Przymierze polsko-pruskie 1790 –
sojusz zaczepno-odporny
zawarty
29 marca
1790
w
Warszawie
pomiędzy
Rzecząpospolitą
a
Prusami
.
Tło międzynarodowe
Od
1768
Rzeczpospolita była nieprzerwanie
protektoratem
Rosji
, która mocą odnowionego w
1775
traktatu gwarancyjnego
zapewniała nienaruszalność ustroju państwa polskiego. Niekorzystne położenie międzynarodowe Rzeczypospolitej określała w dużej mierze nieustająca od
1764
współpraca rosyjsko-pruska.
W
1787
Rosja została zaatakowana przez
imperium osmańskie
, wybuchła
wojna rosyjsko-turecka
. U jej boku przeciwko
Turcji
wystąpiła
Austria
. Jednocześnie w lutym
1788
na Rosję uderzyła
Szwecja
, wykorzystując fakt zaangażowania wojsk rosyjskich na południu.
Wojna rosyjsko-szwedzka (1788-1790)
osłabiła i tak nie przygotowaną do prowadzenia działań militarnych na dwóch frontach Rosję.
Katarzyna II
rozpoczęła starania o pomoc zbrojną Rzeczypospolitej, formalnie zgadzając się na zwiększenie liczby wojsk polskich do 100 000. Te działania spotkały się z ostrym sprzeciwem Prus i wspierającej je
Wielkiej Brytanii
, zagrożonej opanowaniem przez Rosję cieśnin czarnomorskich.
Sejm Czteroletni
Zwołany
6 października
1788
Sejm Czteroletni
miał się zająć przygotowaniem przymierza polsko-rosyjskiego, projekt którego opracował
król
Stanisław August Poniatowski
na życzenie
ambasadora rosyjskiego
Otto Magnusa von Stackelberga
. Zakładał on zwiększenie stanu wojsk Rzeczypospolitej, które miały być użyte jako rosyjski korpus posiłkowy przeciwko Turcji.
Spowodowało to silny sprzeciw Prus.
13 października
odczytano na posiedzeniu sejmu deklarację posła pruskiego
Ludwiga Heinricha Buchholtza
, w której przestrzegał on zgromadzonych przed wiązaniem się sojuszem wojskowym z Rosją przeciwko Turcji, ofiarując w zamian przymierze polsko-pruskie, gwarantujące całość i niepodległość Rzeczypospolitej, wyrażając formalną zgodę na reformy wewnętrzne kraju. Spowodowało to upadek koncepcji sojuszu polsko-rosyjskiego, a król zmuszony był wycofać swój projekt spod obrad sejmu. Odtąd opozycja sejmowa mogła liczyć na stałe wsparcie dyplomacji pruskiej w dziele niszczenia instrumentów rosyjskiego panowania nad Rzecząpospolitą.
19 stycznia
1789
wbrew protestom obozu Stanisława Augusta i ambasady rosyjskiej sejm zniósł
Radę Nieustającą
. Państwo polskie formalnie przestało być rosyjskim protektoratem.
Wspierany przez dyplomację pruską Sejm Czteroletni zażądał ewakuacji wojsk rosyjskich i ich magazynów z terytorium Rzeczypospolitej, co nastąpiło już w maju 1789. Rosja unikając otwartego starcia z Prusami, jak długo była związana walką na froncie tureckim i szwedzkim, nie reagowała na wzrost samodzielności Rzeczypospolitej.
Plan zamienny Hertzberga
Stałe napięcie w stosunkach prusko-austriackich groziło wybuchem otwartego konfliktu zbrojnego. Pruski minister spraw zagranicznych
Ewald Friedrich von Hertzberg
opracował plan, który zakładał
cesję
Gdańska
i
Torunia
na rzecz Prus, w zamian za odzyskanie przez
Polskę
Galicji
kosztem Austrii. Austria z kolei miała się zadowolić zdobyczami na Turcji. Przeprowadzenie tego planu miała poprzedzić pruska demonstracja zbrojna na
Śląsku
i działania dywersyjne w
Niderlandach Austriackich
, Galicji i na
Węgrzech
. Poczynania te sparaliżowała jednak dyplomacja brytyjska, w której interesie nie leżało nadmierne osłabianie
imperium osmańskiego
, które w ostateczności miało zapłacić swoim terytorium za plany zamienne mocarstw europejskich.
Wobec fiaska tego planu, Prusy rozpoczęły przygotowania do otwartego konfliktu zbrojnego.
31 stycznia
1790
zawarły przymierze prusko-tureckie.
Przymierze polsko-pruskie
10 grudnia
1789
odczytano na posiedzeniu sejmu list
króla Prus
Fryderyka Wilhelma II
, w którym obiecywał zawarcie sojuszu z Rzecząpospolitą pod warunkiem przeprowadzenia reform ustrojowych i wzmocnienia władzy wykonawczej w państwie.
23 grudnia
czyniąc zadość prośbie króla pruskiego Sejm Czteroletni uchwalił prawie jednogłośnie Zasady do formy rządu i rozpoczął prace nad projektem Administracji Ekstraordynaryjnej na wypadek wojny.
Stanisław August Poniatowski próbował jeszcze ratować resztki wpływów rosyjskich w Rzeczypospolitej, proponując Rosji i Austrii zawarcie podobnego przymierza. Katarzyna II nie była jednak jeszcze zainteresowana wojną z Prusami, a
Austriacy
chcieli przez zawarcie takiego sojuszu zabezpieczyć jedynie posiadanie Galicji.
W
Berlinie
rozpoczęły się tajne negocjacje traktatu polsko-pruskiego. Strona polska w osobach przedstawicieli
Stronnictwa Patriotycznego
w zasadzie zgadzała się na odstąpienie Prusom Gdańska i Torunia, postulując bardzo korzystne zapisy w projekcie polsko-pruskiego traktatu handlowego. Warunki pruskie pozostały jednak tajne dla ogółu posłów, gdyż ujawnienie zamiaru cesji mogło spowodować przewrót sejmowy i odbudowę wpływów Rosji.
Ostatecznie Fryderyk Wilhelm II postanowił podpisać traktat przymierza polsko-pruskiego, a warunki cesji miast
pomorskich
określić dopiero w osobnym polsko-pruskim traktacie handlowym.
27 marca
1790
sejm zaaprobował projekt sojuszu, a
29 marca
przymierze zostało podpisane.
Postanowienia
W traktacie tym strony gwarantowały sobie wzajemnie integralność terytorialną z zachowaniem klauzuli o możliwości dobrowolnego uregulowania tych kwestii w przyszłości (co miało umożliwić ewentualną cesję). Oba państwa obiecywały sobie przyjść z pomocą w obliczu zagrożenia lub ataku ze strony państw trzecich. Polska miała wystawić w takim wypadku korpus posiłkowy w sile 8000 kawalerii i 4000 piechoty, a Prusy 4000 kawalerii i 8000 piechoty. Prusy deklarowały Polsce pomoc w postaci misji dobrych usług (
łac.
bona officia), w razie zagrożenia Rzeczypospolitej (co jawnie skierowane było przeciwko hipotetycznej interwencji rosyjskiej w wewnętrzne sprawy państwa polskiego).
Zmiana sytuacji międzynarodowej
Licząc się z możliwością wybuchu wojny prusko-austriackiej, Polska wystawiła 40-tysięczny korpus wojsk przy granicy z Galicją, a Prusy zmobilizowały na Śląsku 300-tysięczną armię, która miała uderzyć na posiadłości austriackie. Nastąpił jednak nieoczekiwany zwrot w położeniu międzynarodowym Rzeczypospolitej.
27 lipca
1790
Austria i Prusy zawarły konwencję w
Reichenbach
, mocą której wyrzekały się podejmowania wobec siebie działań wrogich.
14 sierpnia
Rosja zakończyła wojnę ze Szwecją.
6 września
1790
[1] Sejm Czteroletni podjął uchwałę o niepodzielności ziem Rzeczypospolitej, co faktycznie przekreśliło możliwość negocjacji polsko-pruskiego traktatu handlowego i stawiało pod znakiem zapytania moc wykonania postanowień przymierza polsko-pruskiego.
3 maja
1791
Sejm Czteroletni, licząc stale na spodziewaną pomoc pruską w razie interwencji rosyjskiej uchwalił
konstytucję
, która była już zdecydowanym aktem przywrócenia niepodległości Rzeczypospolitej.
27 sierpnia
1791
cesarz
Leopold II Habsburg
i Fryderyk Wilhelm II podpisali
deklarację z Pillnitz
, w której wezwali państwa europejskie do interwencji zbrojnej przeciwko
rewolucyjnej
Francji
po stronie
Ludwika XVI
. W zamian za zobowiązanie Austrii do zakończenia wojny z Turcją, Prusy zrezygnowały z planów oddania Polsce Galicji.
Wynik
Jak długo Rosja zajęta była wojną z imperium osmańskim, a Wielka Brytania nie była zainteresowana w jego osłabianiu, Rzeczpospolita mogła cieszyć się z owoców swoich reform wewnętrznych. Już jednak
9 stycznia
1792
Rosja podpisała
pokój w Jassach
z Turcją, a
20 kwietnia
1792
rozpoczęła się wojna Austrii i Prus z Francją. Rosja uzyskała tym samym wolną rękę do interwencji w Rzeczypospolitej, w chwili gdy pruski sojusznik Rzeczypospolitej zajęty był nową wojną na zachodzie.
Wojna polsko-rosyjska 1792
zakończyła się przedwczesną kapitulacją wojsk polskich. Pruski korpus posiłkowy nie przybył z długo oczekiwaną pomocą. Po opanowaniu kraju przez stronników
konfederacji targowickiej
, w styczniu
1793
do
Wielkopolski
wkroczył pruski korpus obserwacyjny, który miał za zadanie zabezpieczenie należnych Prusom nabytków terytorialnych, wkrótce też nastąpił
II rozbiór Polski
.
Bibliografia
-
Szymon Askenazy
, Przymierze polsko-pruskie, Warszawa 1918
- Aleksander Czaja, Lata wielkich nadziei, Warszawa 1992
-
Józef Dutkiewicz
, Prusy a Polska w dobie Sejmu Czteroletniego w świetle korespondencji dyplomatycznej pruskiej, w: Cztery lata nadziei. 200 rocznica Sejmu Wielkiego, red. H. Kocój, Katowice 1988, s. 25-53
-
Jerzy Michalski
, Dyplomacja polska w l. 1764-1795, w: Historia dyplomacji polskiej, red. G. Labuda, t. 2, Warszawa 1982, s. 483-697
-
Władysław Konopczyński
, Dzieje Polski nowożytnej, t. 2, Warszawa 1936
- Robert Howard Lord Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1984
-
Jerzy Łojek
, Geneza i obalenie Konstytucji 3 Maja. Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej 1787-1792, Lublin 1986
- Pamiętniki z osiemnastego wieku, t. 7, Poznań 1867
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ Łukasz Kądziela, Narodziny konstytucji 3 maja,
Warszawa
1991
, s. 34.