Stanisław Orzechowski herbu
Oksza
(ur.
11 listopada
1513
w
Przemyślu
, zm.
1566
w
Żurawicy
) – ksiądz katolicki,
kanonik
przemyski, historyk, autor pism politycznych i religijnych okresu
renesansu
, ideolog
złotej wolności szlacheckiej
i ruchu obrony praw szlacheckich.
Życiorys
Był synem pisarza ziemskiego przemyskiego Stanisława Orzechowskiego z Orzechowiec i Jadwigi Baranieckiej, córki
prawosławnego
księdza
. Prawdopodobnie krewny
Mikołaja Reja
. Od młodych lat wyznaczony przez rodzinę do stanu duchownego. Gruntownie wykształcony, po studiach na
Akademii Krakowskiej
(
1526
-
1528
) udał się na nauki do szkół zagranicznych. W latach 1528-
1540
odwiedził wyższe uczelnie w
Wiedniu
,
Wittenberdze
,
Lipsku
,
Padwie
,
Bolonii
,
Wenecji
i
Rzymie
. Przyjaźnił się z
Marcinem Kromerem
. Po skończeniu nauk w
1541
roku przyjął
święcenia kapłańskie
. Został
proboszczem
w Żurawicy i w Poblednie. Związał się ze szlacheckim obozem przeciwników polityki króla
Zygmunta II Augusta
i z obrońcami przywilejów szlacheckich, sympatyzował z
luteranizmem
. Był bardzo popularnym pisarzem politycznym, a także
oratorem
. W
1543
roku wygłosił słynną mowę tzw. pierwszą Turcykę, w której nawoływał do krucjaty antytureckiej. W rok później opublikował drugą Turcykę.
Stanisław Orzechowski znany jest głównie z powodu głoszonych przez siebie poglądów w kwestii dyscypliny kościelnej oraz z postępowania, które wywołało wiele zamieszania w polskim kościele rzymskokatolickim w
XVI
wieku. W
1547
roku w dziele De lege coelibatus Stanisław Orzechowski publicznie sprzeciwił się bezżeństwu księży i postępując zgodnie ze swoimi przekonaniami wyraził chęć ożenku z Anuchną z Brzozowa, tłumacząc się koniecznością zapewnienia ciągłości swojego rodu. Spotkał go za to sąd kościelny, ale wyrok anulowano na mocy decyzji Sejmu z
1550
roku. W
1551
roku wbrew wcześniejszym wydarzeniom zawarł
małżeństwo
z Magdaleną Chełmską i zaczął popierać szerzący się w
Małopolsce
kalwinizm
. Spowodowało to natychmiastowe
suspendowanie
i zakaz sprawowania posługi kapłańskiej. Potępił go na
sejmiku
w
Sądowej Wiszni
biskup przemyski
Jan Dziaduski
. Od ekskomuniki uratowało go poparcie ze strony mas szlacheckich na
Sejmie
w
1552
roku oraz papież
Juliusz III
, który pod wpływem wydarzeń i nastrojów społeczeństwa w
Królestwie Polskim
zadecydował się na zwołanie
synodu
dla rozpatrzenia jego sprawy. W
1561
roku kazus księdza Orzechowskiego był tematem obrad synodu warmińskiego, który zdecydował o przekazaniu sprawy bezpośrednio do rozpatrzenia
Piusowi IV
. Papież uwolnił Stanisława Orzechowskiego od ciążącego na nim zarzutu
herezji
, jednak kwestię ważności zawartego małżeństwa poddał pod obrady
soboru trydenckiego
. Sobór nigdy jednak tego problemu nie rozpatrzył.
Pod koniec życia Stanisław Orzechowski skutkiem konfliktu w kwestii
celibatu
został pozbawiony wszystkich piastowanych przez siebie godności i dóbr kościelnych. Zachował jednak posiadany majątek ziemski w Żurawicy. Papież udzielił mu też pozwolenia na odprawianie w tamtejszej parafii mszy świętych. Wypowiadał się nadal politycznie i działał jako szlachecki aktywista. Był przeciwnikiem haseł głoszonych przez
Andrzeja Frycza Modrzewskiego
i
braci polskich
. Po pogodzeniu się z kościołem katolickim stał się zwolennikiem
kontrreformacji
, zachowując jednak poglądy czasami skrajnie odmienne od dogmatów kościoła katolickiego. Nie oddalił od siebie Magdaleny Chełmskiej, z którą żył do końca życia oraz doczekał się dzieci.
Działalność pisarska
Pozostawił po sobie wiele mów, listów oraz dialogów. Do najważniejszych należą Annales Polonici – dzieło historyczne opublikowane w
1611
, już po śmierci autora, Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego (1561, wydane w
1773
), Dyalóg albo rozmowa około egzekucyjej Polskiej Korony (
1563
) oraz Quincunx (
1564
). Entuzjastyczny natomiast sukces i oddźwięk wśród szlachty przyniosły mowy przeciw Turkom Stanisława Orzechowskiego. Pierwsza mowa De bello adversus Turcas suscipiendo...ad equites Polonos Oratio wydana została w Krakowie jednocześnie po polsku i po łacinie w 1543 roku. Orzechowski w tej mowie i w następnych pisze o słabości wojennej Turków i łatwości jej pokonania. Orzechowski domagał się od szlachty na czas wojny z Turkami zrzeczenia się żołdu i zaniechania sporów religijnych.
Ciekawostki
Dworek Stanisława Orzechowskiego w Przemyślu
- Zięciem Stanisława Orzechowskiego był
XVII
-wieczny działacz protestancki, Piotr Chrząstowski.
- W Przemyślu obok
katedry katolickiej
znajduje się XVI-wieczny budynek kanonii, w której mieszkał ksiądz Stanisław Orzechowski.
Zobacz też
Linki zewnętrzne