Trzęsienia ziemi na całym świecie w latach od 1963 do 1998
Trzęsienie ziemi – gwałtowne rozładowanie naprężeń nagromadzonych w
skorupie ziemskiej
, w wyniku przejściowego zablokowania ruchu warstw skalnych poruszających się wzdłuż linii uskoku. Uwalniająca się przy tym energia w około 20-30% rozchodzi się w postaci fal sejsmicznych, z których część dociera na powierzchnię Ziemi w postaci niszczących fal powierzchniowych.
Podstawowe zagadnienia związane z trzęsieniami ziemi
Ognisko trzęsienia ziemi - tj. miejsce, gdzie zapoczątkowane zostało uwalnianie energii nagromadzonej na linii uskoku. Należy przy tym pamiętać, iż jest to punkt czysto teoretyczny (ang. focus =
hipocentrum
), ponieważ faktycznie energia wstrząsu rozładowuje się zawsze na pewnej długości uskoku.
Epicentrum
trzęsienia ziemi określa się miejsce na powierzchni ziemi, położone bezpośrednio nad ogniskiem wstrząsu. Punkt ten oznacza miejsce, gdzie fale sejsmiczne rozchodzące się z ogniska we wszystkich kierunkach najszybciej osiągają powierzchnię. Zazwyczaj właśnie w epicentrum fale posiadają największą siłę niszczącą i wprawiają podłoże w największy stopień wibracji (jest to tzw. obszar epicentralny). Nie stanowi to jednak reguły, gdyż intensywność wstrząsów w dużej mierze zależy od uwarunkowań geologicznych i rodzaju podłoża (np. położenie miasta na terenie bagnistym znacznie intensyfikuje drgania).
Nauką błędnie pojmowaną, jako nauka o trzęsieniach ziemi jest
sejsmologia
. W istocie sejsmologia (dział
geofizyki
) zajmuje się badaniem wnętrza Ziemi, zaś poznanie procesów związanych z trzęsieniami ziemi stanowi tylko pośredni skutek prac podejmowanych w celu zgłębienia głównego tematu dziedziny.
Falą sejsmiczną nazywamy pojedynczą falę wibracji, w jakiej nagromadzona jest energia uwolniona w trakcie ruchów mas skalnych na linii uskoku. Prędkość rozchodzenia się fal zależy od rodzaju podłoża, jednak wynosi ona średnio 800 km/h. Wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje fal sejsmicznych; poniżej zostały one przedstawione w porządku, w jakim docierają na powierzchnię Ziemi:
- fale P (podłużne) - skutkują naprzemiennym rozciąganiem i sprężaniem skał; przenoszą się w ciałach stałych, jak i w cieczach, co oznacza, że w przypadku bardzo silnych wstrząsów pokonują całe wnętrze Ziemi;
- fale S (poprzeczne) - powodują "falisty" ruch warstw skalnych (skały zachowują się jak fale na wzburzonym morzu); ten rodzaj fal przemieszcza się tylko w ciałach stałych co oznacza, że odbijają się one np. od zewnętrznego jądra Ziemi;
- fale powierzchniowe - docierają na powierzchnię najpóźniej, poruszają się najwolniej i odpowiadają za większość zniszczeń spowodowanych przez trzęsienie ziemi. Fale powierzchniowe (ang. surface waves ) dzielimy z kolei na:
- fale Railegha - wywołują przemieszczenia w płaszczyźnie równoległej do gruntu;
- fale Love'a - wywołują przemieszczenia w płaszczyźnie prostopadłej do gruntu.
Homosejstą okresla się linię łączącą obszary drgające w tym samym czasie.
Wstrząsy ziemi, powodowane przez fale sejsmiczne, podzielić można na ruchy poziome i pionowe. Szczególnie destruktywne są ruchy pionowe, podczas których - w przypadku bardzo dużej intensywności drgań gruntu - budynki mogą zostać nawet wyrzucane w powietrze (przykładem jest zachowanie niektórych konstrukcji w trakcie trzęsienia ziemi w
Northridge
, w roku
1994
). Niszczące są także uderzenia ukośne - szczególnie, jeśli ich przebieg jest niezgodny z dłuższą osią budynku.
Oznaczanie siły trzęsień ziemi i intensywności drgań gruntu
Energię wyzwalaną w trakcie trzęsienia ziemi wyraża się w stopniach magnitudy. Magnituda równa 0 lub ujemna (stosowana do oznaczania tzw. "mikrowstrząsów", rejestrowanych tylko przez bardzo czułe przyrządy) oznacza wibracje rejestrowane tylko przez aparaturę pomiarową, zaś magnituda równa 9,5 (wartość magnitudy najsilniejszego, udokumentowanego instrumentalnie trzęsienia ziemi) powoduje zmiany w otaczającym krajobrazie. Sejsmolodzy powątpiewają w istnienie trzęsień ziemi o magnitudzie większej niż 10, jednak teoretycznie wszystkie skale pomiarowe zjawisk sejsmicznych (np. logarytmiczna
skala Richtera
) to skale otwarte. Należy przy tym zaznaczyć, że każdy kolejny stopień magnitudy jest mierzony, jako dziesięciokrotnie większy od poprzedniego, ale faktycznie: każdy kolejny stopień niesie ze sobą w przybliżeniu 31-krotny wzrost energii.
Do pomiaru intensywności drgań gruntu służy natomiast szereg skal - dawniej opierających się na sondażach, wykonywanych na grupie osób dotkniętych konkretnym trzęsieniem ziemi, obecnie zaś na wynikach pomiarów przyspieszenia gruntu zmierzonego w trakcie wstrząsów. Do najpopularniejszych skal należy zmodyfikowana
skala Mercallego
- Mercallego-Cancaniego-Sieberga (MCS). W skali tej stopień I oznacza wibracje rejestrowane wyłącznie przez aparaturę pomiarową, a stopień XII - wstrząsy powodujące zmiany w otaczającym krajobrazie.
Metody rejestrowania trzęsień ziemi
Pomiary wstrząsów sejsmicznych dokonuje się za pomocą
sejsmografów
.
Sejsmometrem
określa się przyrząd rejestrujący, zaś
sejsmogram
to sam zapis wstrząsu.
Aparatury pomiarowe zainstalowane w stacjach sejsmicznych zwykle pracują bez przerwy, w istocie notując nieustanne drgania (bardzo rzadko zdarza się, aby na sejsmogramie utrwalona została idealnie pozioma linia). Jest to najbardziej namacalny dowód na nieustanny ruch płyt tektonicznych.
Za najstarszy znany sejsmometr uważa się wynalazek skonstruowany przez chińskiego uczonego, Chan Henga (78-139 n.e.). Było to metalowe naczynie w kształcie dzbana, do którego ze wszystkich stron przymocowano głowy smoków, a na otaczającej dzban podstawie – figury żab. Każdy ze smoków trzymał w pysku dokładnie wyważoną kulkę. W chwili nadejścia wibracji, wywołanych bardzo silnym wstrząsem sejsmicznym z epicentrum w dość dużej odległości od urządzenia, kulka, ustawiona w paszczy smoka przymocowanego od strony epicentrum, spadała do paszczy ropuchy. W ten sposób władze cesarskie potrafiły wysłać pomoc w region klęski żywiołowej jeszcze przed nadejściem rządowego posłańca.
Rodzaje trzęsień ziemi
W strefach sejsmicznych najczęściej położone są kraje rozwijające się, w których budownictwo jest zupełnie nieodporne nawet na umiarkowane wstrząsy sejsmiczne. Na zdjęciu: zniszczenia poczynione styczniowym wstrząsem z
2001
roku w
Salwadorze
.
Podział trzęsień ziemi:
- ze względu na przyczynę:
- tektoniczne (inaczej: dyslokacyjne) – związane z ruchami
płyt tektonicznych
, mogą występować jednak w dużej odległości od stref granicznych kier litosfery (np. w strefach młodych gór - takich, jak Karpaty czy Sudety); stanowią około 90% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;
- wulkaniczne – związane z gwałtownymi erupcjami wulkanów lub zapadaniem się stropów opróżnianych
komór magmowych
czy zapadaniem
kalder
; stanowią ok. 7% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;
- zapadowe (zapadliskowe) – związane z obszarami
krasowymi
, na których dochodzi do zawalania się stropów
jaskiń
lub innych próżni w podłożu; zjawiska wyjątkowo lokalne, najczęściej słabo odczuwalne; stanowią ok. 2% ogółu trzęsień ziemi;
- antropogeniczne – związane z działalnością człowieka w litosferze (np.
tąpnięcia
górnicze, naruszenie równowagi sił w skałach na skutek napełnienia
tamy
); na obszarach gęsto zabudowanych mogą spowodować znaczące szkody materialne, jednak w większości przypadków okazują się niegroźne.
- ze względu na głębokość ogniska:
- płytkie (85%) – do 70 km;
- średnie (12%) – 70-350 km;
- głębokie (3%) – 350-900 km.
- ze względu na powiązanie ze wstrząsem zasadniczym:
- wstępne (ang. foreshock) – o słabej magnitudzie;
- zasadnicze (ang. main shock) – o największej magnitudzie;
- następcze (ang. aftershock) – o zmniejszającej się z upływem czasu magnitudzie (szacunkowo: najsilniejszy wstrząs wtórny, występujący zazwyczaj jako pierwszy po głównym wstrząsie, posiada magnitudę o około 1.3-1.5 razy mniejszą od wstrząsu zasadniczego).
Rodzaje obszarów aktywności sejsmicznej
Ze względu na częstotliwość występowania trzęsień ziemi, na danym terenie wyróżnia się obszary:
-
sejsmiczne
– obszary, na których odczuwalne trzęsienia ziemi są zjawiskiem niemal codziennym;
-
pensejsmiczne
– obszary, na których silne wstrząsy występują stosunkowo rzadko;
-
asejsmiczne
– obszary, na których bardzo rzadko spotykane są umiarkowane wstrząsy sejsmiczne.
Skutki trzęsień ziemi
Trzęsienie ziemi może wywołać szereg skutków w otaczającym krajobrazie. Do najczęściej wymienianych i kojarzących się z tym zjawiskiem należą:
- rysy i spękania na powierzchni ziemi;
- szczeliny (niekiedy głębokością dochodzące do kilkunastu metrów);
- uskoki gruntu ("pocięcie" formy wzgórza na osunięte rzędami bloki skalne);
- przesunięcia poziomie wzdłuż
uskoku
(jest to doskonale widoczne np. po przesunięciu fragmentów płotów stojących w poprzek uskoku, grządek czy nawet torów lub drogi asfaltowej);
-
obrywy
(na obszarach górskich);
-
zapadliska
;
- podniesienie
wybrzeża
i utworzenie
klifu
(na skutek albo rzeczywistego podniesienia wybrzeża, albo opadnięcia dna zbiornika wodnego - przykład
trzęsienia ziemi w regionie Kanto
w roku
1855
oraz w regionie
Pozzuoli
k.
Neapolu
w roku
1983
, kiedy oba porty stały się zupełnie niezdatne do użytku z powodu nagłego podniesienia się lądu);
- odseparowanie części wybrzeża od stałego lądu i utworzenie płycizny;
- nieckowate jeziorka (powstałe na skutek zaburzeń wód podziemnych);
-
wodospady
(powstałe na skutek zatamowania osuwiskiem górnego biegu rzeki);
-
jeziora
/
rozlewiska
(na skutek zatamowania biegu rzeki przez osuwisko);
- wysychanie lub "przelanie się" części jeziora (na skutek uskoków gruntu);
- przerwanie biegu rzeki (na skutek powstania szczeliny prostopadłej do nurtu, w której ów rzeka "znika");
-
tsunami
;
- zjawisko
sejszy
na jeziorach i innych - bardzo dużych, zamkniętych zbiornikach wodnych;
- zjawisko upłynnienia gruntu (na obszarach podmokłych).
Do pośrednich skutków trzęsienia ziemi zaliczyć można niszczycielskie pożary (przykład
trzęsienia ziemi w San Francisco, w roku 1906
).
Trzęsienia ziemi w Polsce
Położenie, budowa i ewolucja geologiczna
Polski
wskazuje, że nasz kraj leży zasadniczo poza
obszarami sejsmicznymi
kuli ziemskiej
. Takie obszary nazywamy
asejsmicznymi
.
O asejsmiczności Polski świadczy
budowa geologiczna
, w której dominują
paleozoiczne
i
mezozoiczne
skały osadowe
o miąższości niekiedy do 15 kilometrów. Skały te zalegają na sztywnym podłożu platformy
wschodnioeuropejskiej
i na w miarę ustabilizowanym obecnie fundamencie krystalicznym, objętym paleozoicznymi
ruchami orogenicznymi
.
Ostatnie duże trzęsienia ziemi na obszarze Polski związane są z
okresami fałdowań alpejskich
, a więc na przełomie
ery mezozoicznej
i
kenozoicznej
(tj. ok. 150-200 mln lat temu). Wówczas zostały zmienione
tektoniczne
główne
masywy górskie
Sudetów
i
Gór Świętokrzyskich
, w obrębie których powstały liczne uskoki, zręby i
rowy tektoniczne
. Liczne trzęsienia ziemi występowały również w okolicach
Pienińskiego Pasa Skałkowego
, który tworzy wyraźną granicę tektoniczną między
Karpatami Wewnętrznymi
, a
Karpatami Zewnętrznymi
.
Od czasu zakończenia
orogenezy alpejskiej
notowana jest w Polsce raczej "cisza" sejsmiczna. W czasach historycznych wzmożoną aktywność sejsmiczną na obszarze Polski odnotowano w Sudetach, Karpatach, na
Pomorzu Zachodnim
orazw okręgu
bełchatowskim
.
Zobacz też
-
największe trzęsienia ziemi w historii
,
trzęsienia ziemi na ziemiach polskich
-
cień sejsmiczny
,
profilowanie sejsmiczne
,
sejsmika
,
sejsmometria
,
stacja sejsmologiczna
,
strefa sejsmiczna
,
szum sejsmiczny
,
tsunami
,
magnituda
,
prawo Gutenberga-Richtera
Źródła
- P. Whitefield, "Tajemnice Ziemi", wyd. Świąt Książki, wyd. 1, Warszawa 1996,
- A. Debroise, E. Seinandre, "Mały atlas zjawisk natury", wyd. Larousse Polska, wyd. 1, Wrocław 2003,
Linki zewnętrzne