Zasadźca (
łac.
Locator,
1180
Schultetus,
1249
Sculte) - w
średniowieczu
człowiek, który w imieniu właściciela ziemi i na podstawie uzyskanego od niego
przywileju lokacyjnego
zajmował się organizacją prac mierniczych w obrębie zakładanej lub przelokowywanej
wsi
lub
miasta
, tworzeniem miejsc do prowadzenia handlu (
jatek
i kramów), oraz sprowadzaniem potrzebnych fachowców de diversis climatibus i osiedlaniem ich na terenie objętym lokacją. Dla wsi najważniejszy był młynarz,
kowal
, specjalista od osuszania gruntów, dla
miast
rzemieślnicy
różnych specjalności i
kupcy
.
Zasadźca był pośrednikiem między panem a ludźmi zamieszkującymi teren lokacji. Zasadźcą zostawał zwykle człowiek z pewnym doświadczeniem kupieckim, koneksjami lub zasługami na dworze właściciela ziemi. Lokatorzy (zasadźcy) na ogół wywodzili się spośród średniego i niższego rycerstwa oraz
patrycjatu miejskiego
, w późniejszym okresie mogli nimi być też bogaci
chłopi
np. dzieci
sołtysów
,
młynarzy
, itd.
Obowiązki zasadźcy
Pilnował porządku i przestrzegania treści przywileju, na czas wojny musiał się z
samopałem
lub
kuszą
stawić, i co szóstego
kmiecia
ze wsi przywieść z
widłami
,
cepem
bojowym albo
pawężą
, bywało że wymagano aby
sołtys
stawiał się konno z uzbrojeniem rycerskim. Zasadźcy zajmowali się zagospodarowaniem
nieużytków
- terenów zalesionych lub podmokłych a także przenoszeniem już istniejących miejscowości założonych na lokalnym prawie polskim na
prawo magdeburskie
. Słowo przenoszenie występuje tu nie tylko jako czynność prawna ale również w znaczeniu dosłownym. Osady wtórnie lokowane, często powstawały w pobliżu lecz na nowym, bardziej dogodnym miejscu. Budowano je według planu, w zwartym i regularnym układzie.
Niekiedy prawo lokowania, osiedlania się zwłaszcza przy lokacjach na terenach już zagospodarowanych, należało sobie kupić rekompensując właścicielowi ziemi straty z tytułu
wolnizny
. Wtedy nowo osadzani, za prawo osiedlenia się na terenie lokacji, musieli wpłacić zasadźcy wpisowe, rekompensujące jego wkład. Zasadźctwem niektórzy trudnili się niemal zawodowo, stąd mogli mieć duże doświadczenie w zakresie zakładania nowych wsi lub miast. Biedniejsi posiadacze lokowaniem zajmowali się sami, bogatsi zlecali to innym.
Jan Zamoyski
uzyskawszy akt lokacji
Zamościa
przygotowanie planów, pomiary i niektóre budowy zlecił
B. Morando
.
Przywileje zasadźcy
Zazwyczaj zasadźca zostawał dziedzicznym sołtysem wsi lub
wójtem
lokowanego miasta. Dziedziczność tych stanowisk stopniowo była likwidowana, w miastach wprowadzono obieralne
samorządy
a na wsiach, po wykupieniu, pan nasadzał swojego zaufanego człowieka. W
1311
w
Krakowie
, po
buncie wójta Alberta
,
Władysław Łokietek
po raz pierwszy w
Polsce
, zlikwidował stanowisko dziedzicznego sołtysa, przejął jego dochody i ustanowił sołtysa mianowanego. Przewiny sołtysa mógł sądzić
sąd leński
złożony z pana i kilku okolicznych sołtysów.
Sołtys
po okresie wolnizny, zgodnie z ustaleniami zawartymi w dokumencie lokacyjnym, zajmował się ściąganiem należnych panu z tytułu gospodarowania na jego ziemi
podatków
(w naturze lub pieniądzu). Wraz z kilkoma mieszkańcami wsi w charakterze ławników posiadał też lokalny przywilej sądowniczy. Zwykle miał prawo zatrzymać 1/6 czynszu i 1/3 kar sądowych. O ile zwykłemu
chłopu
(rodzinie) przydzielano zwykle jeden
łan
ziemi to zasadźcy sołtysowi należało się dwa razy więcej. Jako pierwszy mieszkaniec mógł sobie wybrać najlepsze kawałki ziemi, pod względem urodzajności lub możliwości przyszłego wykorzystania np. przy rzece gdzie łatwo można było zbudować
młyn wodny
lub przy drodze gdzie można było zbudować
karczmę
. Były to inwestycje kosztowne ale bardzo dochodowe. Bogacąc się mógł kupować ziemię i kolejne przywileje dla swoich dzieci. Jeśli nie miał wystarczających kwot mógł
sprzedać
lub
wydzierżawić
samo prawo do budowy młyna czy karczmy. Przysługującą mu ziemię mógł dzierżawić a nawet odsprzedać sam przywilej sołtysowania. Mając wolny czas i pieniądze mógł zajmować się inną lokacją. W dokumentach lokacyjnych różnych miejscowości często spotyka się te same nazwiska zasadźców.
Znane postacie z Średniowiecza
Zobacz też