Zorian Dołęga Chodakowski – właściwie Adam Czarnocki (ur.
4 kwietnia
1784
r. w Podhajnej obok
Nieświeża
, zm.
17 listopada
1825
r.) - polski
etnograf
,
archeolog
i
historyk
; jeden z głównych prekursorów badań nad Słowiańszczyzną.
Życiorys
Adam Czarnocki urodził się w niezamożnej rodzinie
szlacheckiej
. W
1795
r. ojciec oddał go pod opiekę krewnego, Ksawerego Czarnockiego, do Lecieszyna. W tym majątku
podstolego
witebskiego nie był jednak traktowany na równi z innymi członkami szlacheckiej rodziny, co spowodowało jego rozgoryczenie i zwrócenie się ku klasie
chłopskiej
. Ukończył szkołę powiatową w
Słucku
w
1801
r. Potem zaczął się przygotowywać do zawodu prawnika. Praktykę odbywał w
Nowogródku
i
Mińsku
. W
1807
r. przyjął posadę plenipotenta dóbr
hrabiego
Józefa Niesiołowskiego
i osiadł w Worończy.
W roku następnym carska policja przechwyciła jego list odpowiadający na wezwanie do wstępowania w szeregi
wojska polskiego
w
Księstwie Warszawskim
. Nocą z 25 na 26
marca
1809
r. został aresztowany, a następnie skazany na dożywotnią służbę "w sołdatach". Wysłany do dywizji w
Omsku
, w czasie pieszej wędrówki na
Syberię
prowadził
raptularz
zatytułowany "Bez chęci podróż moja", który obecnie pozostaje zaginiony. Latem
1810
r. udało mu się pod
Bobrujskiem
uciec z dywizji. Wstąpił do piątego pułku piechoty i z armią
Napoleona
zawędrował aż pod
Smoleńsk
.
Pseudonim Zorian Dołęga Chodakowski przyjął w
1813
r. i wtedy na dobre rozpoczął badania ludoznawcze. Przez kilka lat wędrował po
kraju
, notował pieśni i podania ludowe, gromadził materiały z zakresu "starożytności słowiańskich". W
1817
r. uzyskał protekcję i wsparcie finansowe księcia
Adama Jerzego Czartoryskiego
. Aby uzyskać stałą dotację instytucji naukowej na dalsze badania, napisał
wiosną
1818
r. w
Sieniawie
rozprawę "O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem". Została opublikowana w 5 numerze "Ćwiczeń Naukowych". Jednak przedsięwzięcie Zoriana zostało ocenione negatywnie i odrzucone, najpierw na
Uniwersytecie Wileńskim
, a potem wśród rosyjskich mecenasów. W 1819 r. został wybrany na członka
Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
. Został przychylnie przyjęty przez rosyjskie środowisko naukowe, m.in. dzięki krytyce tekstów historyka
Mikołaja Karamzina
, który miał wielu wrogów w swoim środowisku. Przedstawiony przez Chodakowskiego "Projekt naukowej podróży po Rosji" uzyskał subwencję, choć rok później ją stracił poprzez wpływy
Karamzina
.
Ożenił się z Konstancją Fleming w roku
1819
. W przeciągu dwóch lat zmarł syn z tego związku, a potem również żona. Wkrótce Chodakowski ożenił się powtórnie.
Popadł w
biedę
i ogromne
długi
i do końca życia nie uzyskał już finansów na badania. Mimo to dalej ciężko pracował i gromadził materiały. Ostatnią rozprawę, "Próba wyjaśnienia słowa kniaź – ksiądz", ukończył w
1824
r. Pod koniec życia podjął posadę zarządcy dóbr u pewnego ziemianina w guberni
twerskiej
. Tam zmarł w 1825 r. w nieznanych okolicznościach.
Dorobek naukowy
Najważniejsze
tezy
zawarł w rozprawie "O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem".
Chrześcijaństwo
, według Chodakowskiego, zatarło cechy
Słowian
, zniszczyło ich dorobek kulturowy. Elementy pogańskiej
historii
,
religii
,
kultury
miały przetrwać w
folklorze ludowym
. Chodakowski postulował odrodzenie narodu dzięki szeroko zakrojonym badaniom nad ludem wiejskim i jego obyczajami. Pisał: "Trzeba pójść i zniżyć się pod strzechę wieśniaka w różnych odległych stronach, trzeba śpieszyć na jego uczty, zabawy i różne przygody. Tam, w dymie wznoszącym się nad głowami, snują się jeszcze stare obrzędy, nucą się dawne śpiewy i wśród pląsów prostoty odzywają się imiona bogów zapomnianych. W tym gorzkim zmroku dostrzec można świecące im trzy księżyce, trzy zorze dziewicze, siedem gwiazd wozowych".
Zebrał około 2 tys. pieśni
polskich
,
rusińskich
,
rosyjskich
,
czeskich
. Część z nich została opublikowana jako "Śpiewy sławiańskie pod strzechą wiejską zebrane".
Prócz zapoczątkowania badań
etnograficznych
był również prekursorem
archeologii
i
toponomastyki
. Rozkopywał
grodziska
i
kurhany
. Na tej podstawie opracował teorię wschodniosłowiańskich grodzisk, które nazywał "stare-sta".
W okresie swego życia był również najlepszym znawcą, niedawno wtedy odkrytego, tekstu
"Słowa o wyprawie Igora"
.
Chodakowski na określenie
Słowian
używał nazwy "Sławianie", którą wywodził od sławy i przytaczał na poparcie swej tezy liczne
argumenty
językowe.
Wpływ na literaturę
Pokolenie
romantyków
ruszyło w ślady Chodakowskiego szukając wśród ludu natchnienia i budulca dla swej twórczości. Wytworzył się nowy typ literata-wędrownika a moda ta stała się powszechna. Wędrówki po kraju prowadzili
Seweryn Goszczyński
,
Ryszard Berwiński
,
Lucjan Siemieński
,
Kazimierz Władysław Wójcicki
i inni.
Pieśń gminna została rozsławiona najpierw przez "
Ballady i romanse
"
Mickiewicza
. Potem przez "
Dziady
"
Mickiewicza
, "
Zamek kaniowski
"
Goszczyńskiego
, poezję Bohdana Zaleskiego a przede wszystkim przez "Pieśń Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda".
Nazwisko Chodakowskiego po raz pierwszy pojawiło się w utworach poetyckich w
1832
r. w "Córze Sławy"
Jana Kollara
i "Jezierskim"
Puszkina
. Pierwszym takim utworem polskim był "Mistrz"
Dominika Magnuszewskiego
. Jako Zorian występuje też w "Królu-Duchu"
Juliusza Słowackiego
. Był też pierwowzorem poety Justyna z powieści
Kraszewskiego
"Dwa światy".
Dzieła
- O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem (
1818
)
[1]
; O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy, opracował i wstępem opatrzył J. Maślanka, Warszawa
1967
- Śpiewy sławiańskie pod strzechą wiejską zebrane – wydane po śmierci. Część w
1833
roku, całość w
1973
roku (wstępem i komentarzem opatrzył J. Maślanka, przedmową poprzedził J. Krzyżanowski).
- Stare-sta (1821).
- Próba wyjaśnienia słowa kniaź – ksiądz (1824)
Wszystkie rękopisy Zoriana zawierające podania i mity starosłowiańskie wciąż są niewydane.
Źródła
- Julian Maślanka, Zorian Dołęga Chodakowski. Jego miejsce i wpływ na polskie piśmiennictwo romantyczne, Kraków 1963
- L. Małasz-Aksamitowa, "Pionier folklorystyki słowiańskiej Zorian Dołęga Chodakowski" w: Literatura Ludowa, 1967, R. II, nr 1-3
- Cz. Zgorzelski, "Z dziejów Sławy Zoriana Dołęgi Chodakowskiego" w: Od Oświecenia ku Romantyzmowi i współczesności..., Kraków 1978
- W. Mokry, "Wkład Zoriana Dołęgi Chodakowskiego w życie naukowe i literackie Ukrainy i Rosji" w: R. Łużny (red.), Polacy w życiu kulturalnym Rosji, Prace Komisji Słowianoznawstwa, 45, Kraków 1985
- Maria Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006