Manieryzm – termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w od ok.
1520
do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.
Manieryzm najpierw pojawił się we
Włoszech
(
Rzym
, potem
Florencja
,
Padwa
) i szybko rozpowszechnił się w Europie (
Francja
–
szkoła z Fontainebleau
,
Praga
,
Gdańsk
,
Toledo
). Nurt ten współistniał z różnymi tendencjami, czasami stojącymi na pograniczu z manieryzmem, takimi jak weneckie malarstwo kolorystyczne (
Tycjan
,
Veronese
), klasycyzm (
Andrea Palladio
),
tenebryzm
w (północnych Włoszech) i różne lokalne nurty w ramach renesansu (np.
Peter Bruegel
). W Polsce manieryzm przyswoił się słabo[1].
Problem pojęcia, odbioru i cech
Nazwa manieryzm wywodzi się od włoskiego maniera, a to z kolei z łacińskiego manus (ręka) i pierwotnie oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości jakiegoś artysty. W przeciwieństwie do dzisiejszego rozumienia maniery i manieryzacji jako zjawisk o zabarwieniu pejoratywnym, w XVI wieku maniera oznaczała pożądaną cechę czy wręcz zaletę. Słowo to zostało zapożyczone z literatury poświęconej ogładzie towarzyskiej, w której oznaczało dodatnią cechę bycia. W tym też kontekście przeszło do języka francuskiego, gdzie la manière otrzymało znaczenie zbliżone do
savoir-vivre
. Wraz z końcem XVI wieku nasilała się tendencja do kwestionowania maniery rozumianej jako stylizacja[2].
Nazwa całego okresu pochodzi zatem od cechy (czyli maniery), którą wówczas uważano za pożądaną, a którą po upływie tego czasu uznano za najbardziej charakterystyczny przejaw minionej epoki. Pod tym pojęciem nasycenia manierą rozumiano zespół cech, takich jak brak brutalności i napięcia, obecność wysubtelnienia, wyrafinowania, pewnej "sztuczności", nienaturalnego piękna. Na wartość dzieła sztuki wpływały także, według ówczesnych koncepcji, komplikacje, jakie stawiał sobie artysta w celu ich przezwyciężenia. Ta wykwintna niedbałość i wdzięk w pokonywaniu trudności zyskała nazwę sprezzatura, użytą po raz pierwszy przez
Baldassare Castiglione
w dziele Il Cortegiano, 1528 (Dworzanin). Istotne było także zaskoczenie widza, zastosowanie nietypowych rozwiązań, iluzja i fantazja. Zerwano z wymogiem ścisłego przestrzegania klasycznych reguł, klasycznej harmonii i ładu na rzecz dążenia do skomplikowanych układów.
Późniejsi krytycy sztuki (od XVII do XIX wieku) sztukę tego okresu uznawali za zwyrodniałą i zepsutą. Dopiero badania prowadzone w ramach historii sztuki doprowadziły około 1920 roku do zrozumienia, że tak surowe potępienie nie było słuszne[2].
Sam termin manieryzm po raz pierwszy został użyty przez Luigi Lanziego w 1792 roku[2]. Jego definicja do dziś sprawia kłopoty.
Dzieje manieryzmu
Geneza
Podobnie jak problematyczna jest definicja pojęcia manieryzm, tak niejasna i szeroko dyskutowana jest kwestia genezy samego zjawiska. Przede wszystkim należy zauważyć, że zmiany stylu nie były gwałtowne, ale przebiegały stopniowo i wyrastały na dość złożonym podłożu. W wielu opracowaniach genezy dopatruje się w upadku intelektualnym i kulturalnym, wywołanym przez burzliwe czasy pierwszej połowy
XVI
wieku. Manieryzm widzi się zatem jako odbicie zachodzących przemian i niepokoju. Inni badacze zauważają jednak, że także i w innych okresach i miejscach zachodziły podobne kryzysy, a mimo to nie wpływało to tak znacząco na twórczość artystyczną. Trudno jest też ich zdaniem stwierdzić, jak bieżące wydarzenia polityczne, ekonomiczne czy religijne mogły wpływać na styl w sztuce[3].
Manieryzm swoimi korzeniami sięga do dojrzałego renesansu i wbrew powszechnym opiniom nie był reakcją czy buntem wobec niego. Było to raczej przedłużenie jego zdobyczy. Manieryzm bowiem z samej definicji to przesadne wydoskonalenie, z czego wniosek, że musiał wyrosnąć na gruncie wcześniejszego okresu, który tę doskonałość już osiągnął. Pewne zapowiedzi tego stylu obserwuje się od początku XVI wieku w dziełach choćby
Michała Anioła
,
Rafaela
czy
Giorgione
.
Wpływ kryzysu intelektualnego
Lata 20. i 30. XVI wieku przyniosły wydarzenia, które wstrząsnęły nie tylko
Włochami
, ale całym światem zachodniej
kultury
, przynosząc ludziom zwątpienie oraz utratę wiary w prawdziwość optymistycznej i harmonijnej wizji świata, w którą wierzyła epoka renesansu.
W
1517
roku wraz z wystąpieniem
Marcina Lutra
nastąpił rozłam Kościoła łacińskiego, traktowanego dotąd jako strażnika jedynej, niepodzielnej Prawdy. W Europie wzbierała fala
protestantyzmu
, która wstrząsnęła autorytetem Papiestwa oraz europejskim światopoglądem.
Średniowieczna
w swym rodowodzie wizja jednej Europy spajanej więzami chrześcijaństwa, legła w gruzach. Z czasem wzrastająca popularność nowego wyznania pociągnęła za sobą niepokoje i wojny religijne.
W
1527
roku Wieczne Miasto Rzym zostaje w ciągu jednego dnia zdobyte przez katolicko-protestanckie wojska Cesarza
Karola V
(
Sacco di Roma
). Miasto, będące przez ostatnie 3 dekady siedzibą największych renesansowych mistrzów, zostaje spalone i wystawione na żer tysięcy spragnionych łupów żołnierzy. Plądrowanie trwa do lutego 1528 r. Płoną księgi, kościoły i meble, a głowami świętych protestanccy landsknechci grają na ulicach w piłkę. Świat Zachodu odebrał to wydarzenie ze zgrozą, widząc w nim kres epoki
humanizmu
. Po zniszczeniu Rzymu wielu artystów wyjechało z miasta, by już nigdy nie powrócić.
Powstanie manieryzmu związane jest również z kryzysem wartości i ideałów, w jakie wierzyli artyści epoki renesansu. Po mistrzowskich dokonaniach wielkich twórców przełomu XV i XVI wieku, artystów ogarnęło przygnębienie z powodu braku wiary w możliwość dalszego tworzenia; panowało przeświadczenie, że po osiągnięciu renesansowej doskonałości możliwy jest już tylko spadek. Do powstania takiej postawy przyczyniło się między innymi dzieło
Giorgio Vasariego
(1511-1574)
Żywoty najznakomitszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów
, w którym autor dowodzi, iż sztuka renesansu – zapoczątkowana przez
Giotta
i rozwinięta przez Leonarda da Vinci – znalazła swoją pełnię, a zarazem i kres w twórczości
Michała Anioła
. Ten brak wiary w siły twórcze człowieka najpełniej chyba wyraża dzieło, uznane przez niektórych za emblemat epoki manieryzmu –
Melancholia I
Albrechta Dürera
. Artyści utracili też wiarę w sztukę jako narzędzie umożliwiające poznanie świata i odwzorowywanie rzeczywistości; renesansowy optymizm i radość tworzenia zastąpione zostały przez niepokój i zwątpienie.
Sztuka manieryzmu wyrastająca z tak pesymistycznego światopoglądu, zamiast renesansowej harmonii i ładu wprowadziła dramatyzm i chaos. W miejsce jasnych i czytelnych kompozycji renesansowych manieryzm zastosował ekspresyjne, dynamiczne i skłębione układy postaci. Malarstwo oraz architekturę tego okresu cechowało
horror vacui
, lęk przed pustką.
Zapowiedź manieryzmu: "Sąd Ostateczny"
Michał Anioł, Sąd Ostateczny, fresk na ścianie ołtarzowej Kaplicy Sykstyńskiej (1534-1541)
Pewne symptomy manieryzmu można odnaleźć w późnych dziełach Michała Anioła. Po powrocie do Rzymu w
1534
r. dzieła artysty stają się coraz bardziej niespokojne, dramatyczne, tchnące niepokojem. Obrazem noszącym wiele cech manierystycznych jest w szczególności Sąd Ostateczny (1534-1541), olbrzymi
fresk
na ścianie ołtarzowej
Kaplicy Sykstyńskiej
. W 24 lata od ukończenia monumentalnych malowideł na jej
sklepieniu
, Michał Anioł powrócił by samotnie, bez pomocy uczniów, stworzyć gigantycznych rozmiarów (13,7 x 17,2 m) wizję totalnej zagłady. W tym patetycznym dziele renesansowy spokój, wyważenie i harmonia są praktycznie nieobecne.
Fresk przedstawia chaotyczny rój wijących się ciał przerażonych ludzi. W centralnej części artysta umieścił surową postać Chrystusa, przedstawionego niczym muskularny
hellenistyczny
posąg, bezwzględnie strącającego w otchłań grzeszników. U jego boku widnieje skulona Maryja; zrezygnowała ze wstawiennictwa u swego Syna, z boleścią odwracając twarz od obrazu cierpienia. Niemal całą powierzchnię fresku wypełniają nagie ciała – z prawej strony opadają potępieni, z lewej powoli wznoszą się ku niebu zbawieni. Pesymistyczny wyraz dzieła dopełnia fakt, że zwisająca bezwładnie z ręki św. Bartłomieja ludzka skóra to autoportret samego Michała Anioła.
W przeciwieństwie do większości dzieł renesansowych w Sądzie Ostatecznym brak perspektywy zbieżnej. Charakterystyczny jest również zdumiewający natłok postaci oraz ich dynamizm. Wszystkie te cechy odnaleźć można później w licznych obrazach twórców manierystycznych.
Narodziny i rozpowszechnienie
Giorgio Vasari, Perseusz i Andromeda, 1570
El Greco, Widok Toledo (1596-1600)
Po śmierci Rafaela i wyjeździe Michała Anioła do Florencji w Rzymie prymat artystyczny zdobyła grupa młodych artystów, w których dziełach około 1520 pojawiło się po raz pierwszy to, co obejmowane jest dziś pojęciem manieryzmu. Należeli do nich m.in. Polidoro da Caravaggio, Perino del Vaga,
Parmigianino
, Fiorentino Rosso. Dzięki podróżom tych artystów, spowodowanym między innymi zarazą z 1522 roku, niesprzyjającym sztuce pontyfikatem
Hadriana VI
i złupieniem Rzymu w 1527, jeszcze w latach 20. XVI wieku Perino del Vaga nowy styl zaszczepił we Florencji,
Giulio Romano
w
Mantui
, Polidoro da Caravaggio w Neapolu, a Rosso w środkowych Włoszech, Wenecji i od 1530 we Francji. Na rozpowszechnienie manieryzmu wpływała także współpraca artystów z rytownikami oraz masowa produkcja kopii rzeźb. W efekcie ten włoski styl przeniósł się poza granice kraju i doczekał się miejscowych adaptacji. We Francji panował od lat 40. XVI wieku, czyli działalności
Jeana Goujona
. Współtworzyli go także
Philibert Delorme
,
Germain Pilon
i Jacques du Cerceau starszy. W Niderlandach manieryzm pojawił się około 1580 w
Haarlemie
, zwłaszcza w dorobku Hendricka Goltziusa. W Anglii manieryzm był reprezentowany przez niewielką ilość dzieł. W Niemczech ważne ośrodki powstały w
Augsburgu
i
Monachium
; do czołowych artystów należeli Hubert Gerhard czy
Adriaen de Vries
. Twórczość
El Greca
, choć ze względu na swoje formy jest powszechnie zaliczana do tego nurtu, w swoim dążeniu do ekspresji i gwałtowności stoi na pograniczu tego stylu.
We Włoszech styl manierystyczny rozwijali malarze:
Agnolo Bronzino
,
Giorgio Vasari
, Taddeo Zuccaro, Frederico Zuccaro i rzeźbiarze:
Giambologna
i
Benvenuto Cellini
.
W końcu XVI wieku manieryzm zaczął być wypierany przez wczesny
barok
. Przybierająca na sile
kontrreformacja
potrzebowała stylu mniej sztucznego i wyrafinowanego, który byłby zdolny przekazać
patos
i dramatyzm oraz bardziej oddziaływać na uczucia niż intelekt.
Malarstwo
Wśród ważniejszych cech specyficznych dla malarstwa manieryzmu, można wymienić brak realistycznego naśladowania natury, stosowanie wydłużonych proporcji ludzkiego ciała, rezygnacja z perspektywy zbieżnej lub przeciwnie – ekstremalne jej akcentowanie w nadnaturalnie długich sceneriach. Dzieła posiadały często alegoryczną wymowę z nagromadzeniem skomplikowanej symboliki.
Zrezygnowano z czytelnych i jasnych renesansowych kanonów kompozycyjnych, stosowano duże nagromadzenie postaci, sprawiające wrażenie natłoku. Koloryt często był arealny.
Ważniejsi malarze manieryzmu:
-
Agnolo Bronzino
(1503-1572) – portrecista nadworny rodu Medyceuszów, którego obrazy stały się szybko wzorcem dla malarstwa portretowego XVI-wiecznej Europy.
-
Parmigianino
(1503-1540) – Miękki styl Parmigianina wywodzi się z malarstwa Rafaela. Najbardziej znanym jego obrazem jest "Madonna z długą szyją" (1535 r.). Dzieło ukazuje Maryję o nienaturalnie wydłużonej postaci, trzymającą Dzieciątko sprawiające wrażenie martwego. Zagadkowa kolumnada w tle, nieproporcjonalnie mała postać Św. Hieronima, nienaturalnie stłoczone postacie aniołów z lewej strony oraz kompozycja przekątniowa obrazu dopełniają manierystycznego wyrazu dzieła.
-
Tintoretto
(1518-1594) – wenecki artysta, który pragnął połączyć "rysunek Michała Anioła i koloryzm Tycjana", o czym informował napis umieszczony w jego pracowni. Najbardziej znane dzieło to
Ostatnia Wieczerza
(1592-1594), obraz zdumiewający śmiałą skośna kompozycją, zdecydowanym światłocieniem oraz stonowaną paletą kolorów.
-
El Greco
(1541-1614) – pochodzący z Krety, a tworzący w Hiszpanii artysta, którego malarstwo cechuje niezwykła kolorystyka. El Greco podzielał średniowieczny pogląd o boskiej naturze światła (znał i posiadał teksty filozofów i ojców Kościoła), co w jego obrazach przyjęło formę "malowania światłem". Na płótnach El Greca kontur niemal zanika, a obraz staje się grą plam barwnych, często zestawionych w szokujący sposób.
Rzeźba
Giambologna, Herkules i Nessos, 1599
Rzeźba podlegała analogicznym zabiegom stylistycznym jak malarstwo. Podobnie jak w architekturze, wczesne przejawy manieryzmu dostrzec można w rzeźbach
Michała Anioła
, przede wszystkim w gwałtownie skręconych figurach Nocy i Dnia z grobowca Guliana de Medici we
Florencji
.
W pełni wykształcony manieryzm reprezentują prace Benvenuta Celliniego (
1500
-
1571
), florenckiego złotnika i rzeźbiarza. Jest autorem m.in. Perseusza z głową Meduzy (
1557
), który trzymając odciętą, ociekającą krwią głowę Meduzy, depcze jej nienaturalnie wygięte ciało. Słynnym dziełem Celliniego jest Złota solniczka (
1540
-
1543
) dla króla Francji
Franciszka I Walezego
, ozdobna figurą
Neptuna
i personifikacją Ziemi oraz alegoriami czterech pór roku.
Prawdziwym wirtuozem manierystycznych form był
Giovanni da Bologna (Giambologna)
(
1529
-
1608
). Podejmował tematy historyczne i alegoryczne (Zwycięstwo Cnoty nad Występkiem). W dynamicznych rzeźbach poszukiwał nowych, niezwykłych rozwiązań kompozycyjnych, w których widać tendencje do niepokojenia widza. Szczególnie uznanie zdobyło Porwanie Sabinek (
1582
). Wykorzystując schemat ruchu spiralnego, artysta w sposób niezwykle kunsztowny, złączył trzy postacie w taki sposób, że żaden widok rzeźby nie zaspokaja w pełni ciekawości oglądającego. Każdy punkt widzenia ukazuje tylko jakąś część przedstawionych figur, zmuszając widza do obejścia rzeźby, do ruchu.
Manieryzm w Polsce
Manierystyczne kamienice braci Przybyłów w Kazimierzu Dolnym: pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem
Wielka Zbrojownia w Gdańsku
Sztuka manieryzmu trafiła w Rzeczypospolitej Szlacheckiej na podatny grunt kultury
sarmackiej
. Polska
szlachta
traktowała wówczas sztukę instrumentalnie, widząc w niej głównie źródło dekoracji i dodawania splendoru swym siedzibom. Sztuka manieryzmu odpowiadała tym potrzebom. W połączeniu z wielkimi magnackimi fortunami, jakie pod koniec XVI w. powstawały w Polsce, sztuka manieryzmu miała zapewnione idealne warunki rozwoju.
Manieryzm był w Polsce stylem importowanym głównie przez artystów włoskich (
Santi Gucci
,
Wawrzyniec Senes
,
Bernardo Morando
), oraz niderlandzkich (
Antoni van Opberghen
). Jego najsilniejszy rozwój przypada na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku.
Przypisy
- ↑ Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2006, s. 247-248.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 J. Shearman, Manieryzm, Warszawa 1970, s. 14-19.
- ↑ J. Shearman, Manieryzm, Warszawa 1970, s. 45-53.
Bibliografia
- Białostocki J., Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa: PWN, 2006.
- Historia sztuki świata, Warszawa: Muza S.A., 2000, t. 4 Odrodzenie, Manieryzm.
- Mayer P., Historia sztuki europejskiej, Warszawa 1973, t. 2.
- Piwocki K., Dzieje sztuki w zarysie, Warszawa: Arkady, 1977, t. 2 (XV-XVIII w.).
- Shearman J., Manieryzm, Warszawa 1970.
- Sztuka Świata, Warszawa: Arkady, 1991, t. 6.