Leon Petrażycki (ur.
13 kwietnia
1867
w Kołłątajowie, zm.
15 maja
1931
w
Warszawie
) -
polski
i
rosyjski
prawnik
,
filozof
,
socjolog prawa
,
etyk
i
logik
.
Życiorys
Urodził się w Kołłątajowie na Witebszczyźnie (
zabór rosyjski
). Pochodził z rodziny kultywującej polskość (ojciec m.in. brał udział w
powstaniu styczniowym
). Gimnazjum ukończył w
Witebsku
, a studia prawnicze w
Kijowie
, uzyskując dyplom w
1890
roku na tamtejszym uniwersytecie. Jeszcze w czasie studiów (1888) przełożył z niemieckiego na rosyjski System prawa rzymskiego Juliusa Barona. Przekład ów przez długie lata był podstawowym źródłem wiedzy dla studentów.
Stypendium rządu rosyjskiego pozwoliło Petrażyckiemu na wyjazd za granicę, i mając 23 lata kontynuował naukę w
Berlinie
, a następnie w
Heidelbergu
,
Paryżu
i
Londynie
. Studiując tam zapoznawał się z prawem innych kręgów kulturowych. Zasłynął też swoją znajomością prawnych źródeł greckich i rzymskich.
Po powrocie do
Rosji
w
1896
związał się z uniwersytetem w
Sankt Petersburgu
, przechodząc kolejno stopnie kariery naukowej od docenta (
1897
), przez profesora nadzwyczajnego (
1898
), do profesora zwyczajnego (
1901
). Okres petersburski był najbardziej twórczym w działalności naukowej Petrażyckiego. W okresie tym zajmował się także czynnie polityką. W
1906
wybrany do pierwszej rosyjskiej
Dumy
. W
1917
zostaje członkiem Sądu Najwyższego
Rosji
.
W
1918
, po
rewolucji październikowej
, przyjął propozycję objęcia katedry na
Uniwersytecie Warszawskim
(o Petrażyckiego ubiegało się wtedy wiele uczelni, m.in. słynny
Uniwersytet Oksfordzki
). W Warszawie utworzono w
1919
roku, specjalnie dla niego, pierwszą w Polsce katedrę
socjologii
. Tu kontynuował działalność naukową, wycofawszy się z polityki.
Zginął
śmiercią samobójczą
15 maja
1931
. Są przypuszczenia, że był to wyraz niezgody Petrażyckiego, przeciwnika
totalitaryzmu
posiadającego doskonałą intuicję polityczną, na zmiany zachodzące w ówczesnym świecie i nadchodzące widmo wojny w Europie. Leon Petrażycki został pochowany na
Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie
(Stare Powązki) - kwatera 309.
Leon Petrażycki był także:
Teoria prawa i moralności
Według Petrażyckiego
prawo
i
moralność
nie są czymś obiektywnym: jeśli nie zaistnieje pewne przeżycie (
emocja
), to nie możemy mówić ani o prawie, ani o moralności.
Prawo ma charakter przeżycia dwustronnego normującego sytuację dwu osób, w sposób imperatywno-atrybutywny (inaczej: obowiązująco-przyznający). Jedna ze stron przeżywa poczucie uprawnienia, przywileju, druga poczucie powinności, obowiązku. Np. jedna osoba dając komuś pracę przeżywa emocję związaną z obowiązkiem zapłacenia za owoc pracy; osoba uzyskująca i wykonująca pracę odczuwa, że po zakończeniu należy się jej pewne wynagrodzenie. Dla Petrażyckiego prawo pozytywne, czyli
prawo stanowione
, nie jest prawem, gdyż na ogół nie istnieje w świadomości ludzi - nie jest świadomie przeżywane.
Według Petrażyckiego
prawo zwyczajowe
nie potrzebuje żadnych dodatkowych wyjaśnień dotyczących tego, dlaczego obowiązuje - wystarcza fakt, że "zawsze tak było". Po wielu lub wieluset latach utrwalania się zwyczaju staje się on bezrefleksyjnie powielanym schematem i najczęściej traci swoje pierwotne znaczenie i oczywistość. Prawo zwyczajowe cieszy się taką pewnością, oczywistością (już oderwaną od pierwotnego znaczenia), że nawet nie ma potrzeby go zapisywać.
Pozbawione przeżyć związanych z prawem są także sytuacje, w których jedna ze stron stosuje przymus do wyegzekwowania swoich "praw", a druga strona odczuwa np. tylko strach. Zgodnie z powyżej opisanym modelem, np. system totalitarny na ogół nie opiera się na prawie.
Według Petrażyckiego każdy dojrzały człowiek ma rozwinięte poczucie prawa, a w przypadku braku takiego poczucia, należy mówić o idiotyzmie prawnym.
Zgodnie z myślą Petrażyckiego, nie wystarczy wprowadzenie pewnego prawa stanowionego np. w kolonizowanym, czy na wyzwalanym terenie, choćby to było czynione w dobrej wierze, a nie szłyby za tym odpowiadające przeżycia prawne.
Moralność jest z kolei przeżyciem jednostronnym, o którym decydują normy wyłącznie imperatywne bezroszczeniowe. Np. osobie żebrzącej nikt/nic nie przyznaje "prawa" do otrzymania pieniędzy. Natomiast osoba dająca jałmużnę może odczuwać np. emocję związaną z wyznawaną religią myśląc "dobrze jest pomagać biednym".
Dzięki swoim zainteresowaniom socjologicznymi i psychologicznymi aspektami prawa Petrażycki zapoczątkował kierunek zwany
socjologią prawa
oraz psychologiczne, oparte na introspekcji, podejście do prawa. Wśród opublikowanych przez niego prac można znaleźć także takie, które dotyczą emocji w sensie ogólnym, jako sił napędowych życia.
Poparcie dla feminizmu
Petrażycki był jednym z najważniejszych w ówczesnej Rosji propagatorów praw kobiet w okresie tzw. trzeciej i czwartej fali. Wygłosił on w I Dumie przemówienie w "tak ważnej sprawie kobiecej" domagając się pełnego
równouprawnienia
kobiet. Mowa obronna Leona Petrażyckiego została wygłoszona w czerwcu 6 (19) w 1906 roku podczas pierwszej rewolucji burżuazyjno - demokratycznej (1905-1907) w Rosji. Wg Petrażyckiego kobiety są w społeczeństwie "niewolnikami", ponieważ pozbawione są wolności jako podstawowego warunku swobodnego wykonywania wyborów moralnych. Jego zdaniem całkowite równouprawnienie kobiet należy do tzw. "wyższych wartości", które społeczeństwo musi zrealizować. Uważał, że tzw. "sprawa kobieca" nie funkcjonowała jako rzeczywisty problem ówczesnej rzeczywistości, mimo iż jak wskazywał, te które rywalizowały z mężczyznami były nieliczne ale – „daleko bardziej dzielne i wybitne, niż współzawodniczący z nimi mężczyźni”. Jest autorem znanej opinii „Równouprawnienie kobiet jest sprawą jasną dla wszystkich ludzi o sumieniu rozwiniętym i kulturalnym, zaś ci, którzy do tego jeszcze nie dorośli, potrzebują wychowania, a nie dowodów” (
1906
r.). Głównym (i jedynym) feministycznym dziełem Petrażyckiego jest O prawa kobiet (wydana w
1909
r. we
Lwowie
). Tłumaczką (i jednocześnie popularyzatorką na ziemiach polskich przemówienia Leona Petrażyckiego na rzecz równouprawnienia kobiet) była jego siostra – Jadwiga Petrażycka -Tomicka, uznana i ceniona feministka polska.
Publikacje
Najważniejsze publikacje o charakterze książkowym:
- Die Fruchtverteilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten. Berlin 1892.
- Die Lehre vom Einkommen. Berlin, T. 1, 1893, T. 2, 1895.
- Zarys filozofii prawa.
- O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa. Wyd. I, 1904.
- O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa. Wyd. II, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002.
- Wstęp do nauki prawa i moralności. Podstawy psychologii emocjonalnej. PWN, Warszawa 1959. (Wydanie w języku rosyjskim, 1908)
- O prawa kobiet. Lwów 1909.
- Methodologie Der Theorien Des Rechts Und Der Moral.
- Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności. T. 1. PWN, Warszawa 1959.
- Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności. T. 2. PWN, Warszawa 1960.
- Wstęp do nauki polityki prawa, Warszawa 1968.
- O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane. PWN, Warszawa 1985.
Zobacz też
Bibliografia
- Leszczyna H., Petrażycki. WP, Warszawa 1974, ss. 188. Seria: Myśli i Ludzie. 2. Filozofia Nowożytna i Współczesna
Linki zewnętrzne