Marcel Duchamp, właściwie Henri-Robert-Marcel Duchamp[1] (ur.
28 lipca
1887
w
Blainville-Crevon
we
Francji
, zm.
2 października
1968
w
Neuilly-sur-Seine
) –
francuski
malarz i szachista.
Biografia
Marcel Duchamp pochodził z rodziny artystów: był bratem rzeźbiarza Raymonda Duchamp-Villona (
1876
–
1918
), malarza
fowisty
, rysownika i grawera Jacques'a Villona (Gaston Duchamp) (
1875
–
1963
) i malarki Suzanne Duchamp (
1889
–
1963
), żony malarza Jeana Crottiego.
Studiował na
Académie Julian
do roku
1905
. Po raz pierwszy wystawiał swoje dzieła w
1909
na Salonie Niezależnych i Salonie Jesiennym w
Paryżu
[1]. Początkowo obracał się w kręgu fowistów, nawiązywał też do
Cézanne'a
(Portret ojca artysty,
1910
),
symbolizmu
(Portret doktora Dumouchel, 1910),
kubizmu
(Portret szachistów,
1911
), działał, wraz z, m.in.
Francisem Picabią
, w grupie
Section d'Or
(Złoty podział), inspirowanej twórczością
Picassa
i
Braque'a
. Repertuar kubistycznych środków wzbogacał o zagadnienia prezentacji ruchu na obrazie, jak w Ivonne i Madelaine rozerwane na strzępy,
1911
i Akt schodzący po schodach nr 2 ( Nu descendant un escalier No. 2,
1912
)[2]. Ten ostatni, prezentowany na wystawie Armory Show w Nowym Jorku w
1913
, wzbudził wielkie zainteresowanie, czyniąc z Duchampa uznanego malarza.
W tym samym roku Marcel Duchamp porzucił tradycyjny warsztat artystyczny malarza. Swoimi działaniami wyprzedził rozwinięcie się ruchu
dadaistycznego
w
Zurychu
(
1916
)[1]. Stworzył termin
ready-made
, oznaczający użycie "przedmiotu gotowego" jako dzieła sztuki. Pierwszą tego typu pracą było zaginione Koło rowerowe[3] z
1913
roku, chociaż w tym czasie autor nie wymyslił jeszcze koncepcji ready-made. Było to koło rowerowe wraz z
widelcem
przymocowane do stołka. Fontanna[4] z
1917
roku jest jednym z najsłynniejszych ready-made. Pisuar z inskrypcją: R. Mutt 1917, ustawiony w galerii sztuki jak rzeźba, stał się symboliczną cezurą między sztuką kontynuacji w długim pochodzie artystów przez stulecia, a sztuką zrywającą ostatnie ograniczenia w sposób radykalny i ironiczny. L.H.O.O.Q. to reprodukcja
Mony Lizy
z dorysowanymi wąsami i bródką (pierwsza w
1919
) – napuszona publiczność tłocząca się w
Luwrze
została wykpiona.
Od początku lat 20. Duchamp pracował w Stanach Zjednoczonych. W
1923
powstała Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak (Mariée mise à nu par ses célibataires, même) tzw. Wielka szyba[5]. – tworzone od
1915
na wielkiej tafli szkła "antyarcydzieło" o niejasnym znaczeniu. Po jego zakończeniu Duchamp demonstracyjnie porzucił sztukę dla gry w szachy (jednak nie na zawsze).
W Nowym Jorku Duchamp współpracował z
Francisem Picabią
i
Manem Rayem
, tworzył pisma 291, The Blind Man, Rongwrong. Zajmował się w tym okresie rzeźbą. Był też autorem dwuznacznej postaci Rrose Sélavy, istoty, która po raz pierwszy pojawiła się w Fre(n)sh Wi(n)dow, czyli oknie na sposób francuski, przy czym bawił się tu angielskim znaczeniem fresh widow (świeża wdowa). Sélavy jest
homonimem
c'est la vie (takie jest życie). Pod tym pseudonimem Duchamp wydał zbiór aforyzmów i przebrany za kobietę pozował do zdjęć Mana Raya. Duchamp stworzył też całą serię nowych powiedzonek typu "gra półsłówek", ciesząc się z ich nieprzyzwoitego wydźwięku i bawiąc
aliteracją
.
Od połowy
lat 30.
współpracował z surrealistami uczestnicząc w ich wystawach. W
1942
, podczas okupacji Paryża przez
nazistów
, osiadł na stałe w Nowym Jorku, a trzynaście lat później otrzymał amerykańskie obywatelstwo[1].
Sztuka drugiej połowy ubiegłego stulecia,
pop-art
,
happening
i
konceptualizm
nawiązują do twórczości Duchampa, który w roku
1953
stał się Satrapą w
Kolegium Patafizyki
.
Na jego grobie w
Rouen
jest wygrawerowane
epitafium
: "Poza tym (zresztą) to zawsze inni umierają".
Twórczość
Wczesny okres twórczości
Wczesne prace Duchampa były głównie
Post-Impresjonistyczne
. Eksperymentował z klasycznymi technikami oraz tematami takimi jak
Kubizm
oraz
Fowizm
. Zapytany kiedyś o inspiracje które w tamtym momencie były dla niego znaczące, Duchamp wskazywał prace
symbolisty
Odilona Redon
, którego podejście do sztuki nie było pozornie antyakademickie, lecz całkiem indywidualne.
Studiował sztukę na
Académie Julian
od 1904 r. do 1905 r., lecz wolał grać w bilarda niż uczęszczać na lekcje. W tym czasie Duchamp rysował i sprzedawał kreskówki, które odzwierciedlały jego sprośne poczucie humoru. Mnóstwo jego rysunków wykorzystywało wizualne lub werbalne kalambury. Takie gry słowne oraz operowanie symbolami wpłynęło na jego wyobraźnie do końca jego życia.
W 1905 r. rozpoczął przymusową służbę wojskową, pracując dla drukarza w Rouen. Nauczył się tam zasad
typografii
oraz zasad drukowania które to umiejętności te wykorzystał w swojej późniejszej twórczości.
Dzięki członkostwu jego starszego brata Jacquesa w prestiżowej szkole
Académie royale de peinture et de sculpture (Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby
prace Duchampa były wystawione w 1908 r. w
Salon d'Automne (Salon Jesienny)
. Tego samego roku wystawiał również w
Salon des Indépendants (Salon Niezależnych)
. Krytyk
Guillaume Apollinaire
(późniejszy jego przyjaciel) nazwał jego prace "bardzo brzydkimi golasami Duchampa"("Duchamp's very ugly nudes.").
Francis'a Picabia
został dozgonnym przyjacielem Duchampa. Spotkali się w 1911 r. w Salonie Jesiennym. Picabia wprowadził go w świat szybkich samochodów i życia na szczycie.
W 1911 r., w domu brata artysty Jazques'a w
Puteaux
, bracia przewodniczyli regularnej dyskusji z grupą pozostałych artystów i pisarzy m.in. : Picabia,
Robert Delaunay
,
Fernand Léger
, Roger de la Fresnaye, Albert Gleizes,
Jean Metzinger
,
Juan Gris
i
Alexander Archipenko
. Grupa była nazywana
Grupą Puteaux
, a prace artystów nazywano Orficznym kubizmem (Orphic cubism). Niezainteresowany powagą kubizmu oraz jego skupianiu się na sferze wizualnej, Duchamp nie brał udział w dyskusjach na temat teorii kubizmu, za co otrzymał reputację nieśmiałego. Pomimo to, tego samego roku malując w stylu kubistycznym dodał wrażenie ruchu poprzez powielanie jednego obrazu.
W tym czasie fascynacja Duchampa zmianami, transformacją i ruchem przemieniły się w manifest i jak wielu ówczesnych artystów, był zaintrygowany pojęciem " Czwartego wymiaru" w sztuce.
Jego prace z tamtego okresu- obrazy "maszyn", Młynek do kawy (Moulin à café) (1911 r.) sprezentował swojemu bratu Raymondowi Duchamp-Villon. Podobny mechanizm do mielenia co w Młynku do kawy, odnajdujemy w Wielkiej Szybie która powstała kilka lat później.
W Portrecie szachistów (Portrait de joueurs d'echecs) (1911 r.) występuje kubistyczny zbieg kadrów oraz multiplikacja perspektyw braci grających w szachy. Dodatkowym elementem przedstawienia jest, niemożliwy do ujrzenia w rzeczywistości wysiłek umysłowy graczy. (Francuskie słowo "échec" oznacza porażkę).
Société Anonyme
Duchamp stworzył grupę Société Anonyme w 1920 r. razem z Katherine Dreier i
Man Ray'em
. Był to początek trwającego całe jego życie zaangażowania w handel sztuką oraz kolekcjonowanie sztuki. Grupa ta gromadziła dzieła sztuki współczesnej, oraz aranżowała wystawy sztuki i wykłady w latach 30.
W tym czasie Walter Pach, jeden z koordynatorów Armory Show (1913 r.) korzystał z rad Duchampa na temat sztuki współczesnej. Rozpoczynając z Société Anonyme Dreier polegała w dużej mierze na radach Duchampa związanych z organizacją jej dzieł, a Arensberg również zasięgał jego rad. Peggy Guggenheim, dyrekcja
Muzeum Sztuki Współczesnej
oraz James Johnson Sweeney konsultowali z Duchampem swoje wystawy oraz wystąpienia.
Dada
Replika Fontanny, Musee Maillol, Paryż.
Nowojorskie
Dada
było o wiele mniej poważne niż Europejski Dadaizm i było nieszczególnie zorganizowanym ryzykiem. Przyjaciel Duchampa Picabia skontaktował się z grupą Dada w Zürichu, przedstawiając w Nowym Jorku idee absurdalnej "anty-sztuki". Grupa spotykała się głównie w godzinach nocnych w domu Arensberga, lub na pijatyce w
Greenwich Village
. Wspólnie z
Man Ray'em
, Duchamp swoimi pomysłami i humorem wspierał nowojorskie działalności, które konkurencyjnie rozwijały się wraz z jego
readymade
i Wielką Szybą. Pracowali wspólnie również nad pomysłem "sztuki znalezionej" ( ang. Found art). Najbardziej prestiżowym przykładem współpracy Duchampa z Dada było jego dzieło Fontanna czyli pisuar, zaprezentowane na wystawie "Społeczeństwa Zjednoczonych Artystów" (ang. Society of Independent Artists) w 1917 r. Prace wystawione na tej wystawie nie były wybierane przez jury, więc wszystkie dzieła zostały zaprezentowane. Mimo wszystko komisja wystawowa zakwestionowała fakt, że Fontanna nie jest dziełem sztuki i usunęła je z wystawy. Spowodowało to poruszenie wśród dadaistów w wyniku czego Duchamp musiał opuścić Zrzeszenie Niepodległych Artystów. Wspólnie z Henri-Pierre Roche i Beatrice Wood, Duchamp publikował magazyn Dada w Nowym Jorku, zatytułowany The Blind Man dotyczący sztuki, literatury, humoru oraz zawierający komentarze. Po powrocie do Paryża po Pierwszej Wojnie Światowej Duchamp nie uczestniczył już w ruchu Dada.
Ready Mades
"Readymade" były to znalezione przedmioty wybrane przez Duchampa i przedstawione w charakterze sztuki. Pierwszym tego typu przedmiotem było Koło Rowerowe- odwrócone koło rowerowe na stołku, które Duchamp przedstawił w 1913 r. Mimo wszystko, nie użył terminu Readymade do roku 1915. Suszarka do butelek (1914 r.)-stojak do suszenia butelek podpisany przez Duchampa jest uznawany za pierwszy "prawdziwy" readymade. Szufla do Śniegu (1915 r.), powstała niedługo później. Jego Fontanna- pisuar podpisany pseudonimem "R. Mutt", zaszokował świat sztuki w 1917 r. Fontanna została wybrana w 2004 r. jako "najbardziej wpływowe dzieło sztuki XX wieku" przez 500 znanych artystów i historyków. W 1919 Duchamp sparodiował
Mone Lise
poprzez dorysowanie na płótnie wąsika i bródki. Pod całością umieścił napis: L.H.O.O.Q. , jako zabawę fonetyczną, która przeczytana szybko po francusku brzmi "Elle a chaud au cul". Można to przetłumaczyć jako "Ona ma gorącą dupę", co znaczyłoby że kobieta na obrazie jest w stanie uniesienia seksualnego i dostępności (?). Może to być również odebrane jako żart odnoszący się do
Leonarda da Vinci
uznający go za
homoseksualistę
.
Wielka Szyba
Duchamp bardzo ostrożnie tworzył swoje arcydzieło Panna młoda rozebrana przez swoich zalotników (Wielka szyba), pracując nad nim od 1915 do 1923 z wyjątkiem okresów, kiedy to przebywał w Buenos Aures i Paryżu (1918-1920). Wykonał swoje dzieło na dwóch szybach używając przy tym materiałów takich jak folia, druty i kurz. Łączył w sobie wyniki przypadkowych czynności, studia perspektywiczne oraz mistrzowskie, techniczne wykonanie. Jego notatki do tej pracy, przemyślenia dotyczące jej unikalnych zasad fizyki i mitologiczny opis pracy opublikował jako The Green Box. Rozpoczął je od słów "niesamowity obrazek" powstał by oddać nieobliczalne spotkanie panny młodej z jej dziewięcioma kawalerami. Przed 1969 r. kiedy w Muzeum Sztuki w Philadelphii przedstawiono pracę Duchampa Etant donnés, w tym samym czasie Wielka Szyba była uznawana za jego największe dzieło.
Rrose Sélavy
Rrose Sélavy (Marcel Duchamp) autor fotografii:
Man Ray
Rrose Sélavy również wymawiane jako Rose Sélavy, było jednym z pseudonimów Duchampa. Imię, to kalambur brzmiący jak francuski zwrot "Eros, c'est la vie", który przetłumaczony znaczy "Eros, samo życie". Sélavy pojawiła się w 1921 r. w serii zdjęć
Man Ray'a
przedstawiających Duchampa przebranego za kobietę. Współpraca Man Ray'a i Duchamp'a przyniosła więcej zdjęć Sélavy w latach 20. Duchamp podpisywał również tym imieniem kilka swoich późniejszych prac. M.in. rzeźbę, Why not Sneeze Rrose Sélavy?. Rzeźba, rodzaj readymade'u nazywany
asamblażem
, zawierał
termometr
kilka tuzinów małych, marmurowych brył przypominających kostki cukru, a wszystko to mieściło się w klatce dla ptaków.
Szachy i ich odniesienia w twórczości
Marcel Duchamp był entuzjastą
szachów
, poznając tajniki tej gry w domu rodzinnym. W najbardziej aktywnym pod względem sportowym okresie swojego życia (lata 1922–1933) uczestniczył w wielu turniejach krajowych i międzynarodowych, osiągając liczne sukcesy, m.in. III m. w
Brukseli
(1923), I m. w
Rouen
(1924), dz. I m. w
Hyeres
(1928) oraz dz. I m. w
Nicei
(1928). W 1925 r. francuska federacja szachowa przyznała mu tytuł mistrza. W 1932 r. pokonał
Jewgienija Znosko-Borowskiego
w meczu rozegranym w
Paryżu
. Wielokrotnie startował w finałach indywidualnych
mistrzostw Francji
, w 1932 r. w
La Baule-Escoublac
zajmując IV miejsce. Pomiędzy 1928 a 1933 r. był również czterokrotnym uczestnikiem
szachowych olimpiad
, na których zdobył 15 pkt w 52 partiach[6] (startował również w pierwszej nieoficjalnej olimpiadzie, w 1924 r. w Paryżu)[7].
W kolejnych latach nie uczestniczył już w poważniejszych turniejach, zajmując się rozgrywkami
korespondencyjnymi
. W latach 1935–1939 reprezentował Francję na pierwszej olimpiadzie szachowej w grze korespondencyjnej, będąc kapitanem drużyny i uzyskując najlepszy indywidualny wynik z zespole (9 pkt w 11 partiach). W 1948 r. odniósł jeden z ostatnich szachowych sukcesów, zwyciężając w klubowym turnieju w
Nowym Jorku
.
Poza grą w turniejach wiele czasu poświęcał na studia i analizy teoretyczne. Rezultatem tych prac była wydana w 1932 r. wspólnie z Vitalim Halberstadtem książka L'opposition et les cases conjuguées sont réconciliées (Opozycja i pola sprzężone), z okładką własnego projektu. Wydawnictwo to traktowało o
końcówkach
typu
króle
i
piony
. Był tłumaczem (na język francuski) książki Jewgienija Znosko-Borowskiego Comment il faut commencer une partie d'echecs (1933), prowadził także rubrykę szachową w dzienniku Ce Soir (1937).
W swojej twórczości plastycznej niejednokrotnie nawiązywał do szachów. Do obrazów poruszających tę tematykę należały m.in. Partia szachów (1910, wym. 114 × 116 cm – w stylu realistyczno-impresyjnym), Szachiści (1911, wym. 50 × 61 cm – w stylu kubistycznym) oraz Król i Królowa przeszyci w locie przez akty (1912, wym. 114 × 128 cm – studium ruchu z motywem
figur szachowych
), jak również liczne szkice i warianty. Spośród jego kompozycji przedmiotowych (ang. ready-made) do szachów nawiązywały m.in. szachy kieszonkowe (1943) oraz odlew w brązie własnej twarzy i ręki nad marmurową
szachownicą
(1967).
Jego fascynacja szachami była również kilkukrotnie zaakcentowana w twórczości jego przyjaciół, m.in. w 1924 r. wystąpił w awangardowym filmie
René Claira
Entr'acte, w którym zagrał w szachy z
Manem Rayem
. Współpracował przy tworzeniu surrealistycznego szachowego filmu
Hansa Richtera
8 x 8, występując zarazem w jednym z epizodów (1957). Był także współautorem (wspólnie z kompozytorem
Johnem Cagem
) Koncertu szachowego (
Toronto
, 1968).
Powszechnie znane były poglądy Marcela Duchampa, uznające szachy za domenę sztuki, a szachistów – za artystów. O nim powiedział
André Breton
(poeta i teoretyk surrealizmu), że we wszystkim co czyni rozgrywa "swą wieczną partię szachów".
W 1963 r. ukazało się zdjęcie autorstwa Juliana Wassera, przedstawiające Marcela Duchampa grającego w
szachy
z nagą kobietą (Eve Babitz)[8]. Niemalże pół wieku później stało się ono inspiracją dla krótkiego filmu reklamującego książkę Marcel Duchamp: The Art of Chess (autorstwa Francisa M.Naumanna, Bradleya Baileya oraz
Jennifer Shahade
)[9], w którym amerykańska
arcymistrzyni
rozgrywa partię z nagim mężczyzną[10].
Literatura
- Jean-Luc Chalumeau, "Historia sztuki współczesnej", Warszawa 2007,
-
W.Litmanowicz
,
J. Giżycki
, "Szachy od A do Z", tom I, Warszawa 1986, , str. 210-211
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3
Guggenheim Collection: Marcel Duchamp Biography.
(
ang.
)
- ↑
Philadelphia Museum of Art: Nude Descending a Staircase (No. 2), 1912.
(
ang.
)
- ↑
Museum of Modern Art: Bicycle Wheel, 1951, (replika).
(
ang.
)
Philadelphia Museum of Art: Bicycle Wheel, 1964 (replika).
(
ang.
) - ↑
Philadelphia Museum of Art: Fountain, 1950 (replika).
(
ang.
)
- ↑
Philadelphia Museum of Art: The Bride Stripped Bare by Her Bachelors, Even (The Large Glass), 1915-23.
(
ang.
)
- ↑
OlimpBase
. [dostęp 2009-04-21].
- ↑
1st unofficial Chess Olympiad 1924
. [dostęp 2009-04-21].
- ↑
Notes, TOUT-FAIT: The Marcel Duchamp Studies Online Journal
. [dostęp 2009-04-21].
- ↑
Marcel Duchamp: The Art of Chess
. [dostęp 2009-04-21].
- ↑
Jennifer Shahade – getting back at Marcel Duchamp
. [dostęp 2009-04-21].
Linki zewnętrzne