalnej"[24]. Większość z jego kontaktów stanowili wciąż naukowcy z Niemiec; szczególnie godna wspomnienia jest tutaj jego dyskusja z
Immanuelem Kantem
nad definicją
rasy
w odniesieniu do człowieka[25]. W roku
1785
Forster udał się do
Halle
, gdzie złożył jako
doktorat
z
medycyny
swoją pracę o roślinach Południowego Pacyfiku (praca nosiła tytuł De Plantis Esculentia Insularum Oceania Australis)[26][27]. Dodatkowo jego ambicje stworzenia prawdziwego centrum badawczego historii naturalnej nie uzyskały odpowiedniego wsparcia finansowego ze strony polskich władz. Co więcej jego słynny wykład o historii naturalnej z roku 1785 przeszedł raczej bez echa i nie był nawet wydrukowany (nastąpiło to dopiero w roku 1843). Te okoliczności doprowadziły do silnych napięć między nim, a lokalną społecznością[28]. W wyniku tego zerwał na sześć lat przed zakończeniem swój kontrakt, gdy caryca
Katarzyna
zaoferowała mu możliwość wzięcia udziału w podróży dookoła świata za wysokie wynagrodzenie wraz z obietnicą posady profesora w
Petersburgu
[29]. Doprowadziło to do silnego konfliktu między nim i
Jędrzejem Śniadeckim
. Ostatecznie rosyjska propozycja nie doszła do skutku z powodu wybuchu
wojny rosyjsko-szwedzkiej
, a Forster musiał opuścić
Wilno
w końcu sierpnia 1787[24]. Pozostawił po sobie zaczątki ogrodu botanicznego i cenny księgozbiór[24]. Osiedlił się w
Moguncji
, gdzie zajął posadę jako bibliotekarz Uniwersytetu w Moguncji. Posadę tę zajmował przed nim jego przyjaciel Johannes von Müller, który upewnił się, że właśnie Forster ją zajmie po jego przejściu do administracji
elektora
Friedricha von Erthal[30]. W tym okresie swojego życia regularnie publikował prace związane z wyprawami odkrywczymi jego czasów oraz prowadził ożywioną działalność translatorską – pisał on na przykład o trzeciej podróży
Cooka
na wody południowego Pacyfiku oraz o wyprawie
HMS Bounty
. Przetłumaczył również na język niemiecki prowadzone podczas tych wypraw dzienniki Cooka i
Bligha
[31]. Forster utrzymywał, zapoczątkowane jeszcze za czasów londyńskich, kontakty z inicjatorem wyprawy Bounty oraz członkiem pierwszej wyprawy Cooka Sir
Josephem Banksem
. W czasie pobytu w Wilnie napisał artykuł p.t. "Neuholland und die brittische Colonie in Botany-Bay" (Nowa Holandia i brytyjska kolonia w Botany-Bay) opublikowany w Allgemeines historisches Taschenbuch, (Berlin, grudzień 1786) nadzwyczaj proroczy esej na temat przyszłości ustanowionej w roku
1788
brytyjskiej kolonii w
Nowej Południowej Walii
[32]. Kolejnym polem zainteresowania Forstera była
indologia
(jednym z głównych celów niedoszłej wyprawy, którą miała finansować caryca Katarzyna, były
Indie
). Jego tłumaczenie, z przygotowanej przez
Sir Williama Jonesa
łacińskiej
wersji, oryginalnie napisanej w
sanskrycie
sztuki Sakuntala silnie wpłynęło na
Johanna Herdera
i pobudziło w niemieckim obszarze językowym zainteresowanie kulturą Indii[33]. Obrazy znad dolnego RenuLatem
1790
roku Forster i młody
Alexander von Humboldt
wyruszyli z Moguncji w długą podróż przez południowe
Niderlandy Południowe
,
Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich
i
Anglię
, która zakończyła się w
Paryżu
. Wrażenia z podróży zostały opisane w trzytomowej publikacji Ansichten vom Niederrhein, von Brabant, Flandern, Holland, England und Frankreich im April, Mai und Juni 1790 (Obrazy znad dolnego Renu, z Brabancji, Flandrii, Holandii, Anglii oraz Francji w kwietniu, maju i czerwcu 1790), która wyszła drukiem w latach
1791
-
1794
. Książkę tę Goethe ocenił tak: Man mag, wenn man geendigt hat, gerne wieder von vorne anfangen und wünscht sich, mit einem so guten, so unterrichteten Beobachter zu reisen (Po przeczytaniu tej książki chciałoby się zacząć ją jeszcze raz od początku i chciałoby się też wyruszyć w podróż z tak dobrym i wykształconym obserwatorem.) Pozycja ta zawiera rozważania, których wpływ na
historię sztuki
można porównać z wpływem, jaki Podróż naokoło świata wywarła na
etnologię
. Forster w tej książce jest jednym z pierwszych pisarzy, którzy docenili
architekturę gotycką
katedry w Kolonii
, powszechnie w jego czasach uważaną za "barbarzyńską". Obrazy... współgrały również dobrze z
wczesnoromantycznymi
prądami intelektualnymi w ówczesnego obszaru niemieckojęzycznego[34]. Jednak pisarz znowu, tak jak 15 lat wcześniej, opisując podróż po Pacyfiku, skupił swoje główne zainteresowanie na społecznych zachowaniach ludzi. Jego ciekawość przyciągały powstania narodowe we
Flandrii
i
Brabancji
oraz oczywiście
rewolucja francuska
. Podróż przez te kraje oraz przez Niderlandy i Anglię, gdzie wolności obywateli były równie dobrze rozwinięte, pozwoliły mu na ustalenie swoich własnych politycznych preferencji. Od czasu tej podróży zaczął on być zagorzałym przeciwnikiem
ancien régime'u
. Podobnie jak inni niemieccy uczeni tamtych czasów uznał on wybuch rewolucji za oczywistą konsekwencję ruchu
oświecenia
. Już
30 lipca
1789
, niedługo po tym, jak dowiedział się o
zburzeniu Bastylii
, pisał do swojego teścia, filologa Christiana Gottloba Heyne: - "Schön ist es aber zu sehen, was die Philosophie in den Köpfen gereift und dann im Staate zustande gebracht hat. (...) Also ist es doch der sicherste Weg, die Menschen über ihre Rechte aufzuklären; dann gibt sich das übrige wie von selbst."[35]
(Można to odczytać po polsku tak: Pięknie jest widzieć, co filozofia rozwinęła w głowach i czego dokonała w tym państwie. (...) Zatem edukowanie ludzi o ich prawach jest przecież najlepszą drogą; reszta wyniknie jakby sama z siebie.). Słup wolności na granicy z Republiką Moguncką Forster i rewolucja francuska Utworzenie Republiki MogunckiejPo tym jak rewolucyjna armia francuska pod dowództwem generała
Custine
zdobyła kontrolę nad
Moguncją
21 października
1792
Forster przyłączył się do grupy założycieli klubu
jakobińskiego
"Freunde der Freiheit und Gleichheit" ("Przyjaciele Wolności i Równości"). Na początku zaś roku
1793
był aktywnie zaangażowany w organizację Republiki Mogunckiej. Ta pierwsza na niemieckiej ziemi republika zbudowana była na zasadach
demokracji
i obejmowała obszary na lewym brzegu
Renu
, między
Landau
, a
Bingen
. Forster został wiceprezydentem tymczasowego zarządu republiki i kandydatem w wyborach do miejscowego parlamentu Rheinisch-Deutscher Nationalkonvent (Nadreńskiego, Niemieckiego Konwentu Narodowego). W okresie od stycznia do marca 1793 zajmował się też redagowaniem pisma Die neue Mainzer Zeitung oder Der Volksfreund (Nowa Gazeta Moguncji lub Przyjaciel Ludu). W swoim pierwszym artykule napisał on: - "Die Pressefreiheit herrscht endlich innerhalb dieser Mauern, wo die Buchdruckerpresse erfunden ward."
- "Wolność prasy w końcu rządzi tam, gdzie wynaleziono
prasę drukarską
."
Wolność jednak nie trwała zbyt długo. Republika Moguncka istniała tylko do momentu wycofania się wojsk francuskich w lipcu 1793 po bitwie pod Moguncją. W czasie tych walk Forster był poza miastem. Razem z Adamem Luxem reprezentowali moguncki parlament w
Paryżu
, gdzie zostali wysłani z petycją, aby Republikę Moguncką, która nie była w stanie istnieć jako niezależne państwo, przyłączyć do
Republiki Francuskiej
. Petycja została przyjęta, jednak nie miało to praktycznego znaczenia, gdyż Moguncja została zdobyta przez pruskie oraz austriackie wojska i przywrócony tam został stary porządek[36]. Kulminacja wolności, satyra Jamesa Gillraya Śmierć w rewolucyjnym ParyżuNa mocy
dekretu
cesarza
Franciszka II
, który nakładał kary na poddanych niemieckich współpracujących z francuskim rządem rewolucyjnym, Forster został pozbawiony mienia i praw obywatelskich w Niemczech. Co więcej, wyznaczono cenę 100 dukatów za jego głowę, w związku z czym nie mógł już tam wrócić[37]. Pozbawiony jakichkolwiek środków do życia oraz kontaktu z żoną, która została z dziećmi oraz jej przyszłym mężem Ludwigiem Huberem w Moguncji, pozostał w Paryżu. W tym czasie francuska rewolucja weszła w fazę
rządu terroru
wprowadzonego przez
Komitet Ocalenia Publicznego
pod kierownictwem
Maksymiliana Robespierre'a
. Forster mógł naocznie przekonać się o różnicy między obietnicami szczęśliwości dla wszystkich, jakie dawała rewolucja, a jej okrutną praktyką. Jednak inaczej niż inni niemieccy zwolennicy rewolucji, jak na przykład
Friedrich Schiller
, widząc skutki terroru, nie odwrócił się od ideałów rewolucyjnych. Zdarzenia we Francji były dla niego naturalnym zjawiskiem, którego nie dało się spowolnić i które musiało wyzwolić swoje własne energie, aby nie przekształcić się w coś jeszcze bardziej niszczącego[38]. Tuż przed śmiercią napisał: - "Die Revolution ist ein Orkan. Wer kann ihn hemmen? Ein Mensch, durch sie in Tätigkeit gesetzt, kann Dinge tun, die man in der Nachwelt nicht vor Entsetzlichkeit begreift"[39]
(Po polsku można to odczytać tak: "Rewolucja jest jak huragan. Kto ją może zatrzymać? Człowiek wysunięty przez nią do działania może dokonać czynów, które przyszłe pokolenia nie będą rozumiały przez ich okrucieństwo".). W styczniu
1794
, jeszcze zanim rządy terroru osiągnęły swój szczytowy punkt, Forster, mając 39 lat, zmarł po
chorobie reumatycznej
na
udar mózgu
[5][40] w swoim małym mieszkaniu na poddaszu przy ulicy Rue des Moulins w Paryżu[41][20]. Forster a kultura narodówForster miał szkockie korzenie i urodził się w Polsce na terenie ówczesnych
Prus Królewskich
. Działał w Rosji, Anglii, Polsce oraz kilku istniejących w jego czasach niemieckich państwach. Swojego życia natomiast dokonał we Francji. Żył w różnych środowiskach i już od wczesnej młodości dużo podróżował. W jego opinii te okoliczności połączone z naukowym wychowaniem opartym na ideałach
oświecenia
dawały mu szerokie spojrzenie na różne etniczne i narodowe wspólnoty: - "Wszyscy ludzie na ziemi mają takie samo prawo do mojej dobrej woli..., a moje chwalenie i ganienie jest niezależne od narodowych uprzedzeń"[42].
Według Forstera wszyscy ludzie mają takie same możliwości jeśli chodzi o rozum, uczucia i wyobraźnię, ale te podstawowe składniki są używane na różne sposoby oraz w różnych środowiskach, w wyniku czego powstają różne kultury i cywilizacje. Według niego oczywistym jest, że kultura
Ziemi Ognistej
jest na niższym poziomie rozwoju, niż kultura europejska, jednak przyznaje on również, że warunki życia na tej wyspie są o wiele trudniejsze i w związku z tym tamtejsi ludzie mają bardzo małe szanse na rozwinięcie wyższej kultury. Te opinie zadecydowały o tym, że Forster jest uważany za jednego z głównych reprezentantów niemieckiego
kosmopolityzmu
w
XVIII wieku
[43]. Z tym stosunkiem wyrażonym w jego pismach oraz jego oświeceniową postawą kontrastują jego obraźliwe wypowiedzi o Polakach, jakie zamieścił w swoich prywatnych listach wysyłanych w czasie pobytu w
Wilnie
oraz w dzienniku podróży przez Polskę (był m.in. autorem słów: Polacy to woły w ludzkiej formie)[44][45][46]. Za jego życia słowa te nie zostały opublikowane[47] i stały się publicznie znane dopiero po jego śmierci, gdy jego prywatna korespondencja oraz dzienniki wyszły w druku. W związku z tym, że informacje o innych narodach zamieszczone w oficjalnych publikacjach uczonego były uznawane za bezstronne naukowe obserwacje, te pochodzące z listów i dzienników słowa dotyczące Polaków były w
Cesarstwie Niemieckim
i
Trzeciej Rzeszy
uważane za wiarygodne i wykorzystywane jako swego rodzaju naukowe poparcie dla rzekomej wyższości Niemców[48]. Listy Forstera mogły też mieć znaczący wpływ na rozpowszechnienie się stereotypu "
polnische Wirtschaft
"[49] wśród wyższych sfer społeczeństwa niemieckiego w XVIII i XIX wieku[50][51]. Nasilenie się prądów
nacjonalistycznych
w końcu XVIII wieku i w wieku XIX spowodowało, że kosmopolityczne idee Forstera nie były nigdzie mile widziane. Dla Niemców był on zbyt związany z rewolucją i zbyt mało z narodem[52], w stosunku do Anglików był zbyt dumny i nieustępliwy[53], dla Polaków zbyt niedbały jeśli chodzi o polską naukę[54][51], dla Francuzów zbyt mało znaczący[55]. Dziedzictwo ForsteraPo śmierci Forstera jego prace zostały poza kręgami naukowymi prawie zupełnie zapomniane. Wynikało to częściowo z jego zaangażowania w działania rewolucji francuskiej. Jednak stosunek do tej postaci zmieniał się wraz ze zmianami politycznymi przy czym w różnych okresach uwaga publiczna koncentrowała się na różnych częściach jego dzieła. W czasach wzrastającego nacjonalizmu niemieckiego po okresie napoleońskim był on uważany w niemieckim kręgu kulturowym za "zdrajcę narodu", co przyćmiewało jego odbiór jako pisarza i naukowca. Tego rodzaju nastawienie zyskiwało na sile, mimo iż na początku
XIX wieku
filozof
Friedrich Schlegel
napisał o Forsterze następujące słowa: - "Unter allen eigentlichen Prosaisten atmet keiner so sehr den Geist freier Fortschreitung wie Georg Forster"[56]
- "Wśród wszystkich prawdziwych pisarzy tylko Georg Forster oddycha tak mocno duchem wolnego postępu."
W latach 1828-29 jego była żona wydała w dwóch tomach korespondencje Forstera. Z kolei córka Teresa Forster (zm. 1862) wydała w latach 1843-44 w
Lipsku
9 tomów jego Sämmtliche Schriften wraz z życiorysem Forstera sporządzonym przez G.G. Gervinusa[57]. Zainteresowanie życiem Forstera i jego uczestnictwem w rewolucji odżyło w tym czasie w kontekście liberalnych nastrojów zapowiadających
Rewolucję Marcową
[58]. NRD-owska arktyczna stacja badawcza „Georg Forster“ na znaczku z 1988 r. W Niemczech
Wilhelma II
, a także i to nawet bardziej w
III Rzeszy
[59], wspominanie Forstera było ograniczone do jego wyrażonego w prywatnej korespondencji stosunku do Polaków. Zainteresowanie jego postacią pojawiło się w
latach 60. XX wieku
w
NRD
, gdzie uważano go za orędownika
walki klas
[60]. W wyniku tego zainteresowania na przykład otworzona
25 października
1987
NRD-owska stacja badawcza na
Antarktyce
nosiła imię właśnie Forstera[61]. Z kolei w
Niemczech Zachodnich
poszukiwania tradycji demokratycznych w historii kraju doprowadziły w
latach 70.
do bardziej zróżnicowanego przedstawiania tej postaci. Jego imię nosi program stypendiów fundacji Alexandra von Humboldt dla zagranicznych naukowców z krajów rozwijających się[62]. Forster zdobył reputację jako jeden z pierwszych i najwybitniejszych niemieckich
etnologów
. Jego prace są uważane za kluczowe w rozwoju etnologii jako oddzielnej dziedziny nauki w Niemczech[63]. Forster miał także wkład w
botanikę
– gatunki
roślin
opisane po raz pierwszy przez tego naukowca są oznaczane skrótem G.Forst.[64] Forster oprócz roślin, opisał naukowo jako pierwszy także dwa gatunki ptaków: -
petrela śnieżnego
Pagodroma nivea (G. Forster, 1777)
- petrelka szerokodziobego Pachyptila vittata (G. Forster, 1777)
Ważniejsze utwory Po polsku- Podróż naokoło świata; wybrał i przeł. [z ang.] Michał Ronikier; wstępem poprzedził Stanisław Rakusa-Suszc, Warszawa : "Czytelnik", 1977.
Po angielsku- A Voyage round the World in His Britannic Majesty's Sloop Resolution, Commanded by Capt. James Cook, during the Years, 1772, 3, 4, and 5 (
1777
)
- Journal of travels in Poland (August-November,
1784
), The Warsaw Voice, 1990 31 8-9
- Essays on the moral and natural geography, natural history and phylosophy (
1789
-
1797
)
- Views of the Lower Rhine, Brabant, Flanders (trzy tomy,
1791
-
1794
)
- Letters (pośmiertne wydanie listów,
1828
)
Po niemiecku- Ansichten vom Niederrhein, Gerhard Steiner (red.). Frankfurt nad Menem: Insel, 1989.
- Georg Forsters Werke, Sämtliche Schriften, Tagebücher, Briefe, Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, G. Steiner i in. Berlin: Akademie 1958
- Reise um die Welt, Gerhard Steiner (red.). Frankfurt nad Menem: Insel, 1983.
- Sakontala order Der entscheidende Ring : ein indisches Schauspiel / von Kalidas ; aus den Ursprachen Sanskrit und Prakrit ins Englische und aus diesem ins Deutsche übers. mit Erläuterngen von Georg Forster. wyd. I. G. v. Herder, Franfurt am Main: bey A. Hermann dem jüngern, 1803
[9]
- Tagebücher; wyb. Paul Zincke i Albert Leitzmann, Berlin : B. Behr (F. Feddersen), 1914[65]
- Über die Beziehung der Staatskunst auf das Glück der Menschheit und andere Schriften, Wolfgang Rödel (red.). Frankfurt nad Menem: Insel, 1966. – Niewielki zbiór esejów politycznych, notatek i przemówień autorstwa pisarzy republikańskich.
- Werke in vier Bänden, Gerhard Steiner (red.). Lipsk 1971
- Briefe an Ernst Friedrich Hector Falcke. Michael Ewert, Hermann Schüttler (red.), Georg-Forster-Studien Beiheft 4. Kassel: Kassel University Press 2009.
Po łacinie- Florulae Insularum Australium Prodromus; Gottingae : Typis Joann. Christian. Dieterich, 1786.
Przypisy- ↑ Wiele źródeł, w tym biografia Thomasa Saine, wymienia jako datę urodzenia 26 listopada, jednak według książki Ulricha Enzensbergera Ein Leben in Scherben, Frankfurt 1996, , w księdze metrykalnej kościoła św. Piotra w
Gdańsku
wpisany jest jako data chrztu 5 grudnia, a urodzin 27 listopada.
- ↑ Jerzy Forster,Podróż naokoło świata; wybrał i przeł. z ang. Michał Ronikier; wstępem poprzedził Stanisław Rakusa-Suszczewski, Warszawa: "Czytelnik", 1977.
- ↑ Scott Horton.
Georg Forster's Recollection of Benjamin Franklin
. „Harper's Magazine” (2008).
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Wstęp do George Forster: A voyage round the world, red. Nicholas Thomas and Oliver Berghof, University of Hawai'i Press, Honolulu 2000. (ang.)
- ↑ 5,0 5,1 Heinrich Reintjes, Weltreise nach Deutschland, Progress-Verlag, Düsseldorf 1953 (niem.)
- ↑ Ian Boreham, John Reinhold Forster, za: Cook's Log, s. 368, tom 8, numer 3 (1985)
[1]
, (ang.)
- ↑ 7,0 7,1 Thomas P. Saine: Georg Forster. Twayne Publishers, New York, NY, 1972. , (ang.)
- ↑ Gerhard Steiner i Ludwig Baege (red.): Vögel der Südsee. Insel-Verlag, Leipzig 1971, s. 53, (niem.)
- ↑ Richard P. Aulie, The Voyages of Captain James Cook, rozdział The triumphant voyage,
wersja on-line
(
ang.
)
- ↑ Erwin H. Ackerknecht, George Forster, Alexander von Humboldt, and Ethnology, w: Isis, University of Chicago Press, tom. 46, nr 2, ss. 83–95 (ang.)
- ↑ Ackerknecht, s. 86.
- ↑ Georg Forster, A Voyage Round the World, księga II, rozdział VIII (ang.)
- ↑
Kolekcja Enograficzna Uniwersytetu w Getyndze
(ang.)
- ↑ Jeremy Coote, Peter Gathercole i Nicolette Meister: "Curiosities sent to Oxford": The Original Documentation of the Forster Collection at the Pitt Rivers Museum, w: Journal of the History of Collections, tom XII, nr 2 (2000), ss. 177–92.
[2]
(ang.)
- ↑ J. R. Forster, G. Forster: Charaoteres Generum Plantarum quas in Itinere ad Insulas Maris Australis Collegerunt, Descripserunt, Delinearunt, Annis 1772-1775. Londyn. (
łac.
)
- ↑ Saine, s. 22.
- ↑ Richard P. Aulie:The Voyages of Captain Cook.
Wersja on-line stosownego rozdziału.
(ang.)
- ↑ Alexander Smith: Explorers of the Amazon, s. 218.
[3]
. University of Chicago Press 1990. (ang.)
- ↑ Lista członków Royal Society
(PDF)
(ang.)
- ↑ 20,0 20,1 Stanisław Rakusa-Suszczewski, Wstęp do Jerzy Forster, Podróż naokoło świata, tłum. wybranych rozdziałów A Voyage Round the World; tłumaczył Michał Ronikier; Czytelnik, Warszawa 1977
- ↑ Saine, s. 27.
- ↑ Saine, s. 33.
- ↑ Reintjes, s. 50.
- ↑ 24,0 24,1 24,2 Ewa Mochtak: Tajemnice ogrodów botanicznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, 1989, s. 34. .
- ↑ Saine, ss. 43–48.
- ↑ Richard P. Aulie: The Voyages of Captain Cook.
Wersja on-line rozdziału
(ang.)
- ↑ Georg Forster, De Plantis Esculentia Insularum Oceania Australis, Getynga, 1786,
wersja on-line
- ↑ Leslie Bodi, Georg Forster: The "Pacific Expert" of eighteenth-century Germany, w Literatur, Politik, Identität – Literature, Politics, Cultural Identity, ss. 29-54, Röhrig Universitätsverlag, St. Ingbert 2002 (ang.)
- ↑ Robert J. King, "The Mulovsky Expedition and Catherine II’s North Pacific Empire", Australian Slavonic and East European Studies, tom 21, nry 1/2, 2007. ss. 101-126 (ang.)
- ↑ Saine, s. 59.
- ↑ Robert J. King, "The Call of the South Seas: Georg Forster and the expeditions to the Pacific of Lapérouse, Mulovsky and Malaspina", Georg-Forster-Studien, tom XIII, 2008 (ang.)
- ↑ Tłumaczenia na angielski dostępne w:
[4]
oraz w:
[5]
(ang.)
- ↑ Ackerknecht, s. 85.
- ↑ Christopher John Murray: Encyclopedia of the Romantic Era, 1760-1850, Taylor & Francis, 2003 , 9-781-57958-4238, s. 365 (ang.)
- ↑ Za: Jörg Schweigard, Freiheit oder Tod!. w:
Die Zeit
29/2001,
wersja on-line
(niem.)
- ↑
Republika Moguncka
w WHKMLA (ang.)
- ↑ Saine, s. 154.
- ↑ Saine, s. 152.
- ↑ Za
"Nur durch unaufhörlichen Wechsel besteht alles"
, Neue Zürcher Zeitung, 27 listopada 2004 (niem.)
- ↑ Niektóre źródła, np.
Allgemeine Deutsche Biographie
, podają jako przyczynę śmierci zapalenie płuc. Sam Forster w swoich listach z początku grudnia 1793 określa swoją przypadłość jako "Brustentzündung". Jednak bliższa analiza opisywanych przez niego objawów wskazuje, że bardziej prawdopodobny jest scenariusz wskazany w artykule.
- ↑
Skrypt audycji radiowej
(RTF) Christy Schell: Die Revolution ist ein Orkan (niem. Rewolucja jest orkanem, niem.)
- ↑ Tłumaczenie za: Forster, Johann Georg, Georg Forsters Werke, 11, 13–14 (niem.)
- ↑ Pauline Kleingeld, Six Varieties of Cosmopolitanism in Late Eighteenth-Century Germany, w: Journal of the History of Ideas, 1999 (
tekst w formacie PDF
, ang.)
- ↑ Lawaty, Andreas, „Polnische Wirtschaft“ und „deutsche Ordnung“: Nachbarbilder und ihr Eigenleben, w: Der Fremde, Interdisziplinäre Beiträge zu Aspekten von Fremdheit, Hg. Bernhard Oestreich, Peter Lang Verlag 2003, ss 156–166 (niem.)
- ↑ Krause, Hans-Thomas, Georg Forster und Polen. w: Georg Forster (1754–1794). Ein Leben für den wissenschaftlichen und politischen Fortschritt, w: Wissenschaftliche Beiträge der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg T 42, Beiträge zur Universitätsgeschichte). Halle/S. 1981, ss. 79-85 (niem.)
- ↑
BOOKS and Periodicals Received
(dostęp 1 września 2005). W recenzji pozycji "Czarna legenda Polski: Obraz Polski i Polaków w Prusach 1772–1815" Dariusza Łukasiewicza. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1995. tom 51 serii historii nauk społecznych (streszczenia po angielsku i niemiecku). (ang.)
- ↑ Bömelburg, Hans-Jürgen, Georg Forster und das negative deutsche Polenbild. Ein Kosmopolit als Architekt von nationalen Feindbildern?, w: Mainzer Geschichtsblätter 8 (1993), ss 79–90 (niem.)
- ↑ Michael Burleigh, Wolfgang Wippermann, The Racial State: Germany 1933–1945, Cambridge University Press, (ang.)
- ↑ Hubert Orłowski, "Polnische Wirtschaft": Zum deutschen Polendiskurs der Neuzeit (Studien der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund). (niem.). Także po polsku jako
- ↑ Stasiewski, Bernhard, "Polnische Wirtschaft" und Johann Georg Forster, eine wortgeschichtliche Studie., w: Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift im Wartheland 2 (1941), H. 3/4, ss 207–216 (niem.)
- ↑ 51,0 51,1 Salmonowicz, Stanisław: Jerzy Forster a narodziny stereotypu Polaka w Niemczech XVIII/XIX wieku. w: Zapiski Historyczne 52 (1987), tom 4, ss. 135–147.
- ↑ Gordon A. Craig, Engagement and Neutrality in Germany: The Case of Georg Forster, 1754–94, The Journal of Modern History, tom 41, nr 1, marzec 1969, ss 1–16; strona 2 (ang.)
- ↑ Allan Arlidge, Cook As A Commander – Cook and His Supernumeraries, w: Cook's Log,
wersja on-line
(ang.)
- ↑ Wanda Grębecka, Stanisław Bonifacy Jundziłł (1761–1847), Warszawa-Lida 2003, Retro-Art
- ↑ Gordon A. Craig, Engagement and Neutrality in Germany: The Case of Georg Forster, 1754–94, The Journal of Modern History, tom 41, nr 1, marzec 1969, ss 1–16; strona 12 (ang.)
- ↑ Friedrich Schlegel, Kritische Schriften, red. W. Rasch, II wyd., Monachium: Hanser 1964 (niem.)
- ↑ S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna T. 5. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów, 1899.
- ↑ Saine, Introduction
- ↑ Christa Schell: Die Revolution ist ein Orkan.
[6]
(niem.)
- ↑ M. H. Würzner: The Effect of the French Revolution in Germany: Christoph Martin Wieland and Georg Forster. W: Tropes of Revolution: Writers' Reactions to Real and Imagined Revolutions 1789–1989, red. Cedric Charles Barfoot i Theo D'haen, Rodopi 1991. (ang.)
- ↑
Filatelistyczna historia nauki NRD-owskiej na Antarktydzie
(ang.)
- ↑
Stypendia naukowe im. Georga Forstera
(ang.)
- ↑ Bianca Bast, Georg Forster – Die Wiederentdeckung eines Genies.
[7]
(niem.)
- ↑ Brummitt, R. K.; C. E. Powell: Authors of Plant Names. Royal Botanic Gardens Kew, 1992. .
- ↑ Dostępne w Bibliotece Narodowej
[8]
Inne hasła zawierające informacje o "Georg Forster":
Oddychanie komórkowe
...
Dezercja
...
Zugspitze
...
Zdrada stanu
...
Karol I Habsburg
...
Ewolucja
...
Almagest
...
Adolf Hitler
...
1969
...
1621
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Georg Forster":
Potęga o wykładniku całkowitym ujemnym (plansza 1)
...
Zastosowanie proporcji w obliczeniach procentowych (plansza 1)
...
Potęga o wykładniku całkowitym ujemnym (plansza 1)
...
|