Architektura wczesnopiastowska
Architektura wczesnopiastowskaSztuka wczesnopiastowska – nazwą tą określa się sztukę, rozwijającą się na ziemiach
polskich
w wieku
X
i do ok. połowy
XI
. Określenie zostało wprowadzone przez
historyka sztuki
, prof.
Lecha Kalinowskiego
i dotyczyło całości zjawisk obejmujących okres przedromański i romański. Najczęściej stosowane jest dla określenia elementów sztuki sprzed czeskiego najazdu
Brzetysława
w
1038
roku, czyli dla okresu
przedromańskiego
. Dla czasów od restytucji monarchii piastowskiej zazwyczaj używany używany jest termin
sztuka romańska
. Przyjęcie chrześcijaństwa związane jest z budową pierwszych
kościołów
wznoszonych na terenie słowiańskich
grodów
i początkiem nowego zjawiska na ziemiach polskich, jakim była
sztuka przedromańska
. Nadal uprawiano znane już wcześniej rzemiosła i zdobiono wyroby tradycyjnymi wzorami. Stopniowo jednak przyjmowano nowe formy, techniki i sposoby zdobienia. Elementy nowe, związane ze
sztuką romańską
, w pierwszym momencie związane były z potrzebami nowego kultu. W tym okresie wśród znalezisk przeważają wyroby sprowadzane z innych warsztatów. Z czasem elementy romańskie przeniknęły do wyrobów związanych z sztuką użytkową. Podobnie w architekturze, pierwsze przejawy sztuki romańskiej są widoczne w budowanych kamiennych świątyniach oraz ośrodkach władzy świeckiej, jakimi były rezydencje władców. Jednocześnie kontynuowane były starsze tradycje wznoszenia grodów otoczonych ziemno-drewnianymi wałami i zabudową mieszkalną znaną przed przyjęciem chrześcijaństwa. Brak jednolitości stylistycznej spowodował przyjęcie określenia sztuka wczesnopiastowska dla wszystkich zjawisk zachodzących w tym okresie. Żadna z wczesnopiastowskich budowli nie przetrwała do naszych czasów. Prace wykopaliskowe przyniosły podstawową wiedzę o ich wyglądzie, a także pozwoliły na poznanie zachowanych zabytków sztuki wczesnopiastowskiej związanej z rodzimym rzemiosłem i dziełami pochodzącymi z importu. Nowy kierunek sztuki był wzorowany na osiągnięciach sztuki śródziemnomorskiej; czerpał z tradycji przynoszonych przez pierwszych misjonarzy. Stąd w najstarszych budowlach występuje wiele analogii do architektury północnych
Włoch
i
państwa Wielkomorawskiego
. Widoczne są także wpływy
sztuki karolińskiej
, a w okresie późniejszym coraz silniejsze wpływy
sztuki ottońskiej
. Zazwyczaj przyjmuje się, że ramy historyczne okresu przedromańskiego otwiera moment pojawienia się pierwszych budowli związanych z chrześcijaństwem, a zamyka najazd księcia Brzetysława w
1038
. Okres odbudowy państwa rozpoczęty przez
Kazimierza Odnowiciela
należy już w znacznym stopniu do
czasów romańskich
.
Palatia
w Gieczu, Poznaniu, Ostrowie Lednickim i Przemyślu- Palatium w
Gieczu
– budowę rozpoczęto pod koniec
X wieku
(nie wiadomo, czy starsza jest budowla na Ostrowie Lednickim czy w Gieczu) i nigdy jej nie ukończono. Odsłonięte podczas prac wykopaliskowych
fundamenty
rezydencji ukazują plan budowli założonej na obrysie prostokąta (35,0 m x 16,0 m) podzielonego na trzy części. Do niej, od strony wschodniej przylegają
fundamenty
budowli na planie koła o średnicy 16,0 m. Pomieszczenie przylegające do kaplicy ma dodatkowo wydzielony niewielki korytarz. Obecnie w miejscu wczesnopiastowskiego grodu znajduje się
rezerwat archeologiczny
, w którym nadal prowadzone są badania naukowe. Prace ujawniły pozostałości dwóch niewielkich kościołów zbudowanych w XI wieku w Gieczu. Fragmenty jednego z nich (był to
kościół
jednonawowy
z czworobocznym
prezbiterium
zamkniętym
absydą
od strony wschodniej i
emporą
od strony zachodniej) zostały odnalezione pod murami romańskiego kościoła św. Mikołaja datowanego na przełom
XII
i
XIII wieku
. Drugi, także jednonawowy, był położony na terenie Grodziszczka, na północ od palatium. Jego budowa jest datowana na XI wiek (najprawdopodobniej został zbudowany na początku wieku, a rozbudowywany do XIII w.). W pierwszej fazie budowy powstała nawa z wyniesionym nad
kryptą
chórem
zamkniętym półkolistą absydą. Krypta była miejscem kultu relikwii. Podczas rozbudowy dodano od strony zachodniej
masyw
składający się z chóru zachodniego, nad którym znajdowało się kwadratowe pomieszczenie flankowane dwoma okrągłymi
wieżami
z wbudowanymi spiralnymi schodami. Obecnie, powyżej ruin kościoła zachowanych w części podziemnej, znajduje się drewniany kościół Jana Chrzciciela z XVII w.
- Palatium na
Ostrowie Lednickim
– zostało zbudowane podczas panowania
Mieszka I
i
Bolesława Chrobrego
. Na podstawie przeprowadzonych badań archeologicznych wyodrębniono trzy fazy budowy i rozbudowy rezydencji zapoczątkowane w latach sześćdziesiątych X wieku. Palatium zostało zrealizowane na planie prostokąta o wymiarach 32,0 x 14,0 m, w którym wydzielono cztery pomieszczenia. Od wschodu przylegała do niego
budowla centralna
na planie krzyża greckiego, w którego ramionach umieszczono niewielkie absydy, a od strony wschodniej dodano absydę ołtarzową. Krzyż z absydami tworzył w rzucie formę czwórliścia, w którego środku umieszczono cztery filary o zaokrąglonych powierzchniach zewnętrznych podpierające
dach
lub
sklepienie
zamykające budowlę. Zdaniem archeologów była to kaplica lub
baptysterium
(Hipoteza o pełnieniu funkcji baptysterium jest wiązana z odnalezionymi w latach
1988
i
1989
w najstarszej części budowli dwoma zagłębionymi strukturami przypominającymi misy chrzcielne. To odkrycie związane jest także z postawieniem hipotezy o znajdującej się w tym miejscu pierwszej siedzibie
biskupa
, przed przeniesieniem jej do Poznania). Podczas rozbudowy datowanej na początek XI wieku w największym pomieszczeniu rezydencji dodano dwa masywne
filary
. To sugeruje nadbudowę wyższej kondygnacji i umieszczenie nad skrajnym pomieszczeniem sali reprezentacyjnej. Możliwe, że rozbudowa dotyczyła także kaplicy, nad którą nadbudowano wieżę. Trzecia faza budowy (XII w.) wiązana jest z odbudową palatium po zniszczeniach z
1038
r. W tym okresie dobudowano do kaplicy od strony zachodniej kryptę w stylu romańskim.
Prowadzone badania archeologiczne ujawniły w części północnej grodu pozostałości kolejnej budowli – niewielkiego kościoła o jednej nawie z prostokątnym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Kościółek datowany jest na drugą połowę X wieku. W jego środkowej części nawy znaleziono pozostałości dwóch grobowców. -
Palatium w Poznaniu
– zostało odkryte dopiero w
1999
r. podczas badań archeologicznych prowadzonych na
poznańskim
Ostrowie Tumskim
. Obiekt powstał nie wcześniej niż na przełomie lat 40. i 50. X wieku. Najprawdopodobniej jego forma była zbliżona do zabudowań wzniesionych na Ostrowie Lednickim. Jednak obecna faza badań nie pozwala jeszcze na potwierdzenie tej hipotezy. Badania utrudnia położenie obszaru wykopalisk – pod zachowanym
gotyckim
kościołem NMP
.
- Palatium w
Przemyślu
– poza analogiami innych palatiów wczesnopiastowskich oraz materiałem ceramicznym, który pozwala datować obiekt przemyski między połową X i połową XI wieku, nie ma innych przesłanek archeologicznych pozwalających te ramy zacieśnić. Na podstawie kontekstu historycznego większość badaczy przyjmuje powstanie palatium na koniec panowania Bolesława Chrobrego. Istnieją dwie hipotezy określające funkcję budynku: według jednej z nich była to siedziba księcia ewentualnie biskupa albo (według nowszych ustaleń) monaster klasztoru
benedyktynów
i przylegająca do niego
rotunda
. Badania archeologiczne odsłoniły istnienie na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu prostokątnej budowli o wymiarach 34,2 x 15,2 m i przylegającej do niego rotundy na planie koła o średnicy 11,2 m. Do rotundy przylega absyda zbudowana także na planie koła o mniejszej średnicy.
Wawel
Wawel
– prace prowadzone na Wzgórzu Wawelskim ujawniły istnienie pochodzących z okresu sprzed panowania
Kazimierza Odnowiciela
trzech budowli na planie centralnym: - rotundy dwuabsydowej, tzw.
kościoła B
(do centralnego walca przylegały dwie absydy umieszczone naprzeciw siebie, w absydzie zachodniej umieszczono emporę),
- czteroabsydowej
rotundy Najświętszej Marii Panny
(tetrakonchos, w której cztery absydy usytuowane na przecinających się pod kątem prostym osiach; była to najprawdopodobniej rotunda dwupoziomowa z przylegającą do niej od strony zachodniej czworoboczną wieżą i niewielką kolistą wieżyczką schodową),
- jednoabsydowej.
Z okresu panowania Kazimierza Odnowiciela pochodzą pozostałości tzw.
Sali o 24 słupach
. Budowla ta zaliczana jest do architektury przedromańskiej i uważa się, że pełniła rolę palatium. Najprawdopodobniej była to dwupoziomowa rezydencja, w której
aula
reprezentacyjna mieściła się powyżej sali o wnętrzu podzielonym na pięć naw przez cztery rzędy po 6 filarów. Z czasów Kazimierza Odnowiciela pochodzi także
kościół św. Gereona na Wawelu
. Była to budowla trójnawowa z transeptem. Prezbiterium oraz nawy zakończone były absydami. Pod prezbiterium umieszczono kryptę. Odnaleziono także ślady po tzw. budowli czworokątnej o nieznanym przeznaczeniu i
stołpie
. Kościoły w Poznaniu i GnieźnieKościoły
bazylikowe
– oprócz wymienionych już budowli na planie centralnym, wśród zabytków architektury wczesnopiastowskiej natrafiono na pozostałości kościołów budowanych na planie prostokąta. Wiadomo o istnieniu takich budowli na terenie Poznania i
Gniezna
, ale nieznany jest ich wygląd. Podczas prac wykopaliskowych odsłonięto fragmenty pierwszych kościołów katedralnych zbudowanych na podgrodziach. -
Katedra poznańska
została zbudowana przed
968
r. Kamienną
bazylikę
o długości 48,0 m poprzedzono od zachodu masywem wzorowanym na budowlach ottońskich i karolińskich. W podziemiach katedry widoczne są pozostałości dolnych partii tego kościoła. Wcześniej w tym miejscu została zbudowana budowla na planie czworokąta. Odnaleziona w jej wnętrzu wapienna misa była przez wiele lat utożsamiana z istnieniem w tym miejscu baptysterium i oficjalnym przyjęciem chrześcijaństwa przez Mieszka I. Obecnie hipoteza ta jest podważana przez niektórych badaczy i wymaga przeprowadzenia jeszcze wielu badań weryfikacyjnych.
- Znaczenie
katedry w Gnieźnie
łączy się ze sprowadzeniem ciała
św. Wojciecha
. Wiadomo, że istniał w tym miejscu kościół, którego pozostałości są widoczne w podziemiach katedry. Jednak przedstawiana w podziemiach rekonstrukcja kościoła nadal jest tylko hipotezą nie potwierdzoną przez badania archeologiczne.
-
Kolegiata w Tumie
w swoich fundamentach zawiera pozostałości, założonego prawdopodobnie w roku 997, pierwszego w Polsce opactwa benedyktynów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego fundacji Bolesława Chrobrego. Ślady opactwa odkryto podczas remontu w
1954
roku. W
1140
opactwo przeniesione zostało do Mogilna, klasztor rozebrano, a jego
fundamenty
zasypano.
Literatura- Sztuka Świata – t. 3, Praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1999 r.
- Historia architektury dla wszystkich – Tadeusz Broniewski, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
Zobacz też:
architektura przedromańska
Inne hasła zawierające informacje o "Architektura wczesnopiastowska":
Pęcice
...
Mieszko II Lambert
wielkiego
księcia kijowskiego
(
1054
-
1068
,
1069
-
1073
,
1077
-
1078
) Zobacz też
Piastowie
Władcy Polski
Historia Polski (do 1138)
Reakcja pogańska
Architektura wczesnopiastowska
Bolesław Zapomniany
Przypisy↑ Według R. Grodeckiego, Mieszko II zawarł porozumienie z Henrykiem ...
Linköping
...
Sztuka
...
Brno
...
Klasztor w Pożajściu
...
Kopiec Kościuszki
...
Bernardo Bellotto
...
Zamek Chojnik
...
Sława (miasto)
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Architektura wczesnopiastowska":
011. Cesarstwo Bizantyjskie (plansza 14)
...
213 Polska kultura, sztuka i nauka dwudziestolecia międzywojennego (plansza 12)
...
213 Polska kultura, sztuka i nauka dwudziestolecia międzywojennego (plansza 13)
...
|