Roszczenia terytorialne URL
Banknoty Ukraińskiej Republiki Ludowej 1918: 100 i 500 hrywien
Ukraińska Republika Ludowa (
ukr.
Українська Народна Республіка) – jedno z dwóch państw ukraińskich (obok
ZURL
) powstałych w wyniku
I wojny światowej
.
Powstanie URL
Po obaleniu
15 marca
1917
roku cara
Mikołaja II
z rosyjskiego tronu Ukraińcy postanowili niezwłocznie działać na rzecz własnej autonomii. Już
17 marca
powołali organ swojej autonomicznej władzy ustawodawczej o nazwie
Ukraińska Centralna Rada
.
UCR wydała kolejno cztery uniwersały będące wyrazem narastających nadziei na niezależność:
- I Uniwersał − dotyczył powstania autonomicznego rządu (
23 czerwca
)
- II − dotyczył całkowitej autonomii kraju jako części
państwa rosyjskiego
(
16 lipca
, w ramach ugody z
Rządem Tymczasowym
)
- III − wobec przewrotu bolszewickiego z
8 listopada
zapowiadał pozostanie Ukrainy w ramach państwa bolszewickiego i jednocześnie opisywał roszczenia terytorialne do
guberni
kijowskiej
,
podolskiej
,
wołyńskiej
,
czernihowskiej
, połtawskiej, charkowskiej, katerynosławskiej, chersońskiej i taurydzkiej bez
Krymu
, części kurskiej,
woroneskiej
i
chełmskiej
[1] (wydany
20 listopada
)
- IV Uniwersał − wobec dokonania przez bolszewików
19 stycznia
1918
roku bezprawnego rozwiązania
Konstytuanty
, proklamujący pełną niepodległość Ukrainy (
22 stycznia
).
Pierwszym prezydentem URL został wybrany
Mychajło Hruszewski
. Hymnem Ukraińskiej Republiki Ludowej został ustanowiony tekst zaczynający się od słów Ще не вмерла Україна (Jeszcze nie umarła Ukraina). Prekursorem do tego hymnu stała się
polska pieśń legionów
napisana przez
Józefa Wybickiego
, będąca od 1927 roku oficjalnym
hymnem państwowym
Rzeczpospolitej Polskiej
[2].
Pierwsza wojna ukraińsko-bolszewicka i
Hetmanat
Już ogłoszenie autonomii w ramach Rosji bolszewickiej doprowadziło do wybuchu pierwszej wojny ukraińsko-bolszewickiej, a deklaracja niepodległości została ogłoszona w trakcie intensywnych działań wojennych. Wobec słabości armii ukraińskiej bolszewicy zajęli stolicę Ukrainy (
Kijów
)
8 lutego
1918 roku. Na krótko, bo już
1 marca
odzyskano miasto, ale rząd URL zwrócił się o pomoc do
państw centralnych
.
W tym celu rząd ukraiński wysłał delegatów na rozmowy pokojowe w
Brześciu Litewskim
. W ich wyniku
3 marca
Niemcy
,
Austro-Węgry
i ich sojusznicy zawarły z Rosją i URL tzw.
traktat brzeski
. URL zrzekła się w nim pretensji do austro-węgierskiej części Ukrainy (Galicji). Z kolei Rosja uznała, że wymienione w traktacie nowo powstałe państwa, w tym Ukraina, nie są związane żadnymi obowiązkami wobec Rosji, która nie będzie wtrącać się w ich wewnętrzne sprawy. W kwestii ukraińskiej Rosja zobowiązała się do bezzwłocznego zawarcia pokoju z URL, wycofania z terytorium URL wojsk rosyjskich i bolszewickich oraz zaprzestania działań przeciwko organom władzy URL. Na miejsce bolszewików, na terytorium URL wkroczyły wojska niemieckie i austro-węgierskie.
Jednakże ówczesny rząd niemiecki był nastawiony nieprzychylnie do rządzących w Kijowie socjaldemokratów. Wykorzystał to dawny oficer carski
Pawło Skoropadski
, który z poparciem Niemców dokonał zamachu stanu i obwołał się
hetmanem
.
29 kwietnia
Skoropadski ogłosił likwidację Ukraińskiej Republiki Ludowej i proklamował powstanie Państwa Ukraińskiego (
hetmanatu
). Swoje zobowiązania z Brześcia Rosja radziecka wypełniła dopiero
12 czerwca
1918, kiedy to zawarła preliminaryjny pokój z Państwem Ukraińskim.
Dyrektoriat i wybuch drugiej wojny ukraińsko-bolszewickiej
Po kapitulacji państw centralnych w listopadzie 1918 roku Skoropadski został pozbawiony zaplecza militarnego, gdyż Niemcy i Austro-Węgry musiały stawić czoła swoim problemom wewnętrznym. W tej sytuacji
14 grudnia
Symon Petlura
i
Wołodymyr Wynnyczenko
przeprowadzili, przy wsparciu korpusu
Strzelców Siczowych
pod dowództwem płk.
Jewhena Konowalca
, przewrót wojskowy. Proklamowano na powrót Ukraińską Republikę Ludową, jednak już bez Centralnej Rady i urzędu prezydenta. Najwyższą władzę w państwie sprawował
Dyrektoriat
(ukr. Директорія), początkowo pod przewodnictwem Wynnyczenki.
Realizując politykę odzyskiwania terytoriów utraconych w wyniku traktatu brzeskiego, bolszewicy w listopadzie utworzyli w
Kursku
Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy
, a
Armia Czerwona
wkroczyła na terytorium URL, tym samym nieformalnie rozpoczynając drugą wojnę ukraińsko-bolszewicką. Ponieważ noty protestacyjne rządu ukraińskiego pozostały bez odpowiedzi,
16 stycznia
1919
roku Ukraina oficjalnie wypowiedziała wojnę
Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republice Radzieckiej
.
Rząd Wynnyczenki w polityce wewnętrznej był radykalnym rządem socjalistycznym, m.in. planowano nacjonalizację przemysłu i całkowitą konfiskatę majątków ziemskich na potrzeby reformy rolnej. Ostatecznie reforma rolna została przeprowadzona z zachowaniem ograniczonego prawa własności dotychczasowych właścicieli, a nacjonalizację odwołano, jednakże same plany zdążyły się już przyczynić do spadku popularności rządu w wyższych warstwach społeczeństwa. Wśród chłopów rząd również nie cieszył się dużym poparciem z powodu ograniczenia reformy rolnej, podczas gdy pod rządami bolszewickimi cała ziemia została skonfiskowana dotychczasowym właścicielom (po czym chłopom ją zabrano, czego jednak wówczas chłopi się nie domyślali).
Mimo prób, rząd Wynnyczenki nie zdołał również doprowadzić do zawarcia pokoju z radziecką Rosją, ta bowiem domagała się włączenia Dyrektoriatu do rządu Ukraińskiej Republiki Radzieckiej, a więc de facto likwidacji URL. Z kolei ogłoszenie aktu zjednoczenia URL i
Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej
22 stycznia
1919
roku otworzyło nowy front wojny – z
Polską
.
Rządy Petlury
W atmosferze oskarżeń o nieudolność i wobec postępów bolszewików, którzy w lutym 1919 roku zajęli Kijów, Wynnyczenko został odsunięty, a przewodnictwo Dyrektoriatu objął dotychczasowy głównodowodzący
armią URL
–
Symon Petlura
. Połączone armie URL i
UHA
stopniowo ulegały siłom bolszewickim. Po zajęciu Kijowa rząd URL ewakuował się na Wołyń, gdzie walki toczyły się równocześnie z Polakami, a ostatecznie do
Kamieńca Podolskiego
. Po zajęciu tego miasta przez bolszewików w maju 1919, rząd ukraiński zawarł rozejm z Polską. Pozwoliło to na reorganizację armii i – dzięki zamknięciu frontu polskiego oraz wybuchowi antybolszewickich powstań chłopskich – przeprowadzenie skutecznego kontrnatarcia, które doprowadziło do wyzwolenia w czerwcu Kamieńca. Jednoczesna ofensywa
Armii Białych Rosjan
(
Armia Ochotnicza
) pod dowództwem gen.
Antona Denikina
doprowadziła do zajęcia Kijowa przez białych.
Denikin nie zamierzał zgodzić się na niepodległość Ukrainy. Na zdobytych ziemiach ukraińskich Biali głosili ideę jedynej i niepodzielnej Rosji, niszczono ukraińskie szkoły i organizacje kulturalne, wprowadzano masowe represje wobec ukraińskiej inteligencji[3].
31 sierpnia
Armia Ochotnicza opuściła Kijów, który został zajęty przez armię URL i wspomagające ją oddziały
UHA
.
Lato 1919 roku było niekorzystne dla bolszewików, gdyż większość terytorium
Naddnieprza
znajdowała się pod kontrolą Polski, URL/UHA lub Armii Ochotniczej Denikina, które jednak walczyły ze sobą nawzajem. Przez wrzesień i październik 1919 roku trwały walki między Armią Ochotniczą a wojskami ukraińskimi. W październiku załamała się pod
Orłem
ofensywa Denikina na Moskwę. Nastąpił rozkład Armii Ochotniczej i jej szybki odwrót na południe. W konsekwencji w grudniu
Armia Czerwona
ponownie zajęła Kijów, przejmując go z rąk Białych, a wojska ukraińskie zostały całkowicie okrążone w rejonie
Kamieńca Podolskiego
. Część oddziałów ukraińskich (
Jurko Tiutiunnyk
,
Mychajło Omelianowicz-Pawlenko
) przeszła do
półpartyzanckiej
walki na tyłach bolszewików i Armii Ochotniczej (tzw.
I pochód zimowy
).
Wojna polsko-ukraińsko-bolszewicka
Po porozumieniu między Piłsudskim i Petlurą doszło do podpisana
22 kwietnia
1920
roku polsko-ukraińskiej umowy (tzw.
umowa warszawska 1920
). Przewidywała ona wspólną wojnę przeciwko bolszewikom, a następnie uznanie przez Polskę niepodległości URL na terenach na wschód od linii
Zbrucza
.
Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej
podlegała taktycznie polskiej
6 Armii
gen.
Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego
, a operacyjnie dowództwu
Frontu Ukraińskiego
(od
9 lipca
1920
– Front Południowo-Wschodni).
W konsekwencji podjętej
25 kwietnia
ofensywy
Wojska Polskiego
i armii URL,
7 maja
1920 oddziały 3 Armii gen. Rydza Śmigłego, wraz z oddziałami ukraińskimi, odebrały bolszewikom Kijów[4]. Po przełamaniu pod
Samhorodkiem
frontu przez
Armię Konną
Budionnego
wojska polskie i ukraińskie były zmuszone
11 czerwca
opuścić Kijów (do którego już nigdy nie powróciły) i wycofać się w kierunku
Polesia
. Kontrofensywa rozpoczęła się wygraną w
bitwie warszawskiej
15 sierpnia
,
rozbiciem
Armii Konnej
Siemiona Budionnego
pod Zamościem i
Komarowem
(z udziałem wojsk
6 Dywizji
Armii Czynnej URL), a następnie w
bitwie nad Niemnem
(wrzesień
1920
). Jednak mimo sukcesów militarnych, w październiku delegacja Sejmu podpisała w
Rydze
zawieszenie broni
, jednocześnie uznając
USRR
jako stronę rokowań. Stanowiło to złamanie umowy warszawskiej, mimo że nie została ona nigdy ostatecznie
ratyfikowana
przez polski Sejm. W konsekwencji zawieszenia broni Piłsudski wstrzymał
18 października
natarcie wojsk polskich, co nie przeszkodziło mu w dalszym, aktywnym wspieraniu walczących wojsk ukraińskich.
Nie bacząc na warunki rozejmu z bolszewikami Polacy przez cały październik i listopad dostarczali zaopatrzenia Ukraińcom. Poprzez 6 Armię przekazali oddziałom ukraińskim 20 milionów marek, znaczne ilości umundurowania (w tym zimowego), żywność, broń i inne wyposażenie wojskowe. Od 15 października do połowy listopada Ukraińcy otrzymali m.in. 10 tysięcy płaszczy, 8700 par butów, 26 tysięcy par spodni i koszul, 15 tysięcy bochenków chleba i 6 ton sucharów[5], a także znaczne ilości uzbrojenia i sprzętu wojskowego[6] w tym: 8 samochodów pancernych, 20 dział, 150 karabinów maszynowych, 10 tysięcy karabinów. Oprócz wymienionego wsparcia materialno-technicznego strona polska udzieliła Ukraińcom pomocy w zakresie organizacyjnym, transportowym i logistycznym. Nadto w końcu września podpułkownik
Walery Sławek
, prawdopodobnie inicjując pomysł samego Józefa Piłsudskiego, utworzył liczący około 1200 żołnierzy oddział przeciwko Armii Czerwonej mający walczyć u boku Armii URL, w którego skład wchodzili pochodzący z Ukrainy Polacy[7]. Walczyli oni u boku wojsk ukraińskich w listopadzie 1920 roku. Oddział polski składał się z około 1200 żołnierzy w którego skład wchodziły: 2 bataliony piechoty, 2 szwadrony jazdy, bateria artylerii konnej (4 armaty) i oddział sztabowy[5]
Mimo dalszego wspierania Ukraińców przez Polaków, licząca 40.000 żołnierzy
armia URL
została pokonana w samodzielnej kampanii (trwającej w dniach 11-20 listopada 1920) przez
Armię Czerwoną
,
21 listopada
1920
roku ewakuowała się do Polski, gdzie została
internowana
.
Rząd na wychodźstwie
Ukraińska Republika Ludowa posiadała pełne atrybuty
suwerenności
(administrację, służby zagraniczne i wojsko), jej niepodległość uznały liczne państwa Europy, w tym Polska, akredytując przy rządzie swoich ambasadorów. URL była też stroną szeregu politycznych i wojskowych umów międzynarodowych.
Po wycofaniu się wojsk ukraińskich do Polski, Dyrektoriat przyjął ustawy umożliwiające dalsze działanie URL na wychodźstwie. Organami władzy miały być: Państwowa Rada Narodowa (ukr. Державна Народна Рада), Rada Ministrów Ludowych (ukr. Рада Народних Міністрів) i Dyrektoriat. Rezydowały one początkowo w
Tarnowie
i
Częstochowie
, następnie w
Warszawie
,
Pradze
i
Paryżu
.
URL utraciła uznanie międzynarodowe (Polska,
Finlandia
,
Łotwa
) w
1921
roku w konsekwencji pokoju ryskiego. Również pozostałe państwa świata uznały
Ukraińską SRR
jako formalnie suwerenne państwo, które po
II wojnie światowej
stało się nawet członkiem-założycielem
ONZ
. Rząd URL protestował przeciwko temu na forum
Ligi Narodów
, jednak bezskutecznie.
Do II wojny światowej rząd URL na wychodźstwie cieszył się jednak nadal poparciem (w tym finansowym) Polski i
Czechosłowacji
. Część ukraińskiej emigracji zarzucała mu, że poparcie to zdobywa kosztem rezygnacji z postulatu niezależności ziem ukraińskich pozostających pod władzą tych państw.
Po II wojnie światowej rząd mógł działać wyłącznie w Europie Zachodniej. Utworzono Ukraińską Radę Narodową (ukr. Українська Національна Рада) jako organ przedstawicielski emigracyjnych stronnictw politycznych. Emigracyjne władze URL działały do roku
1992
, kiedy to ostatni prezydent URL na emigracji,
Mykoła Pławiuk
, wręczył pierwszemu prezydentowi niepodległej Ukrainy
Łeonidowi Krawczukowi
akt stwierdzający, że proklamowane w
1991
roku państwo ukraińskie jest prawnym następcą Ukraińskiej Republiki Ludowej.
Przypisy
- ↑
Проголошення федерації з Росією
. W:
Володимир Винниченко
:
Відродження нації: Історія української революції: марець 1917 р. – грудень 1919 р.
. Wyd. 1 (reprint). Wien (Київ): Видавництво політичної літератури України, 1920 (1990).
- ↑
Feliks Koneczny
Polskie Logoa a Ethos, Poznań-Warszawa 1921, t.II
- ↑ Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza historia polityczna Polski. T. 2. Cz. 1. Londyn: 1956, ss. 170 (por. też s. 207 i passim). Cytat: W sierpniu 1919 zaczął Denikin na zajętych przez siebie obszarach brutalnie dusić wszelkie przejawy życia narodowego Ukraińców (zamknięcie szkół, zlikwidowanie prasy, barbarzyńskie palenie na placach miejskich księgozbiorów i w ogóle wszelkich druków ukraińskich) w dodatku odbierając chłopom zagarnięte przez nich obszary dworskie..
- ↑ Wojsko polskie w zgodzie z postanowieniami konwencji wojskowej z URL pozostawiło przyczółek na wschodnim brzegu
Dniepru
(do miejscowości Browary)
- ↑ 5,0 5,1
Zbigniew Karpus
, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku, Toruń 1999, s. 44-45
- ↑ Sebastian Szajdak, Polsko-ukraiński sojusz polityczno-wojskowy w 1920 roku, Warszawa 2005, s. 264
- ↑
Jerzy Marek Nowakowski
, Walery Sławek (1879–1939). Zarys biografii politycznej, Warszawa 1988, s. 60
Zobacz też
Bibliografia