Polski Rejon Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego (używana jest też nieścisła nazwa Polski Obwód Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego), potocznie Dzierżowszczyzna lub Dzierżyńszczyzna,
biał.
Польскі Аўтаномны Раён імя Дзяржынскага oraz (z
rosyjskiego
) Polrajon (skrót od Polskij Rajon) — autonomiczna polska jednostka administracyjna utworzona w
ZSRR
, w
obwodzie mińskim
Białoruskiej SRR
w
1932
r.
Geneza autonomicznych polskich jednostek administracyjnych.
Po
rewolucji październikowej
w rosyjskiej polityce wewnętrznej pojawiła się zasada tzw.
korienizacji
, polegająca na przyznawaniu uprawnień nierosyjskim narodom zamieszkującym kraj. Zasada ta legła u podstaw powstania wielu autonomicznych jednostek administracyjnych, w tym polskich: Polskiego Rejonu Narodowego im. Feliksa Dzierżyńskiego a wcześniej, (
22 marca
1925
r.) także
Polskiego Rejonu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego
. Drugim powodem powołania polskich autonomii był fakt, iż radzieckie władze nigdy nie zrezygnowały z zamiarów opanowania
Polski
i ustanowienia w niej Republiki Radzieckiej.
Marchlewszczyzna
i Dzierżowszczyzna w zamierzeniu miały być zalążkami takiej republiki, z której odbywałby się eksport rewolucji do kraju.
Pierwsze pomysły utworzenia autonomii dla zamieszkujących
Rosję Radziecką
Polaków pojawiły się jeszcze w czasie wojny polsko-bolszewickiej, dotyczyły one jednak jedynie poszczególnych wiosek. Zamiar objęcia autonomią większego terytorium zamieszkanego przez Polaków powstał dopiero w
1925
r.; wkrótce potem na
Wołyniu
, w
Ukraińskiej SRR
powstała
Marchlewszczyzna
. Kolejną polską jednostkę administracyjną - Polski Rejon Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego utworzono
15 marca
1932
r. w obwodzie mińskim, w
Białoruskiej SRR
, w pobliżu ówczesnej polskiej granicy. Inicjatorami utworzenia kolejnego polskiego rejonu autonomicznego byli polscy komuniści przebywający w
ZSRR
m.in.
Feliks Kon
i były poseł na
Sejm Ustawodawczy
-
Tomasz Dąbal
.
Stolicą Rejonu zostało miasto Kojdanów (
białoruskie
Койданаў - "Kojdanau",
ros.
Койданово - "Kojdanowo" lub Койданава - "Kojdanowa"), które w związku z utworzeniem autonomii przemianowano na
Dzierżyńsk
.
Nazwa Rejonu
Polski Rejon Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego otrzymał nazwę na cześć
Feliksa Dzierżyńskiego
(
1877
-
1926
) - polskiego i radzieckiego rewolucjonisty, przeciwnika pełnej niepodległości
Polski
, którą widział jako republikę związkową w składzie
ZSRR
, twórcy i organizatora
Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tzw. CzeKa)
.
Funkcjonowanie autonomii
Autonomia kulturowo-językowa
Polaków
zamieszkujących Dzierżyńszczyznę nie była fikcją. Na terenie Rejonu działały polskie szkoły, czytelnie, ukazywały się
polskojęzyczne
czasopisma i publikacje książkowe.
Jednym z
języków urzędowych
na terenie Rejonu był
język polski
.
Gramatykę
, a zwłaszcza
ortografię
oczyszczono jednak z "
burżuazyjnych
naleciałości" wprowadzając zasadę - "Jak się mówi, tak się pisze" - czyli zapis
fonetyczny
- pozbawiony np. rozróżnień
rz
/
ż
,
ch
/
h
czy
ó
/
u
[].
Jednocześnie ludność poddawana była intensywnej propagandzie komunistycznej: wydawnictwa polskojęzyczne, jak też prasa były silnie przesiąknięte ideologią bolszewicką.
Dzierżowszczyzna nie zdobyła jednak takiego znaczenia jako centrum polskiej kultury na zachodnich terenach
ZSRR
jakie miała utworzona wcześniej
Marchlewszczyzna
, do której władze sprowadziły nawet z innych terenów
Związku Radzieckiego
polską inteligencję i komunistycznych emigrantów z kraju.
Na początku lat 30., podobnie jak w całym
Związku Radzieckim
w Dzierżyńszczyźnie została przeprowadzona masowa akcja
kolektywizacyjna
. Spotkała się ona z dużym oporem ze strony ludności.
Tak jak w całym
Związku Radzieckim
na terenie Dzierżowszczyzny prowadzona była intensywna walka z przejawami religijności. Jeszcze przed powstaniem Obwodu kościoły i kaplice zostały pozbawione funkcji sakralnych, a księżą uwięzieni lub zabici. Mimo ateistycznej propagandy, zawartej także w programie nauki szkolnej, ludność w tajemnicy prowadziła praktyki religijne.
Likwidacja Dzierżyńszczyzny
Przyczyny podjęcia decyzji o likwidacji polskich autonomii nie są jasne. Być może zaważyły tutaj względy polityczne, wewnętrzna walka w łonie
partii
, która była także przyczyną czystek stalinowskich i masowych represji wobec wielu grup społecznych
ZSRR
. Być może powodem tego był opór przed kolektywizacją, który uzmysłowił decydentom, iż próba stworzenia modelowej, radzieckiej małej Polski i przeszczepienia jej na grunt
Polski
właściwej nie powiodła się. Niewykluczone także, że już wówczas
Stalin
miał inne plany co do przyszłości
Polski
i nie chciał mieć na terytorium
Związku Radzieckiego
zorganizowanych polskich jednostek autonomicznych.
Pierwsza została zlikwidowana
Marchlewszczyzna
(
1935
r.), a wkrótce po niej, w
1938
r. - Dzierżowszczyzna. Akcja likwidacji polskich autonomii była częścią większej akcji polegającej na likwidacji polskich ośrodków oświatowych i kulturalnych oraz przesiedlaniu
Polaków
z całego terytorium
Białoruskiej SRR
i
Ukraińskiej SRR
na
Syberię
i do
Kazachstanu
.
W samej Dzierżyńszczyźnie zlikwidowano wszystkie polskie szkoły, czytelnie i inne ośrodki kulturalne.
Krótko po rozwiązaniu autonomii poddano represjom ludność Dzierżowszczyzny. Podobnie jak w całym
Związku Radzieckim
, w ramach czystek stalinowskich, rozstrzelano lub zesłano do
łagrów
wielu ludzi, także komunistów, w tym polskich, zarówno działających w polskich autonomiach, jak i poza nimi m.in.
Tomasza Dąbala
- rozstrzelanego w
1938
r.
W ciągu kilku lat od rozwiązania autonomii tysiące Polaków zostało wysiedlonych do azjatyckiej części
ZSRR
(
Kazachstan
i
Syberia
).
Władze radzieckie starały się zlikwidować pozostałości po Dzierżowszczyźnie. Do końca istnienia
ZSRR
ani w tym kraju, ani w innych, sojuszniczych państwach demokracji ludowej (w tym
Polsce
) nie ukazywały się żadne publikacje ani opracowania naukowe dotyczące Dzierżowszczyzny i Marchlewszczyzny. W czasie dyktatury
Józefa Stalina
była to logiczna konsekwencja decyzji o likwidacji autonomii, natomiast po roku
1956
milczenie w sprawie Dzierżowszczyzny i Marchlewszczyzny prawdopodobnie miało na celu uniknięcie mnożenia niewygodnych pytań i komentarzy w stosunku do deklarujących poszanowanie mniejszości narodowych władz radzieckich, zwłaszcza iż i tak kompromitowała je podobna polityka zastosowana w latach 40. wobec m.in.
Kałmuków
czy
Tatarów Krymskich
.
Tereny Dzierżowszczyzny dziś
Tereny dawnej Dzierżyńszczyzny, mimo przymusowych wysiedleń prowadzonych na wielką skalę w latach 30., w latach
1945
-
1947
, oraz po roku
1956
, nadal zamieszkane są w dużej mierze przez Polaków, jakkolwiek wielu z nich nie mówi już po
polsku
. Mieszkańcy tych obszarów, w wyniku kryzysu gospodarczego wywołanego upadkiem
ZSRR
i późniejszej polityki gospodarczej władz
Białorusi
znajdują się w trudnej sytuacji gospodarczej.
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Literatura
- M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, PWN