Chruściki (Trichoptera) –
rząd
owadów
wodnych o
przeobrażeniu zupełnym
.
Wcześniej ich nazwę zapisywano jako "chróściki" (taki zapis spotkać można w publikacjach do połowy XX w.), regionalnie nazywane są także kłódkami (od kłoda, mała kłódka), klajdukami, obszywkami. Nazwę łacińską – Trichoptera, czyli włoskoskrzydłe – zawdzięczają obecnym na skrzydłach postaci dorosłych (imagines) licznym włoskom, czym odróżniają się od blisko z nimi spokrewnionych
motyli
(
Lepidoptera
czyli łuskoskrzydłe).
W Polsce występuje blisko 290 gatunków (zobacz
chruściki Polski
), w Europie ponad 900, zaś na całym świecie opisano ponad 11 tysięcy gatunków. Jednakże przypuszcza się, że współcześnie na Ziemi może występować nawet do 50 tysięcy gatunków.
Crunoecia irrorata
jest gatunkiem prawnie chronionym w
Polsce
(od
2004
). Inny gatunek
Allogamus starmachi
jest tatrzańskim endemitem.
Badaniami tej grupy owadów zajmuje się
trichopterologia
. Obecnie wydawane są trzy pisma poświęcone chruścikom: międzynarodowa
Braueria
(rocznik wydawany od ponad 30 lat w
Austrii
), polski
newsletter
Trichopteron
i amerykański newsletter Nectopsyche.
11 grudnia
obchodzony jest
Dzień Chruścika
.
Budowa ogólna
Postacie dorosłe (
imago
) to aktywnie latające owady przypominające pokrojem
motyle
nocne, prowadzą typowo lądowy tryb życia. Tylko nieliczne gatunki z
Afryki
prowadzą nawodny tryb życia – podobnie jak
nartnikowate
(
pluskwiaki wodne
).
Wielkość ciała poszczególnych gatunków waha się w granicach 2-30 mm. Zazwyczaj są ubarwione w odcieniach szarości, brązu, czerni. Tylko nieliczne gatunki subtropikalne są kolorowo i jaskrawo ubarwione.
Skrzydła
– składane wzdłuż ciała – pokryte są włoskami oraz czasem łuseczkami.
Czułki
są długie i skierowane do przodu. Na
głowie
występują
oczy złożone
oraz
przyoczka
. Aparat gębowy jest nieco uwsteczniony – o zredukowanych
żuwaczkach
, przystosowany do zlizywania soków roślinnych.
Larwy osiągają wielkość 2-40 mm, domki mogą być nieco większe (do 6 cm). Głowa jest dobrze wykształcona i sklerotyzowana z dobrze rozwiniętym aparatem gębowym. Na głowie obecne są zredukowane czułki.
Odnóża
są dobrze wykształcone. Poza trzema parami odnóży tułowiowych obecna jest także para odnóży analnych.
Cykl życiowy
Chruściki przechodzą rozwój z przeobrażeniem zupełnym. W cyklu życiowym występuje
jajo
, kilka stadiów
larwalnych
,
poczwarka
i owad doskonały –
imago
.
Jaja składane są w galaretowatej osłonce, pojedynczo lub w pakietach. Samice mogą składać jaja bezpośrednio do wody, na podwodnych kamieniach lub roślinach. Niektóre gatunki w tym celu schodzą pod wodę. Jaja mogą być składane na nadbrzeżnych roślinach, gałęziach czy kamieniach. W tym przypadku jaja lub rozwijające się larwy trafiają do wody wraz z deszczem lub spadają do zbiornika wodnego. Rozwój jaja trwa ok. 2-4 tygodnie, w zależności od temperatury.
Z jaj wylęgają się larwy pierwszego stadium (larvula), które czasowo mogą przebywać w galaretowatej osłonce pakietu jajowego (także poza środowiskiem wodnym). Z nielicznymi wyjątkami larwy prowadzą wodny tryb życia. Larwy w okresie wzrostu linieją kilka razy. Może występować 4-7 stadiów larwalnych. Okres rozwoju larwalnego może trwać od kilku miesięcy do 3 lat (u gatunków zasiedlających zimne źródła i strumienie górskie). Ostatnie stadium larwalne intensywnie się odżywia i przygotowuje się do przepoczwarczenia.
Larwy chruścików budują różnorodne konstrukcje: norki, sieci łowne, domki, przenośne domki.
Przepoczwarczenie
odbywa się w domku zbudowanym przez ostatnie stadium larwalne. Z nielicznymi wyjątkami przepoczwarczenie (stadium
poczwarki
) odbywa się w środowisku wodnym. Za pomocą specjalnych, dużych żuwaczek poczwarka przegryza kokon i wydostaje się na zewnątrz. Potrafi dobrze pływać, wydostaje się na zewnątrz zbiorników wodnych: na rośliny, przybrzeżne drzewa, kamienie. Tu następuje ostatnia linka i wydostaje się imago.
Postacie dorosłe żyją w środowisku lądowym. Niektóre gatunki trzymają się blisko zbiorników wodnych, inne czasowo znacznie się oddalają. Imago żyje od kilku dni do kilku miesięcy (w zależności od gatunku).
Typy domków i konstrukcji
Chruściki zwracają uwagę ciekawym behawiorem – larwy budują norki i przenośne domki. Używają do tego części roślin wodnych, nasion, ziarenek piasku i kamyków lub muszli
mięczaków
, spajanych przędzą
jedwabną
. Często w strukturę domków wbudowywane są nawet żywe
ślimaki
. Sposób, w jaki tworzone są domki, oraz materiał do tego użyty często jest charakterystyczny dla określonego rodzaju a nawet gatunku chruścików.
Ze względu na
behawior
budowlany larw, można wyróżnić pięć grup chruścików:
- larwy, które nie budują żadnych konstrukcji, dopiero ostatnie stadium buduje domek poczwarkowy (należą tu aktywni drapieżcy z rodziny
Rhyacophilidae
)
- larwy, które początkowo obywają się bez żadnych konstrukcji i prowadzą wolny tryb życia, a dopiero budują przenośny domek w ostatnim lub przedostatnim stadium larwalnym (
Hydroptilidae
)
- larwy, które budują przytwierdzone do podłoża dwusymetryczne schronienia (domki), przypominające skorupę żółwia (
Glossosomatidae
)
- larwy, które budują norki połączone z sieciami łownymi (np.
Hydropsychidae
,
Philopotamidae
,
Polycentropodidae
)
- najbardziej znane larwy, które budują przenośne domki, najczęściej cylindryczne w przekroju (np.
Limnephilidae
,
Leptoceridae
,
Goeridae
,
Phryganeidae
).
Odżywianie
Postacie dorosłe (
imagines
) odżywiają się sokami roślinnymi, niektóre gatunki w tej fazie nie pobierają pokarmu w ogóle. Mało jest informacji i dokumentacji (także fotograficznych) odnoszących się do odżywiania imagines. W dużym stopniu wnioskujemy po budowie aparatu gębowego.
Larwy chruścików są pod względem odżywiania bardzo zróżnicowane – są gatunki
drapieżne
,
roślinożerne
(
fitofagi
),
detrytusożerne
(
detrytusofagi
) oraz wszystkożerne. Niektóre są wyspecjalizowane w odżywianiu się
gąbkami
czy
glonami
. Pod względem
funkcjonalnym
wyróżnić możemy aktywnych drapieżców ("napadacze"),
filtratorów
,
zdrapywaczy
("zeskrobywacze"),
zbieraczy
,
rozdrabniaczy
, wysysaczy.
Rozmieszczenie ekologiczne
Larwy
prowadzą wodny tryb życia (z nielicznymi wyjątkami), postacie dorosłe przypominające motyle nocne prowadzą "lądowy" tryb życia.
Chruściki występują we wszystkich typach wód śródlądowych. Ze względu na środowisko życia możemy wyróżnić
krenobionty
,
rhitrobionty
,
potamobionty
,
limnebionty
,
tyrfobionty
. Poszczególne gatunki związane są konkretnymi strefami wód płynących oraz stojących, jak też z konkretnymi siedliskami i typem krajobrazu.
Jeden z gatunków –
Enoicyla pusilla
w stadium larwalnym żyje w ściółce leśnej. Obecnie nie ma obserwacji tego gatunku w Polsce. Być może dlatego, że
trichopterolodzy
badają zbiorniki wodne. Larwy niektórych gatunków żyjących w źródliskach, w starszych stadiach larwalnych wychodzą z wody i żyją na lądzie (np.
Parachiona picicornis
).
Filogeneza
Najstarsze skamieniałości chruścików pochodzą z
permu
. Wywodzą się z Amphiesmenoptera, a młodszą, siostrzaną grupą są
motyle
. Przypuszcza się, że przodkowie chruścików zamieszkiwali wody bieżące, w szczególności górskie potoki w strefie tropikalnej. Wody stojące, w tym jeziora, zostały skolonizowane przez chruściki dopiero w
kredzie
, gdy w tych ekosystemach zmniejszyła się liczebność
widelnic
i
jętek
. Wtedy też chruściki przeszły na
roślinożerność
, a przenośne domki chroniły przed
drapieżnikami
.
Współczesna fauna chruścików Polski ma w większości charakter napływowy z dużym udziałem gatunków o rozmieszczeniu północnym.
Chruściki jako bioindykatory
Larwy chruścików są dobrymi
bioindykatorami
wykorzystywanymi w
biomonitoringu
wód. Są licznym elementem
makrozoobentosu
rzek. W
polskim indeksie biotycznym
wykorzystywane są w randze rodziny.
Polskie nazwy chruścików
Polskie nazwy gatunkowe oraz rodzin najczęściej tworzone były dopiero w XIX wieku przez
zoologów
opisujących grupę. Pierwsza historyczna nazwa chruścików to "wodosówki", od "wodne sówki" – z powodu podobieństwa do motyli nocnych z rodziny sówkowatych. Potem utrwaliła się nazwa "chróściki" od 'chrost' (chrust), po II wojnie i reformie ortograficznej przyjęły obecną nazwę 'chruściki'. Polskie nazwy gatunkowe najczęściej tworzone są poprzez tłumaczenie nazw łacińskich. Czasem przenoszone są lokalne nazwy chruścików i przypisywane konkretnym gatunkom. Wiele gatunków nie ma jeszcze polskich nazw – warto wykorzystać regionalne nazwy chruścików, aby ocalić ich językową różnorodność i lokalne tradycje (np. klajduki, kłódki itd.).
W piśmiennictwie naukowym polskie nazwy nie są używane. Czasami tworzone są dla doraźnych potrzeb, tak jak w przypadku
Crunoecia irrorata
, gdy w związku z umieszczeniem na liście gatunków chronionych trzeba było "wymyślić" także i polską nazwę.
Systematyka
- Protomeropina – wymarłe
- Cladochoristidae – wymarłe
- Microptysmatidae – wymarłe
- Prosepididontidae – wymarłe
- Protomeropidae – wymarłe
- Uraloptysmatidae – wymarłe
- podrząd Annulipalpia
- podrząd Spicipalpia
- nadrodzina Rhyacophiloidea
- podrząd Integripalpia –
- Vitimotaulidae – wymarłe
- Taymyrelectronidae – wymarłe
- Kalophryganeidae – wymarłe
- Dysoneuridae – wymarłe
- Baissoferidae – wymarłe
- nadrodzina Limnephiloidea
- nadrodzina Leptoceroidea
-
Odontoceridae
- Atriplectididae – nie występują w Polsce
- Philorhethridae – nie występują w Polsce
- Limnocentropodidae – nie występują w Polsce
- Calamoceratidae – nie występują w Polsce
-
Molannidae
-
Leptoceridae
- Tasmiidae – nie występują w Polsce
- nadrodzina Sericostomatoidea
- Kokiriidae – nie występują w Polsce
- Anomalopsychidae – nie występują w Polsce
- Calocidae – nie występują w Polsce
- Chathamiidae – nie występują w Polsce
- Conoesucidae – nie występują w Polsce
- Helicophidae – nie występują w Polsce
- Hydrosalpingidae – nie występują w Polsce
-
Sericostomatidae
- Helicopsychidae – nie występują w Polsce
- Petrothrincidae – nie występują w Polsce
- Barbarochthonidae – nie występują w Polsce
-
Beraeidae
- Antipodoeciidae – nie występują w Polsce
Linki zewnętrzne