Autorytaryzm – system
rządów
bezpartyjnych, opartych na
autorytecie
charyzmatycznego
przywódcy, a często także na
armii
. Szczególnie rozpowszechniony w
Europie
w pierwszej połowie
XX wieku
, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów
demokratycznych
lub ich kompromitacji w oczach społeczeństwa. W przeciwieństwie do systemów
totalitarnych
, nie opiera się na uniwersalnej ideologii ani na masowym terrorze, lecz ogranicza się jedynie do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia.
Geneza słowa autorytaryzm nie pochodzi od "auto-" (samemu-, osobiście-, samodzielnie-), ale od słowa
autorytet
.
Autorytarny system rządów często posiada pewne cechy i instytucje demokracji, jak na przykład wybory, które jednak - podobnie jak w totalitaryzmie - nie mają większego znaczenia prawnego i politycznego. Z drugiej strony brak tu charakterystycznej dla totalitaryzmu ścisłej kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego obywateli - władza istnieje niejako "obok" społeczeństwa, realizując swoje cele.
Autorytaryzm a demokracja i totalitaryzm
Wielu ludzi błędnie utożsamia autorytaryzm z totalitaryzmem (choć ten drugi system zwykle nosi cechy pierwszego). Niektórzy uznają autorytaryzm jako swego rodzaju formę pośrednią między demokracją a totalitaryzmem, jest krytykowany za łatwość, z jaką może przerodzić się w ten ostatni.
Z kolei inni twierdzą, że nie jest on ani formą pośrednią między demokracją a totalitaryzmem, ani "lekkim" totalitaryzmem, a jest swoistą trzecią opcją, posiadającą cechy nie występujące w dwóch poprzednio wymienionych systemach.
Najważniejszym z nich jest osoba przywódcy. Nawet jeżeli nie sprawuje on formalnie urzędu szefa państwa czy szefa rządu, ma decydujący wpływ na sprawy polityki państwa (np.
Józef Piłsudski
w okresie pełnienia urzędu Ministra Spraw Wojskowych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych). Tym różni się od totalitaryzmu, gdzie kult jednostki był niejako przypisany do urzędu przywódcy partii (
Stalin
,
Nikita Chruszczow
,
Leonid Breżniew
w
ZSRR
czy
Kim Ir Sen
i
Kim Dzong Il
w
Korei Północnej
).
Po śmierci przywódcy autorytarnego zazwyczaj cały system zaczyna się chylić ku upadkowi, a wielu aspiruje do miana autorytarnego przywódcy, jak to miało miejsce w II RP po śmierci
Józefa Piłsudskiego
.
Cechy charakterystyczne
Władza autorytarna koncentruje się w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia. To oni podejmują decyzje, co ma miejsce z lekceważeniem podstaw prawnych lub ich pomijaniem. Dla pozorów demokracji (demokracja fasadowa) decyzje zatwierdzane są przez bezwolny lub zdominowany stronnictwem prorządowym parlament. Przywódca posiada szereg osobistych
prerogatyw
, które dają mu realny wpływ na politykę państwa. Uwidacznia się to w rządzeniu wykonywanym za pomocą rozkazów, nakazów, sankcji karnych. Podstawą władzy jest często rozbudowany aparat przymusu w postaci armii, policji i służb bezpieczeństwa. Podtrzymują one władzę, co wiąże się z częstym stosowaniem lub grożeniem przymusem państwowym. W przeciwieństwie do totalitaryzmu ta dowolność posługiwania się przymusem ogranicza się tylko do jawnych przeciwników systemu. Jest to wybiórcze stosowanie przymusu, a nie powszechne i przejawia się w policyjnej inwigilacji czy represjonowaniu tylko aktywniejszych krytyków przywódcy autorytarnego i jego rządów (np.
proces brzeski
).
Przykłady państw
Józef Piłsudski, autorytarny przywódca
II RP
Przykładami autorytaryzmu były rządy
Kemala Paszy
(Atatürka) w
Turcji
,
Józefa Piłsudskiego
i jego następców w
Polsce
w latach
1926
-
39
,
Antonio Salazara
w
Portugalii
,
Juana Perona
w
Argentynie
, gen.
Francisco Franco
w
Hiszpanii
, gen.
Augusto Pinocheta
w
Chile
, "
rządy pułkowników
" w
Grecji
i
Saparmyrata Nyýazowa
w
Turkmenistanie
w latach
1991
-
2006
.
Zobacz też