Clement Richard Attlee, 1. hrabia Attlee
KG
,
CH
(ur.
3 stycznia
1883
w
Londynie
, zm.
8 października
1967
tamże) –
polityk
brytyjski, który był premierem
Wielkiej Brytanii
w latach
1945
-
1951
.
Od
1922
r. był deputowanym
Partii Pracy
, a od
1935
aż do
1955
r., kiedy przeszedł na polityczną emeryturę, jej przywódcą. W latach
1940
-
1945
był członkiem gabinetu wojennego
Winstona Churchilla
.
Reprezentował Wielką Brytanię na Konferencji Wielkiej Trójki w Poczdamie w
1945
r.
Za jego rządów rozpoczęła się nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu oraz Banku Anglii i wprowadzono powszechną opiekę medyczną. Uważa się go za jednego z współtwórców
NATO
.
Churchill w ten sposób wyraził się o Clemencie Attlee: a modest little man with a lot to be modest about (skromny człowieczek, z wieloma rzeczami, co do których musi zachować skromność).
Wczesne lata życia i początki kariery politycznej
Urodził się jako siódmy z ośmiorga dzieci Henryego Attlee, prawnika, i Ellen Watson. Wykształcenie odebrał w Northaw School w
Haileybury
oraz w University College na
Uniwersytecie Oksfordzkim
, gdzie w
1904
r. ukończył historię nowożytną. Następnie studiował prawo i w
1906
r. rozpoczął praktykę w korporacji. W latach
1907
-
1910
pracował jako manager w Haileybury House. W
1908
r. wstąpił do Niezależnej Partii Pracy. W
1913
r. został wykładowcą w London School of Economics.
Podczas I wojny światowej służył w pułku South Lancashire. Walczył na półwyspie
Gallipoli
oraz w Mezopotamii. Został ranny podczas bitwy pod El Hanna. Po rekonwalescencji w Anglii został w
1918
r. wysłany do
Francji
, gdzie spędził ostatnie miesiące wojny. Wojnę zakończył w stopniu
majora
. Po wojnie powrócił do pracy w London School of Economics, gdzie wykładał do
1923
r.
10 stycznia
1922
r. w Christ Church w
Hampstead
poślubił Violet Millar (
20 listopada
1895
-
7 czerwca
1964
), córkę Henryego Edwarda Millara. Clement i Violet mieli razem syna i trzy córki:
W
1919
r. Attlee został burmistrzem okręgu miejskiego Stepney. W
1922
r. został wybrany do
Izby Gmin
jako reprezentant okręgu
Limehouse
. Od razu został parlamentarnym prywatnym sekretarzem lidera Partii Pray,
Ramsaya MacDonalda
. Kiedy Partia Pracy objęła na krótko rządy w
1924
r. Attlee został podsekretarzem stanu w ministerstwie wojny. W
1926
r. poparł strajk generalny. W
1927
r. został członkiem międzypartyjnej komisji
Simona
, który badała możliwość nadania autonomii
Indiom
.
Do rządu Attlee powrócił w
1930
r., kiedy to został Kanclerzem Księstwa Lancaster w drugim gabinecie MacDonalda. W
1931
r. został poczmistrzem generalnym. Kiedy MacDonald zawarł koalicję z
Partią Konserwatywną
i
Partią Liberalną
, Attlee znalazł się wśród tych deputowanych, którzy sprzeciwili się tej koalicji, opuścili rząd i przeszli do opozycji.
Lider Opozycji i wicepremier
Attlee, jako Lord Tajnej Pieczęci, odwiedzający fabrykę amunicji w
1941
r.
Ponieważ w wyborach
1931
r. większość partyjnych liderów poniosła porażki w swoich okręgach, na czele opozycyjnej Partii Pracy stanęli nowi ludzie. Liderem został
George Lansbury
, a Attlee objał stanowisko wiceprzewodniczącego. Podobnie jak większość ówczesnych laburzystów Attlee sprzeciwiał się dozbrojeniu armii, jednak po dojściu
Hitlera
do władzy w
1933
r. stał się krytykiem rządowej polityki
appeasementu
.
W
1935
r. ze stanowiska lidera partii zrezygnował pacyfista Lansbury. Parlamentarna Partia Pracy wybrała Attlee'ego jako tymczasowego lidera. Właściwe wybory odbyły się po wyborach parlamentarnych
1935
r. Attlee pokonał w nich
Herberta Morrisona
i
Arthura Greenwooda
i został nowym liderem Partii Pracy oraz liderem Opozycji. W
1937
r. odwiedził w
Hiszpanii
brytyjski batalion walczący w
Brygadach Międzynarodowych
.
Attlee pozostał w opozycji po wybuchu
II wojny światowej
w
1939
r. Kiedy jednak premierem został w
1940
r. został Winston Churchill, Attlee i Partia Pracy weszli w skład rządu wojennego. Attlee otrzymał stanowisko Lorda Tajnej Pieczęci. W gabinecie wojennym piastował również funkcje wicepremiera (w latach
1942
-
1945
), ministra ds. dominiów (w latach
1942
-
1943
) i Lorda Przewodniczącego Rady (w latach
1943
-
1945
).
Po zakończeniu wojny Partia Pracy wystąpiła z rządu wojennego. W kampanii wyborczej konsewatyści skupili się na ukazywaniu zagrożenia dla pokoju ze strony
ZSRR
, co sprawiło, że wyborcy uznali, że konserwatyści nie interesują się problemami wewnętrznymi kraju. Partia Pracy poszła do wyborów pod hasłami odbudowy gospodarki poprzez nacjonalizację przemysłu o największym znaczeniu dla państwa oraz rozbudowę systemu ubezpieczeń społecznych. Wybory w lipcu
1945
r. zakończyły się lawinowym zwycięstwem laburzystów.
27 lipca
Attlee zastąpił Churchilla na stanowisku premiera.
Na czele rządu Jego Królewskiej Mości
Od razu po wygraniu wyborów Partia Pracy zaczęła wcielać swoje hasła w życie. W
1946
r. uchwalono National Health Service Act, który wszedł w życie w
1948
r. i który tworzył publiczną służbę zdrowia. Rozpoczęła się również nacjonalizacja takich gałęzi przemysłu jak przemysł węglowy, stalowy, transport, gazownictwo oraz telekomunikacja. Znacjonalizowano również
Bank Anglii
. Utworzono także system parków narodowych.
Rząd laburzystowski musiał także stawić czoła narastającym trudnościom ekonomicznym. Nacjonalizacja i rozbudowa systemu ubezpieczeń społecznych były znacznym obciążeniem dla budżetu państwa, nadszarpniętego wydatkami wojennymi, zniszczeniem przemysłu oraz spadkiem wartości eksportu (który w
1946
r. spadł do 1/3 wartości w
1938
r.). Z tego względu ważnym czynnikiem dla odbudowy kraju stanowiła pomoc
amerykańska
w ramach
planu Marshalla
.
W polityce zagranicznej gabinet skoncetrował się na czterech sprawach - powojennym urządzeniu Europy, zimnej wojnie, tworzeniem
ONZ
oraz dekolonizacją. Attlee tuż po objęciu urzędu premiera zastąpił Churchilla na konferencji Wielkiej Trójki w
Poczdamie
. W
1946
r. rząd brytyjski zawarł traktat handlowy ze Związkiem Radzieckim. Podporządkowanie przez ZSRR Europy Wschodniej sprawiło, że Attlee i jego minister spraw zagranicznych
Ernest Bevin
rozpoczęli działania na rzecz sojuszu państw zachodnich, który powstał ostatecznie w
1949
r. (
NATO
).
Za czasów Attlee'ego rozpoczął się proces rozpadu Imperium Brytyjskiego. W
1947
r. niepodległość odzyskała "perła Korony Brytyjskiej" - Indie, które zostały podzielone na część hinduską i muzułmańską (
Pakistan
). Przyznano również niepodległość
Cejlonowi
i
Birmie
. Wiele z nowo utworzonych państw utrzymało silne więzi z dawną metropolią, zostając członkami
Wspólnoty Narodów
. Wielka Brytania wycofała się również z mandatu palestyńskiego, gdzie rychło wybuchł konflikt izraelsko-arabski. Uniezależnienie się
Egiptu
zapoczątkowało wieloletni spór na temat statusu kanału sueskiego.
Clement Attlee w Poczdamie
Wybory parlamentarne
1950
r. (Attlee startował w nich z okręgu
Walthamstow West
) ponownie wygrała Partia Pracy, jednak jej przewaga nad Partią Konserwatywną zmniejszyła się. Przyczyną tego były niepowodzenia gospodarcze oraz w polityce socjalnej, a także odejście z rządu części liderów. W
1950
r. Wielka Brytania zaangażowała się w
wojnę koreańską
. W
1951
r. Kanclerz Skarbu
Hugh Gaitskell
zaproponował budżet oszczędności na pokrycie wydatków wojennych.
Budżet ten wywołał spór w łonie Partii Pracy. W proteście przeciwko jego przyjęciu zrezygnowało dwóch ministrów (
Aneurin Bevan
i
Harold Wilson
). Kryzys zmusił premiera do zarządzenia przedterminowych wyborów, które odbyły się w październiku
1951
r. Mimo iż większość głosów w skali kraju oddana została na laburzystów, dzięki ordynacji większościowej większość w Izbie Gmin uzyskali konserwatyści. Winston Churchill powrócił na stanowisko premiera.
Ostatnie lata
Pomnik Clementa Attlee przed biblioteką w Limehouse,
Londyn
Attlee pozostał liderem Opozycji do grudnia
1955
r., kiedy to zrezygnował z miejsca w Izbie Gmin.
16 grudnia
otrzymał parowskie tytuły hrabiego Attlee i wicehrabiego Prestwood i zasiadł w
Izbie Lordów
. Zmarł w
1967
r. na
zapalenie płuc
.
Po jego śmierci tytuł hrabiowski odziedziczył jego syn, Martin. Prochy byłego premiera pochowano w nawie
opactwa westministerskiego
.
Gabinety Clementa Attlee'ego
Pierwszy gabinet, lipiec 1945 - luty 1950
Zmiany
- lipiec
1946
r. - Arthur Greenwood obejmuje stanowisko
Paymaster-General
, pozostając jednocześnie na swoim dotychczasowym stanowisku
- październik
1946
r. - Jack Lawson i lord Stansgate przestają być członkami gabinetu, Albert Alexander obejmuje stanowisko ministra bez teki, jego następcy na stanowisku pierwszego lorda Admiralicji nie wchodzą w skład gabinetu,
Arthur Creech Jones
zastępuje George'a Halla na stanowisku ministra kolonii
- grudzień
1946
r. - Albert Alexander zastępuje Attlee'ego na stanowisku ministra obrony
- luty
1947
r. -
George Tomlinson
zastępuje Ellen Wilikinson na stanowisku ministra edukacji
- marzec
1947
r. - Arthur Greenwood przestaje być Paymaster-General, pozostaje Lordem Tajnej Pieczęci, jego następcy na stanowisku Paymastet-General nie wchodzą w skład gabinetu
- kwiecień
1947
r. - Greenwood zostaje ministrem bez teki,
lord Inman
zastępuje Greenwooda na stanowisku Lorda Tajnej Pieczęci,
lord Listowel
zastępuje lorda Pethick-Lawrence'a na stanowisku ministra ds. Indii i Birmy
- lipiec
1947
r. - ministerstwo ds. dominiów zostaje przekształcone w ministerstwo ds. Wspólnoty Narodów, lord Addison pozostaje na jego czele
- sierpień
1947
r. - ministerstwo ds. Indii i Birmy zostaje przekształcone w ministerstwo ds. Birmy, lord Listowel pozostaje na jego czele
- wrzesień
1947
r. - Stafford Cripps obejmuje stanowisko ministra ds. ekonomicznych,
Harold Wilson
zastępuje Crippsa na stanowisku przewodniczącego Zarządu Handlu, Arthur Greenwood odchodzi z gabinetu
- październik
1947
r. - lord Addison zastępuje lorda Inmana na stanowisku Lorda Tajnej Pieczęci,
Philip Noel-Baker
zastępuje Addisona na stanowisku ministra ds. Wspólnoty Narodów,
Arthur Woodburn
zastępuje Josepha Westwooda na stanowisku ministra ds. Szkocji, Manny Shinwell opuszcza gabinet
- listopad
1947
r. - Stafford Cripps zastępuje Hugh Daltona na stanowisku Kanclerza Skarbu
- styczeń
1948
r. - urząd ministra ds. Birmy zostaje zlikwidowany
- maj
1948
r. - Hugh Dalton powraca do gabinetu jako
Kanclerz Księstwa Lancaster
,
lord Pakenham
zostaje członkiem gabinetu jako
minister lotnictwa cywilnego
- lipiec
1948
r. - lord Addison zostaje
Paymaster-General
- kwiecień
1949
r. - lord Addison przestaje być Paymaster-General, pozostając na swoich pozostałych stanowiskach
Drugi gabinet, luty 1950 - październik 1951
Zmiany
- październik
1950
r. -
Hugh Gaitskell
zastępuje Stafforda Crippsa na stanowisku Kanclerza Skarbu
- styczeń
1951
r. - Aneurin Bevan zastępuje George'a Isaacsa na stanowisku ministra pracy i służby narodowej, następcy Bevina na stanowisku ministra zdrowia nie wchodzą w skład gabinetu
- marzec
1951
r. - Herbert Morrison zastępuje Ernesta Bevina na stanowisku ministra spraw zagranicznych, lord Addison zastępuje Morrisona na stanowisku Lorda Przewodniczącego Rady, Bevin zastępuje Addisona na stanowisku Lorda Tajnej Pieczęci,
- kwiecień
1951
r. -
Richard Stokes
zastępuje Bevina na stanowisku Lorda Tajnej Pieczęci,
Alfred Robens
zastępuje Aneurina Bevana na stanowisku ministra pracy i służby narodowej,
Hartley Shawcross
zastępuje Harolda Wilsona na stanowisku przewodniczącego Zarządu Handlu
Linki zewnętrzne
Bibliografia
- Biblioteka Gazety Wyborczej – Historia Powszechna, tom 19 (od II wojny światowej do wojny o niepodległość Wietnamu), str. 407-409 i 429-430,
- Francis Beckett, Clem Attlee,
1997
- Trevor Burridge, Clement Attlee: A Political Biography,
1985
- Kenneth Harris, Attlee,
1982
-
Roy Jenkins
, Mr Attlee,
1948