Prostoskrzydłe
Ilustracja z Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary (1890–1907)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Podgromada	owady uskrzydlone
Rząd	prostoskrzydłe
Nazwa systematyczna
Orthoptera[1]
Olivier, 1789[2]
Synonimy
Saltatoria

Prostoskrzydłe (Orthoptera) – rząd owadów uskrzydlonych w większości ciepło - i słońcolubnych (heliobiontów), rozpowszechnionych na całym świecie, głównie w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego, potocznie nazywanych konikami polnymi . Charakteryzują się przeobrażeniem niezupełnym, dwiema parami niejednakowych skrzydeł i kryptycznym ubarwieniem . Należą do nich świerszcze, pasikoniki, reliktowe weta oraz – uznawane za jedne z najgroźniejszych szkodników upraw – szarańcze , stąd prostoskrzydłe są czasami nazywane szarańczakami .

Liczą ponad 20 tysięcy gatunków zamieszkujących wszystkie kontynenty, poza Antarktydą . W Europie stwierdzono prawie 1000 gatunków. Z terenów Polski wykazano w literaturze 105 gatunków, z czego 82 gatunki zaliczono do polskiej ortopterofauny ^[3][4]. W zapisie kopalnym znane są od górnego kambru ^[4].

Dział zoologii zajmujący się prostoskrzydłymi to ortopterologia.

Morfologia

Prostoskrzydłe to owady średniej wielkości i duże, o charakterystycznym kształcie głowy ustawionej hipognatycznie względem osi ciała (ustawienie przypominające głowę konia ) i wydłużonym ciele. Głowa jest relatywnie duża, zaopatrzona w kuliste lub półkuliste (rzadziej wydłużone i spłaszczone) oczy złożone oraz zazwyczaj trzy przyoczka. U gatunków żyjących pod ziemią lub w mrowiskach oczy są małe, a u gatunków jaskiniowych – znacznie lub całkowicie zredukowane.

Morfologia prostoskrzydłych (Orthoptera)
A – głowa, B – tułów, C – odwłok,
1 – czułki , 2 – oko złożone , 3 – policzek, 4 – potylica, 5 – perystom , 6 – przedplecze, 7 – episternit śródtułowia, 8 – epimeryt śródtułowia, 9 – szew pleuralny, 10 – episternit zatułowia, 11 – epimeryt zatułowia, 12 – tegmen, 13 – terga, 14 – przetchlinka , 15 – przysadki odwłokowe, 16 – pokładełko , 17 – walwy , 18 – czoło, 19 – nadustek, 20 – żuwaczka , 21 – warga górna, 22 – głaszczek szczękowy, 23 – głaszczek wargowy, 24 – biodra, 25 – krętarz , 26 – stopa, 27 – przedstopie, 28 – udo, 29 – goleń, 30 – skleryty brzuszne.

Aparat gębowy typu gryzącego, masywny, z dużą wargą górną, 5-członowym głaszczkiem szczękowym i 3-członowym głaszczkiem wargowym – występuje u larwy i owada dorosłego . Typ aparatu gębowego zwykle ortognatyczny, czasem opistognatyczny lub prognatyczny. Czułki szarańczaków mają różną długość i różną liczbę członów. Przedplecze duże, dobrze rozwinięte pleury tułowia, z wyjątkiem małych pleur przedtułowia.

Tegmen – skrzydło pokrywowe

Skrzydło tylne

Przednie skrzydła (tegmen) są węższe od tylnych, przekształcone w sztywne, skórzaste lub pergaminowate pokrywy (skrzydła pokrywowe). Tylne są szersze, błoniaste, składają się wachlarzowato, w czasie spoczynku są ukryte pod skrzydłami pokrywowymi. Przednie skrzydła mogą być zredukowane. Znane są też formy bezskrzydłe.

U większości gatunków odnóża III pary są silnie zmodyfikowane, dobrze rozwinięte i skoczne. Dwie pierwsze pary odnóży są bieżne. U turkuciowatych pierwsza para grzebiąca, przekształcona na kształt łopat służących do kopania w ziemi.

Wiele gatunków ma aparaty strydulacyjne służące do wydawania dźwięków oraz aparaty tympanalne pełniące funkcję narządu słuchu . U samic – z wyjątkiem turkuciowatych – obecne jest duże, wystające pokładełko rzeczywiste, u samców przysadki odwłokowe . Przewód pokarmowy z wolem i przedżołądkiem. Funkcję narządu wydalniczego pełni około 300 cewek Malpighiego .

Najmniejsze gatunki mierzą mniej niż 2 mm (tropikalne mrowiszczaki ), a największe – 180 mm długości (południowoamerykańskie Proscopiidae). Rozpiętość skrzydeł u największych osobników sięga 250 mm^[4].

Biologia i ekologia

Prostoskrzydłe zajmują różnorodne siedliska, głównie o charakterze stepowym, pola, łąki oraz powierzchniowe warstwy gleby. Niektóre żyją w jaskiniach.

Conocephalus melas

Samce tworzą spermatofory , samice składają jaja w pakietach. Umieszczają je w glebie lub w tkankach roślin. Niektóre gatunki rozmnażają się partenogenetycznie . Rozwój z przeobrażeniem niezupełnym – nie występuje stadium poczwarki . W klimacie umiarkowanym zimują jaja.

Większość jest roślinożerna ( fitofagi ), ale są też gatunki żywiące się pokarmem zwierzęcym ( zoofagi ) lub szczątkami organicznymi ( detrytusofagi ).

Klasyfikacja

Napierśnik torfowiskowy (Stethophyma grossum)

Stenopelmatus fuscus

Rodziny współcześnie żyjących gatunków prostoskrzydłych grupowane są, głównie ze względu na długość czułków, w dwóch podrzędach^[5]:

• krótkoczułkie (Caelifera) – podrząd liczny w rodziny, w Polsce występują przedstawiciele szarańczowatych (Acrididae) i skakunowatych (Tetrigidae),
• długoczułkie (Ensifera) – do nich zaliczane są:
  • mrowiszczakowate (Myrmecophilidae),
  • pasikonikowate (Tettigoniidae), w tym wyróżniane też jako odrębne rodziny długoskrzydlakowate , miecznikowate , nadrzewkowate i siodlarkowate ,
  • śpieszkowate (Rhaphidophoridae),
  • świerszczowate (Gryllidae),
  • turkuciowate (Gryllotalpidae).

Znaczenie gospodarcze

W rolnictwie

Pożywiające się szarańczaki

Niektóre prostoskrzydłe są zdolne do wytwarzania tzw. formy stadowej. Te, które w takiej formie migrują stanowią zagrożenie dla upraw na znacznych obszarach. Olbrzymie zgrupowania tych owadów mogą przemieszczać się na znaczne odległości. Do połowy XIX wieku stada migrującej szarańczy wędrownej pustoszyły uprawy w całej Europie. Dopiero objęcie kontrolą ich gniazd lęgowych zapobiegło powstawaniu ich fazy migrującej^[4]. W Afryce i w ciepłych strefach Azji stada kilku gatunków szarańczaków, a w Australii Chortoicetes terminifera, nadal budzą poważne obawy farmerów i instytucji rządowych. W celu monitorowania rozwoju niebezpiecznych szkodników powołano m.in. Australian Plague Locust Commission w Australii, Desert Locust Control Organization for Eastern Africa i International Red Locust Control Organisation w Afryce.

Turkuć podjadek był jeszcze pod koniec XX wieku uważany za szkodnika upraw w ogrodach, inspektach, uprawach roślin okopowych i szkółkach. Obecnie nie ma większego znaczenia wobec znacznego spadku liczebności jego populacji.

W kuchni

Grilowana szarańcza

We współczesnej cywilizacji zachodniej , zwłaszcza europejskiej i północnoamerykańskiej zasadniczo nie spożywa się owadów, mimo że w starożytności owady były częścią europejskiej kuchni.

Szarańczaki są natomiast rozpowszechnione jako pokarm w kuchniach azjatyckich, afrykańskich i południowoamerykańskich, gdzie stanowią ważny składnik diety – pod względem zawartości białka przypominają mięso drobiowe. W Afryce podawane są zwykle po ugotowaniu lub z rusztu, a w Azji są często grillowane.

Szarańczaki w kulturze

Prostoskrzydłe są częstym motywem w sztukach Wschodu, zwłaszcza w poezji japońskiej i chińskiej. W kulturze europejskiej, w tym polskiej, pojawiają się motywy nawiązujące do świerszcza (np. Świerszczyk – czasopismo dla dzieci, "Świerszcze" jako nazwa zespołów, piosenka Magdy Umer "Koncert jesienny [na dwa świerszcze i wiatr w kominie]")

Zobacz też

• owady Polski

Przypisy

Bibliografia