Przeworsk –
miasto i gmina
w
województwie podkarpackim
, w
powiecie przeworskim
, dawna siedziba
magnaterii polskiej
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa przemyskiego
.
Leży na terenie, którego część tworzy dno doliny fluwioglacjalnej, będącej częścią Niziny Sandomierskiej. Krawędź niecki stanowią: od południa – próg karpacki, od północy – wał moreny czołowej za Sanem i Wisłokiem. Kolejna południową część terenu powiatu, tworzy pasmo Pogórza Karpackiego przedzielone przez rzekę Mleczkę, do której prostopadle przylegają wąskie i krótkie doliny.
Według danych z 14 września 2010 [2] miasto liczyło 16 205 mieszkańców.
Sąsiaduje z
gminą Zarzecze
,
gminą Kańczuga
,
gminą Sieniawa
,
gminą Adamówka
,
gminą Gać
,
gminą Jawornik Polski
,
gminą Tryńcza
. Leży przy międzynarodowej trasie
E40
(
Drezno
-
Lwów
), nad rzeką
Mleczką
. Jego herbem jest
Leliwa
.
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2009[3] Przeworsk ma obszar 22,13 km², w tym:
- użytki rolne: 76% (1676 ha)
- użytki leśne: 0,4% (9 ha)
Miasto stanowi 3,17% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 14 września 2010 Źródło: Urząd Miasta Przeworsk
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 16 205 | 100 | 8453 | 52,2 | 7752 | 47,8 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 736,6 | 384,3 | 352,4 |
Według danych z roku 2005 [4] średni dochód na mieszkańca wynosił 1471,16 zł.
Komunikacja
Przeworska Kolej Wąskotorowa
Miasto przecinają:
- droga międzynarodowa E-40 Zgorzelec - Przemyśl - Lwów
- droga krajowa 835, Przeworsk - Lublin
- droga krajowa 879 Przeworsk - Dynów
Węzeł kolejowy łączy linie kolejowe:
- Szczecin - Wrocław - Kraków - Przeworsk - Przemyśl - Kijów
- Przeworsk - Lublin
- Przeworsk - Bełżec
Najbliższy port lotniczy znajduje się w oddalonej o 40 km Jasionce pod Rzeszowem.
Planowana jest budowa ciągów komunikacyjnych:
- Obwodnica miasta która przebiegać będzie południową stroną miasta o długości 6,7 km
- Węzeł Przeworsk - Gorliczyna ze zjazdem z planowanej autostrady A4 na drogę wojewódzką nr 835, a następnie na drogę krajową na 4 oraz węzłem obwodnicy miasta
Gospodarka
Przeworsk jest miejscem działania ponad 1300 podmiotów gospodarczych, wśród jednostek zarejestrowanych w rejestrze REGON przeważającą większość stanowią podmioty działające w sektorze prywatnym. Działające na terenie miasta podmioty gospodarcze to przede wszystkim firmy małe zatrudniające poniżej 50 pracowników, w grupie tej dominują mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 10 pracowników, na przestrzeni lat w grupie makro zostało zarejestrowanych najwięcej nowych podmiotów. Sieć placówek handlowych w Przeworsku jest rozwinięta w stopniu wystarczającym. Do najważniejszych firm o znaczącej renomie krajowej i zagranicznej należą: Zakłady Gumowe "Geyer & Hosaja" Sp. z o.o., Zakład Produkcji Okien i Drzwi "Megastyl", „TRAX-BRW Sp.z o.o.” oraz Fabrykę Okien "Szewpol Plus", znajdującą się w pobliżu Przeworska. Dzięki dobrym połączeniom komunikacyjnym, w Przeworsku zlokalizowane zostało centrum logistyczne firmy "Damianex" S.A. - należące do Central European Distribution Corporation - grupy polskich hurtowni alkoholi, notowanej na amerykańskiej giełdzie NASDAQ. Rozwój wymienionych firm oraz wspomniana aktywność gospodarcza mieszkańców Przeworska znacząco wpłyneły na spadek bezrobocia. Miasto zapewnia inwestorom przyjazne otoczenie biznesowe. Funkcjonują tu liczne organizacje i inwestycje ułatwiające prowadzenie działalności gospodarczej. Usługi około biznesowe świadczą ośrodku doradczo - szkoleniowe takie jak: Biuro Terenowe Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, regionalne Centrum Informacji Europejskiej, Centrum Współpracy Transgranicznej. W Przeworsku działa także Punkt Konsultacyjno - Doradczy przy Leżajskim Stowarzyszeniu Rozwoju oraz Przeworskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Gospodarczych. Inwestorom profesjonalną obsługę zapewniają także liczne oddziały i filie banków, w mieście funkcjonują pozabankowe instytucje finansowe oraz kredytowe.
Środowisko geograficzne
Świat roślinny i zwierzęcy
Świat roślinny i zwierzęcy okolic Przeworsk, jest stosunkowo ubogi. Do rzadkości należą większe skupiska leśne, które spotkać można w widłach Wisłoka i Sanu. Spotkać można tutaj piękny modrzew europejski. Na Pogórzu występują lasy mieszane, młode z sosnami, jodłami, świerkami, bukami, brzozami, grabami, dębami i innymi. Wierzby, olchy, osiki i topole rosną głównie nad brzegami rzek. Ziemia przeworska nie posiada bogatej szaty roślinnej. Liczniejsze okazy naturalnych skupisk roślinnych pojawiają się jedynie na łąkach Rynny Podkarpackiej, występują tam takie okazy roślin jak: pełnik europejski, goryczka wąskolistna, kosaciec syberyjski, goździk pyszny, goździk storczykowaty i inne. Świat zwierząt na tym obszarze jest światem małym i niezróżnicowanym, co jest naturalną konsekwencją występowania niewielu zespołów leśnych, a tym samym braku odpowiedniego habitatu dla zwierząt. Żyją tu powszechnie spotykane gatunki ptaków, ryb i owadów, a także sarny, dziki i rzadka jelenie.
Klimat
Klimat jest bardzo specyficzny, ze względu na następujące, często w bardzo krótkim czasie – zmiany pogodowe. Zimy nadchodzące ze wschodu bywają różne: wyjątkowo surowe, bądź wyjątkowo łagodne. Lato, które przychodzi z południa jet upalne z niewielką ilością burz i opadów, albo chłodne i zachmurzone. Dlatego rozkład opadów jest bardzo niezrównoważony. Wiosna nadchodzi z zachodu, zaś jesień, podobnie jak zima, ze wschodu. Rejon przeworski znajduje się pod wpływem działania pn. – zach. prądów oceanicznych i wiatrów wiejących z pd. – wsch. niosących ze sobą silne i długotrwałe opady, zwłaszcza w letniej porze roku. Cechę charakterystyczną stanowi gwałtowność burz wywoływana silnymi wiatrami wiejącymi od Przełęczy Dukielskiej.
Gleby
Na ziemi przeworskiej gleby są jakościowo zróżnicowane. Wzdłuż koryta Mleczki znajdują się bardzo korzystne dla rolnictwa mady. Na wyższych partiach doliny Mleczki wykorzystuje się je pod uprawę orne, na niższych, bardziej podmokłych pod łąki i pastwiska. Z kolei w okolicach linii kolejowej Łańcut – Przeworsk - Jarosław ciągnie się pas urodzajnych lessów, wyjątkowo dobrych, odpowiednich pod wszystkie uprawy, a szczególnie pod pszenicę i buraki cukrowe. Na północ od pasa lessowego występują głownie iły i mady.
Historia
Początki miejscowości sięgają
X
w. Pierwsza pisemna wzmianka o Przeworsku pochodzi z
1280
i związana jest ze zwycięstwem
Leszka Czarnego
pod
Koprzywnicą
nad wojskami Księcia ruskiego
Lwa
, po którym Leszek Czarny uderzył na ziemie pogranicza zdobywając m.in. wieś „Pereworesk” która została przez niego spalona.
W roku 1340 wieś ”Pereworesk” została włączona do Polski przez króla
Kazimierza Wielkiego
. Za panowania tego króla nastąpił kolejny etap rozwoju
osadnictwa
na ziemi przeworskiej. Na opustoszałe, wyludnione tereny przybywali
Wołosi
,
Węgrzy
,
Rusini
, osadzono tu również wziętych do niewoli
Tatarów
. Stopniowo zagęszczała się sieć osad, następował rozwój gospodarczy regionu. W 1387 roku król Władysław Jagiełło aktem z 27 listopada 1387 r. w uznaniu za zasługi nadał osadę i szereg innych włości
Janowi z Tarnowa
ówczesnemu
wojewodzie
sandomierskiemu, którego pieczęcią i herbem była
Leliwa
. Dzięki Tarnowskim Przeworsk umocnił się gospodarczo, co zaowocowało nadaniem mu, 25 lutego 1393 roku, praw miejskich. Rok później król
Władysław Jagiełło
wydał
przywilej
poszerzający te prawa. Ustanowił m.in. trzy jarmarki w roku, urząd burmistrza, sąd miejski z „prawem miecza” czyli uprawnieniami do wykonywania publicznie na rynku wyroków śmierci. Mieszczan wyłączono spod władzy urzędników królewskich.
Przeworsk uzyskując liczne przywileje dynamicznie się rozwijał. W 1469 roku król
Kazimierz Jagiellończyk
nadał miastu prawo do organizowania corocznego
jarmarku
. Od 1470 roku miasto było siedzibą ziemskiego sądu szlacheckiego dla zachodnich obszarów ziemi przemyskiej. Przeworsk od
XV
wieku stał się ważnym ośrodkiem życia gospodarczego, głównie
rzemiosła
oraz wymiany handlowej.
Cechy
odgrywały bardzo ważną rolę w życiu miasta, organizowały obowiązkowy udział członków w obronie miasta, bezpieczeństwie przeciwpożarowym, religijnych uroczystościach czy kształtując cechowe towarzystwo. W przeworskich aktach miejskich znajduje się zapisek, iż około 1786 roku mieszkańcy Przeworska wykonywali około 30 zawodów zgrupowanych w 7 cechach:
szewski
,
piekarzy
,
krawiecki
,
bednarzy
,
kowali
, kowalski (zbiorowy),
sukienników
. Z końcem XVI w. płóciennictwo stanowiło podstawę życia ekonomicznego miasta, w okresie rozkwitu zatrudnienie miało tu blisko 1000 tkaczy pracujących w około 600 warsztatach.
Lata 1804-1848 to rządy cesarzy austriackich Franciszka I oraz Ferdynanda I, czasy rządów policyjnych wykonywanych w duchu centralistycznym i germanizacyjnym. Wysokie podatki rujnowały rzemiosło, a ustanowienie nowych granic celnych spowodowało upadek przemysłu
tkackiego
. W 1859 roku zaborca wydał nową ustawę przemysłową, która pozwalała niecechowym rzemieślnikom tzw. partaczom na wykonywanie zawodu.
Rzemieślnicy idąc śladem większych miast, założyli w 1892 r., Stowarzyszenie Mieszczan „Gwiazda”. Rozwinęło to rzemiosło usługowe, a szczególnie
rzeźnictwa
, zwiększyło się zapotrzebowanie na nowe sklepy, wzrosło znaczenie handlu. Nowy etap w rozwoju miasta rozpoczęło wybudowanie cukrowni w 1895 roku, z uruchomieniem jej wiąże się budowa kolei szerokotorowej Przeworsk – Rozwadów w 1899 r., a w roku 1902 wąskotorowej do Dynowa – była to 2 tego rodzaju kolej w Galicji. Budowa cukrowni i rozwijający się węzeł kolejowy pociągnął za sobą wzrost zatrudnienia, zwiększył się
handel
, powstały nowe domy i urządzenia komunalne a miasto zaczęło nabierać nowego wyglądu. W roku 1903 rozpoczęto budowę
bazaru
, który został zlokalizowany na Rynku. Budowa
cukrowni
i rozwijający się węzeł kolejowy pociąga za sobą wzrost zatrudnienia, zwiększył się handel, powstały nowe domy i urządzenia komunalne a miasto zaczęło nabierać nowego wyglądu. W roku 1903 rozpoczęto budowę bazaru, który został zlokalizowany w Rynku. Budowa szkoły żeńskiej, dobudowa skrzydła do szkoły męskiej i budowa
elektrowni
to projekty kilku większych inwestycji w ostatnim dziesięcioleciu przed
I wojną światową
. Niestety realizację tych zamierzeń przerwała wojna, zahamowała również pomyślnie zapoczątkowany rozwój miasta. Cztery lata wojny cofnęło Przeworsk w rozwoju o kilkanaście lat. Zrujnowane miasto przedstawiało obraz typowego, podupadłego miasteczka galicyjskiego. Po wojnie lata 1925-1933 należały do najpomyślniejszych pod względem przypływu dochodu, wykorzystano je na szereg inwestycji, m.in. budowę elektrowni, szkoły żeńskiej.
W nocy z 25 na 26 kwietnia 1930 r., wybuchł pożar podczas którego spłonęło 38 budynków. To wydarzenie wykazało brak odpowiedniego zabezpieczenia przeciwpożarowego, dlatego też, aby w przyszłości uniknąć tego typu niespodzianek Rada Miejska uchwałą z dnia 11 marca 1931 roku postanowiła rozpocząć budowę wieży wodnej z rurociągami i hydrantami. Kolejnym ważnym wydarzeniem było utworzenie wyczekiwanego przez 35 lat samorządu powiatowego i odłączenie się od Łańcuta 16 marca 1929 r. W 1938 r. zarząd miejski przy współudziale Związku Miast Polskich przystąpił do opracowania planu zagospodarowania przestrzennego na skutek wzmożonego ruchu budowlanego oraz przygotowania terenów dla budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego. Przyczyniło się to do rozwoju miasta, które zaczęło nabierać tempa, niestety zahamowanego na długie lata przez wybuch
II wojny światowej
. Czas ten okrutnie pogorszył sytuacje, ograniczył swobodę obywatelską, a polityka okupanta prowadziła do fizycznego i biologicznego wyniszczenia narodu polskiego. Ważnym osiągnięciem i elementem walki z okupantem było zorganizowanie w 1940 r., tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej ogólnokształcącej przez ks. Józefa Stefańskiego, później przez akcje Tajnej Organizacji Nauczycielskiej na czele z Kazimierzem Koczocikiem.
27 lipca
1944
r. 121 dywizja gwardii, 112 rylsko - korosteńska
dywizja piechoty
oraz 8 gwardyjski korpus pancerny wchodzące w skład
1 Frontu Ukraińskiego
oswobodzili Przeworsk. Po wojnie rozpoczął się trudny okres, mieszkańcy przystąpili do usuwania zniszczeń. Dzięki zaangażowaniu ludności Przeworska w szybkim czasie uruchomiono
nauczanie
w szkołach, powstawały nowe miejsca pracy oraz zakłady. Rozwijało się
rolnictwo
, gospodarka komunalna, budownictwo mieszkaniowe. Miasto nabrało nowego wyglądu estetycznego, polepszono warunki bytowe i mieszkaniowe, wybudowano elektrownie, rzeźnie, łaźnie i pralnie, wodociągi, kanalizację i gazociągi. Na przełomie lat 70 i 80
XX
wieku dzięki inwestycjom prowadzonym na szeroką skalę i ciężkiej pracy mieszkańców miasto otrzymało tytuł Mistrza Gospodarności.
Po kilku latach w Przeworsku zmodernizowano ulice, wyremontowano placówki handlowo – usługowe i gastronomiczne, zbudowano nowe bloki mieszkalne, nowoczesne fabryki m.in. Zakład Przemysłu Odzieżowego „Vistula”,
hotel
„Leliwa”, dom kultury, basen kąpielowy, szpital. Od roku 1989 rozpoczęły się zmiany ustrojowe i polityczne. Wówczas władze dbały o polepszenie warunków bytowych i mieszkalnych poprzez rozbudowę sieci wodociągowych, kanalizacyjnych i gazowych. Władze miasta rozbudowały także placówki oświatowe – oddając do użytku Gimnazjum z nowoczesną halą sportową. Niestety zmiany gospodarcze spowodowały upadek kilku przeworskich
firm
i zakładów. W ostatnich latach w Przeworsku rozpoczęto wiele inwestycji, niektóre ze wsparciem unijnych funduszy. Od 2008 roku tworzona jest miejska teleinformatyczna sieć szerokopasmowa. Mieszkańcy Przeworska dzięki temu mają dostęp do darmowego internetu za pomocą technologii Wi-Fi.
Włodarze miasta
- Feliks Świtalski (1861–1880)
- Andrzej Iszczak (1865)
- Jan Koncowicz (1880–1883)
- Marcin Lisiewicz (1883-1886)
- Jan Wodecki (1887-1896)
- Władysław Świtalski (1898-1918)
- Kazimierz Zawilski (1918-1921)
- Walenty Rybacki (1921-1934)
- Marcin Głąb (1934-1939)
- Bernhard Bonk (1939-1940)
- Teodor Gralik (1940-1944)
- Stanisław Michalik (1944-1947)
- Tadeusz Romaniszyn (1948-1950)
- Władysław Szkoda (1951-1952)
- Franciszek Wyszyński (1952-1954)
- Józef Pawłowski (1955-1958)
- Bolesław Czajkowski (1958-1961)
- Jan Skalski (1961-1965)
- Tadeusz Szozda (1965-1969)
- Antoni Piela (1969-1973) (1980)
- Władysław Dziedzic (1973-1977)
- Henryk Fil (1978-1982)
- Władysław Dziedzic (1982-1986, 1986-1990)
- Kazimierz Borcz (1990-1994, 1994-1998)
- Janusz Magoń (1998-2002, 2002-2006, 2006-2010)
Kultura
Zespół Pałacowo – Parkowy Lubomirskich
Ośrodki kultury
- Miejski Ośrodek Kultury im. Oskara Kolberga w Przeworsku
Kino
- Kino "Warszawa" w Przeworsku
Galerie
- Galeria w Miejskim Ośrodku Kultury w Przeworsku
- Galeria "Magnez" Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku
Muzea
- Muzeum - Zespół Pałacowo-Parkowy
- Muzeum Historii Pożarnictwa
Imprezy cykliczne
- Dni Przeworska
- Przeworsk Blues Festiwal
- Ogólnopolskie Spotkanie Kapel Podwórkowych
- Przegląd "Godne Święta"
- Finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy
- Przeworski Przegląd Amatorskiej Sztuki Filmowej
Edukacja
- Przedszkole Miejskie nr 2
- Przedszkole Miejskie nr 3
- Przedszkole Miejskie nr 4
- Przedszkole Sióstr Miłosierdzia
- Szkoła Podstawowa nr 1
- Szkoła Podstawowa nr 2
- Szkoła Podstawowa nr 3
- Gimnazjum nr 1 im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
- Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Mieczysława Karłowicza
- Zespół Szkół Zawodowych im. Jana III Sobieskiego
- Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych im. Króla Władysława Jagiełły
- Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych
Sport
Kluby sportowe
- Przeworski Klub Karate Kyokushinkai
- Miejski Klub Sportowy "Orzeł" Przeworsk
- Szkółka Szachowa
- Szkółka Piłkarska "Orzełek" Przeworsk
Obiekty Sportowe
- Pływalnia kryta całoroczna przy Szkole Podstawowej Nr 1
- Basen odkryty sezonowy przy ul. Krakowskiej
- Hala Sportowa im. Tadeusza Ruta
- Boisko sportowe MOSiR
- Stadion MKS "Orzeł"
Stowarzyszenia
- Centrum Szkolenia Sportowego Dzieci i Młodzieży "Orzełek"
- Gminny Szkolny Związek Sportowy w Przeworsku
- Konwent Kierowników Jednostek Komunalnych Województwa Podkarpackiego w Przeworsku
- Ognisko Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej "Sokół"
- Orkiestra Dęta w Przeworsku
- Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Odział w Przeworsku
- Polski Związek Filatelistów Okręg Rzeszów Koło Nr 75 w Przeworsku
- Polski Związek Niewidomych Koło Powiatowe
- Przeworskie Koło Turystyki Rowerowej "Leliwa"
- Przeworskie Stowarzyszenie Kolarskie
- Przeworskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Gospodarczych
- Regionalny Związek Pszczelarzy w Jarosławiu. Koło Pszczelarzy w Jarosławiu
- Stowarzyszenie Dzieci i Młodzieży Maryjnej w Przeworsku
- Stowarzyszenie Emerytów i Rencistów Policyjnych w Przeworsku
- Stowarzyszenie Klub Abstynenta "Bratek" w Przeworsku
- Stowarzyszenie Kulturalne "Gloria" w Przeworsku
- Stowarzyszenie Miejski Klub Sportowy "Orzeł"
- Stowarzyszenie Miłośników Sieci Komputerowych - Planeta w Przeworsku
- Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Alternatywnych Źródeł Energii w Przeworsku
- Stowarzyszenie na Rzecz Wspierania Gimnazjum Nr 1 w Przeworsku
- Stowarzyszenie Obrony Wartości Człowieka i Ojczyzny RP w Przeworsku
- Stowarzyszenie Piłki Ręcznej "Orzeł"
- Stowarzyszenie Przeworsk - Powiat Bezpieczny w Przeworsku
- Stowarzyszenie Przyjaciół Sanktuarium Opatrzności Matki Bożej w Niżankowicach
- Stowarzyszenie Przyjaciół Szkoły Podstawowej Nr 1 im. Jana Pawła II w Przeworsku "Jedynka"
- Stowarzyszenie Sympatyków MKS Orzeł 1945 Przeworsk
- Stowarzyszenie Sympatyków Szkoły Podstawowej Nr 2 im. Hugona Kołłątaja w Przeworsku
- Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Zarząd Koła w Przeworsku
- Towarzystwo Miłośników Przeworska i Regionu w Przeworsku
- Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Oddział Okręgowy w Przemyślu
- Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych "Powrót z U", Oddział Wojewódzki w Przeworsku
- Uniwersytet Trzeciego Wieku w Przeworsku
- Wzrastanie - świetlica
- Związek Harcerstwa Polskiego Komenda hufca
- Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej 1 Przeworska Drużyna "Borek"
- Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej Przeworski Związek Drużyn Harcerek "Jarzębina"
Opieka zdrowotna
- Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Przeworsku
ul. Szpitalna 16, 37-200 Przeworsk, Tel. +48 16 649 15 00, e-mail: spzoz_przeworsk@post.pl, www.spzoz-przeworsk.home.pl,
- ”San-Med” Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej
ul. Kościuszki 2a, 37-200 Przeworsk, Tel. +48 16 648 70 70,
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej A-W-MED
ul. Kilińskiego 2, 37 – 200 Przeworsk, Tel. +48 16 648 38 14, 16 648 38 15, e-mail: awmed@awmed.eu, www.awmed.eu,
ul. Rynek 24, 37 - 200 Przeworsk, Tel. +48 16 648 72 08, Tel.kom. 694 503 366,
- Eskulap Specjalistyczne Gabinety Lekarskie W.Liwak
ul. Misiągiewicza 26a, 37-200 Przeworsk, Tel. +48 16 648 78 25,
Ważniejsze obiekty
Galeria
| Kościół i klasztor OO. Bernardynów pw. św. Barbary| | Kościółek i klasztor SS. Miłosierdzia | |
| | Pomnik Króla Władysława Jagiełły | |
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne