Autograf Hugona Kołłątaja
Hugo, Hugon Kołłątaj herbu
Kotwica
(ur.
1 kwietnia
1750
w
Dederkałach Wielkich
na
Wołyniu
, zm.
28 lutego
1812
w
Warszawie
) – polski polityk, publicysta
oświeceniowy
,
katolicki
prezbiter
,
kanonik
, satyryk, geograf,
podkanclerzy koronny
od
1791
,
referendarz wielki litewski
od
1786
.
Życiorys
Urodzony w rodzinie szlacheckiej, początkową edukację odebrał w szkołach w
Pińczowie
, a następnie kształcił się na
Akademii Krakowskiej
, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii (1768). W latach
1770
-
74
studiował w
Wiedniu
, a później w
Rzymie
, gdzie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim. Był kapłanem w
Pińczowie
i
Krzyżanowicach Dolnych
, działaczem
Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
i
Komisji Edukacji Narodowej
oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju. W latach
1777
-
80
z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej – wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa, uporządkował sprawy majątkowe akademii, a także umożliwił rozwój postępowych idei i poprawił poziom naukowy uczelni. W latach
1782
-
86
pełnił funkcję rektora.
Do Warszawy przeniósł się w
1779
roku i zgromadził tam prężny zespół publicystów zwany
kuźnicą kołłątajowską
, w którym działali m.in.
Franciszek Ksawery Dmochowski
i
Franciszek Salezy Jezierski
. Krytykowali oni przestarzałą strukturę polityczną i społeczną Rzeczypospolitej. W
1786
został odznaczony
Orderem Świętego Stanisława
, a w
1791
został kawalerem
Orderu Orła Białego
. Pomagał także przy konstytucji 3 maja. W czasie
Sejmu Czteroletniego
należał do najaktywniejszych działaczy
stronnictwa patriotycznego
.
W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego [...] Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej mający swój wyraz w
konstytucji 3 maja
, po której uchwaleniu Kołłątaj został mianowany podkanclerzym koronnym (
1791
) i założył
Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej
. W czasie
wojny polsko-rosyjskiej
na zebraniu
23 lipca
1792
poparł decyzję króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego
o jego przystąpieniu do
konfederacji targowickiej
.
Przygotowywał i uczestniczył w
insurekcji kościuszkowskiej
, wchodząc w skład
Rady Najwyższej Narodowej
, obejmując w niej Wydział Skarbu i prezentując bardziej radykalne poglądy niż w okresie Konstytucji 3 Maja. Pod koniec powstania kościuszkowskiego po szturmie Pragi
4 listopada
1794
Hugo Kołłątaj potajemnie opuścił Warszawę. Na emigracji
6 grudnia
1794
został aresztowany przez Austriaków w
Radymnie
, w drodze przez Galicję i Węgry do
Wenecji
, i osadzony w areszcie w
Przemyślu
. Następnie przebywał w więzieniu w ołomunieckim, gdzie w latach 1802-1808 napisał wielkie dzieło natury geograficznej "Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego". Dzieło to zostało wydane w trzech tomach jednak dopiero w 1842 i było ono znakomitym na ówczesne czasy systemem geografii ogólnej, pełnym świeżych i twórczych myśli. Kołłątaj jasno określał pojęcie czasu geologicznego i analizę procesów geologicznych, w czym wyprzedził
Charles'a Lyella
, a analizą wpływów środowiska na społeczeństwo dał podwaliny pod system
antropogeografii
wyprzedzając tym sposobem m.in.
Friedrich Ratzela
.
Po opuszczeniu więzienia udał się na
Wołyń
, gdzie był współtwórcą
Liceum Krzemienieckiego
. W latach
1807
-
08
podejrzany o kontakty z Napoleonem został wywieziony i przetrzymywany w
Moskwie
przez Rosjan.
Ostatnie lata życia przebywał w
Księstwie Warszawskim
. Zmarł w samotności po długiej i ciężkiej chorobie. Został pochowany na warszawskich Powązkach, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w
Wiśniowej
, gdzie mieszkał jego brat
Rafał Kołłątaj
. Hugon Kołłątaj jest patronem Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie.
Dzieła
Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, a jego prace poruszające sprawy społeczne i władzy państwowej były podstawą Konstytucji 3 Maja. Postulował:
- dziedziczność tronu
- zniesienie
liberum veto
- ogólne opodatkowanie
- zmniejszenie wpływów
magnaterii
- sejm gotowy
- prawa dla mieszczan
- wolność dla chłopstwa (zamiana
pańszczyzny
na czynsz)
Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, niektóre z nich to:
-
Listy Anonima
(1788-89)
- Prawo polityczne narodu polskiego (1790)
- O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja
- Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, która od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim (1808)
- Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III
- Porządek fizyczno-moralny (1810)
- Naukowe podstawy polityki.
- Miasta i mieszczanie (
wersja cyfrowa
w
PBI
)
- Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii (1802-1806) (
tom I, wersja cyfrowa
w
PBI
)
Zobacz też
Bibliografia
Linki zewnętrzne