Wojna ukraińsko-radziecka 1917-1921 - wojna o niezależność
Ukrainy
od
Rosji Radzieckiej
,
marionetkowej
Ukrainy Radzieckiej
i sił
Białej Rosji
, tocząca się w kilku fazach od grudnia
1917
do końca listopada
1920
.
Siłami zbrojnymi konfliktu były:
Armia Czerwona
i
Armia Ochotnicza
, oraz
armia Ukraińskiej Republiki Ludowej
,
Ukraińska Armia Halicka
i
Czerwona Ukraińska Halicka Armia
.
Wojna zakończyła się porażką wojsk ukraińskich i włączeniem współczesnych ziem ukraińskich (oprócz
Galicji Wschodniej
,
Zakarpacia
,
Wołynia
i
Bukowiny
) w formie
Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
, w
1922
w skład
Związku Radzieckiego
, co zakończyło istnienie URL. Władze i wojska republiki ewakuowały się do Polski.
Grudzień 1917 - grudzień 1918
Po ogłoszeniu powstania
20 listopada
1917
Ukraińskiej Republiki Ludowej, jako państwa połączonego federacją z Rosją,
bolszewicy
rozpoczęli przygotowania do zajęcia Ukrainy przy pomocy miejscowej zrusyfikowanej ludności oraz rosyjskich garnizonów i oddziałów przyfrontowych.
11 grudnia
1917 wybuchło w
Kijowie
przygotowane przez nich powstanie, które jednak zostało szybko stłumione, a jego uczestnicy wysłani koleją do Rosji Radzieckiej. Jednocześnie jadący do Kijowa zbolszewizowany 2 Korpus Gwardyjski pod dowództwem
Jewheniji Bosz
został rozbrojony w
Żmerynce
przez
I Korpus Ukraiński
pod dowództwem
Pawła Skoropadskiego
, i również odesłany koleją do Rosji.
17 grudnia
1917
Rady Komisarzy Ludowych
w
Piotrogradzie
wystosowała do rządu ukraińskiego
ultimatum
, w którym żądała podporządkowania się wojskom bolszewickim. Niedługo później zaczął się atak.
Bolszewicy posiadali na Ukrainie wojska byłego Frontu Zachodniego, pułki zapasowe w większych miastach, oraz oddziały
Czerwonej Gwardii
, stworzone z robotników okręgów przemysłowych
Charkowa
i
Doniecka
. Jednak główną ich siłą były oddziały rosyjskiej Czerwonej Gwardii, nacierające z północy.
Ukraińska Centralna Rada
mogła im przeciwstawić nieliczne oddziały złożone z ochotników oraz kilka kureni
Wolnego Kozactwa
.
25 grudnia
1917 30-tysięczna rosyjska armia pod dowództwem
Wołodymyra Antonowa-Owsijenki
wyruszyła czterema kolumnami z
Homla
i
Briańska
na Ukrainę, w kierunkach:
Czernihów
-
Bachmacz
,
Głuchów
-
Konotop
,
Charków
-
Połtawa
-
Łozowa
. Jednocześnie w miastach
Lewobrzeżnej Ukrainy
przygotowano powstania miejscowych bolszewików. W kilku przypadkach przy pomocy komunistycznej propagandy udało się im przeciągnąć na swoją stronę garnizony ukraińskie.
26 grudnia
1917
zajęli Charków, następnie Łozową, Katerynosław (9 stycznia), Ołeksandriwskie (15 stycznia), Połtawę (20 stycznia). Grupa homelska zajęła 16 stycznia Konotop i 19 stycznia - Głuchiw.
Jednocześnie grupa Michaiła Murawiowa, atakująca z Połtawy, zajęła
Romodan
, a potem skierowała się na Bachmacz, zdobyty
27 stycznia
. Spotkały się tam 3 rosyjskie grupy, które pod dowództwem Murawiowa rozpoczęły atak w kierunku Kijowa.
Ukraińska Centralna Rada
broniąc się wysłała w kierunku Bachmacza i Połtawy oddziały ochotnicze. Wśród nich był 600-osobowy Kureń Studencki, który został rozbity
29 stycznia
1918 w
bitwie pod Krutami
przez 4-tysięczne siły bolszewickie.
Dla przyśpieszenia okupacji Kijowa bolszewicy zorganizowali w nim kolejne powstanie, tzw. siczowe, z centrum w zakładach "Arsenał". Zostało ono jednak stłumione
4 lutego
przez oddziały Wolnego Kozactwa oraz nowo sformowane oddziały
Strzelców Siczowych
. Jednak bolszewickie natarcie z kierunku Bachmacza i Dubniów trwało nadal, i
8 lutego
rząd UCR zmuszony był ewakuować się, a
9 lutego
do Kijowa wkroczyli bolszewicy Murawiowa, rozprawiając się surowo z ukraińską ludnością.
Z Kijowa wojska bolszewickie zaatakowały
Prawobrzeżną Ukrainę
, tocząc boje z opóźniającymi atak oddziałami Wolnego Kozactwa. Z kolei zbolszewizowanej rosyjskiej 7 Armii udało się na
Wołyniu
zająć
Płoskirów
,
Żmerynkę
,
Koziatyn
,
Berdyczów
,
Równe
i
Szepietówkę
, a wojska Centralnej Rady obroniły pozycje na linii
Żytomierz
-
Korosteń
-
Sarny
.
Granice ustalone traktatem brzeskim
Podczas przygotowywania
traktatu brzeskiego
9 lutego
doszło do porozumienia ukraińskiego rządu z rządami austro-węgierskim i niemieckim na temat uwolnienia Ukrainy od bolszewickiej okupacji, i ukraińskie oddziały pod dowództwem gen. K. Prisowskiego i gen.
Semena Petlury
wraz z wojskami niemieckimi (od 24 lutego) i austro-węgierskimi (od 27 lutego) stoczyły zwycięskie bitwy na
Prawobrzeżu
pod Żytomierzem, Berdyczowem, Koziatynem i Buczą, i w końcu
1 marca
zdobyły Kijów.
W ciągu marca i kwietnia wojska niemieckie i austriackie uwolniły
Lewobrzeże
, a oddziały atamanów
Petra Bołboczana
i
Wołodymyra Sikewycza
-
Krym
i rejon
Doniecka
.
W związku z sukcesami przeciwnika
Włodzimierz Lenin
wydał
14 marca
swojemu przedstawicielowi na Ukrainie -
Sergo Ordżonikidze
polecenie ukrainizacji radzieckich wojsk Antonowa i Murawiowa, co jednak się nie powiodło. W tym czasie walczono o węzły kolejowe, a wojna miała charakter wojny manewrowej, w której walczące strony przemieszczały się głównie pociągami pancernymi.
W tym czasie Rosja Radziecka zmuszona była podpisać traktat brzeski, i jednocześnie zmuszona została do podpisania
12 czerwca
1918
zawieszenia broni
z Ukraińską Republiką Ludową.
Grudzień 1918 - kwiecień 1919
Druga faza wojny rozpoczęła się wraz z wybuchem
powstania antyhetmańskiego
.
17 listopada
1918 w
Kursku
utworzono
Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy
, który siłami
Armii Czerwonej
pod dowództwem Wołodymyra Antonowa,
Józefa Stalina
i
Wołodymyra Zatonskiego
zaatakował w grudniu 1918 ziemie ukraińskie z kierunku
Kurska
.
Dyrektoriat
URL
wysłał do
Rady Komisarzy Ludowych
RFSRR
noty protestacyjne (31 grudnia 1918, 3 stycznia, 4 stycznia, 9 stycznia 1919), jednak nie uzyskał na nie odpowiedzi. Dlatego też
16 stycznia
1919 Dyrektoriat wypowiedział wojnę
RFSRR
.
Siły ukraińskie składały się w tym czasie z regularnych formacji Korpusu Strzelców Siczowych i Korpusu Zaporoskiego, oraz wielu niezdyscyplinowanych formacji ochotniczych, dowodzonych przez samodzielnych atamanów (
Nestor Machno
,
Matwij Hryhorijiw
,
Jewhen Anheł
, Zełenyj i inni), którzy często przechodzili na stronę bolszewików.
W przeciągu grudnia 1918 - stycznia 1919 wojska sowieckie, przy pomocy niektórych ukraińskich atamanów, zajęły Lewobrzeże i
5 lutego
zbliżyły się do Kijowa, w związku z czym rząd ukraiński po raz kolejny zmuszony był opuścić stolicę.
W lutym 1919 wojska sowieckie przeprowadziły atak w kilku kierunkach:
W marcu 1919 wojska URL przeszły do przeciwnatarcia, zadając bolszewikom duże straty w rejonie Berdyczów-Koziatyn Żytomierz, i dochodząc aż pod Kijów. Ten strategiczny manewr Armii URL uniemożliwił bolszewikom przebicie się przez Rumunię na Węgry, w celu pomocy Armii Czerwonej
Węgierskiej Republiki Rad
pod przywództwem
Beli Kuna
. W kwietniu 1919 korzystając z wycofania się wojsk
Ententy
, zaatakowali na środkowym odcinku frontu koło Żmerynki, aby odciąć północna grupę armii URL od reszty wojsk.
Przez niesubordynację atamana Omeliana Wołocha cała grupa musiała
16 kwietnia
1919 sforsować
Dniestr
, gdzie wojska rumuńskie ją rozbroiły (grupa później przedostała się na Wołyń przez Galicję). W rękach władzy ukraińskiej pozostały tylko małe fragmenty terytorium i pas szerokości 40-50 km na południowo-wschodnim Wołyniu koło Dubnego-Brodów.
Nieudana próba przewrotu, podjęta przez atamana
Wołodymyra Oskiłko
, podjęta
19 kwietnia
1919, osłabiła również północny front przeciwbolszewicki na Wołyniu.
Wtedy w nastrojach ludności pojawiły się pierwsze zmiany. Antyukraińska polityka władzy radzieckiej i ostre rekwizycje wojsk radzieckich spowodowały bunt wiejskiej ludności, która zasiliła szeregi powstańców, wrogo nastawionych do władzy bolszewickiej .
W tej sytuacji nawet prosowiecka USDRP utworzyła swój komitet rewolucyjny, który zbrojnie wystąpił przeciw bolszewikom.
Maj 1919 - wrzesień 1919
W maju 1919 bolszewicy, korzystając z ataku wojsk polskich w rejonie
Łucka
, gdzie była rozmieszczona północna grupa armii URL, zaatakowali z południa i południowego wschodu, i zajęli Równe, Szepetiwkę, Płoskirów i Kamieniec Podolski.
W tych warunkach armia URL, zawarłszy
24 maja
1919 rozejm z wojskami polskimi, przeorganizowała się w 4 grupy: Strzelców Siczowych, Zaporoską, Wołyńską i Południowo-Wschodnią. Liczyły one w sumie 15 000 żołnierzy, i na początku czerwca wypchnęły bolszewików z południowo-zachodniego Podola i zajęły Kamieniec Podolski, który został tymczasowym ośrodkiem rządu ukraińskiego.
Na przełomie czerwca i lipca bolszewicy znowu przeszli do natarcia, zajmując 5 lipca Płoskirów, i podchodząc pod Kamieniec Podolski. Jednak w połowie lipca, po przebiciu się przez linie bolszewickie oddziału
Jurko Tjutjunnyka
(były to resztki zagonu Hryhoriewa), wzmocniona armia URL wypchnęła bolszewików poza linię Horodok-Szarhorod-Dunajiwcy-Nowa Uszyca-Wapniarka.
Sierpień 1919 - marzec 1920
Po przejściu UHA za
Zbrucz
w dniach 16 i 17 lipca 1919 rozpoczęła się wspólna ofensywa UHA i armii URL przeciw bolszewikom. Dowodzili nią
Mykoła Junakiw
i
Wiktor Kurmanowycz
, zjednoczone siły liczyły 85 000 żołnierzy i 15 000 powstańców. Siły skierowano w kierunku
Kijowa
i
Odessy
. Na odcinku podolskim po ciężkich walkach zdobyto 12 sierpnia
Winnicę
, a 14 - Chmelnyk, Janiw, Kałyniwkę,
Starokonstantynów
, 19 - Berdyczów, 21- Żytomierz, a 31 sierpnia wojska doszły do Kijowa.
Jednak w tym samym czasie do Kijowa doszła Armia Ochotnicza Denikina. Aby nie dopuścić do konfliktu z Armią Ochotniczą, ukraińskie oddziały wycofały się z Kijowa. Z tej chwilowej stagnacji skorzystali bolszewicy, którzy przerzucili swoją 14 Armię otoczoną w rejonie Katerynosław-Owidopol przez Skwyrę do Żytomierza. Konflikt z Denikinem wywołał spory pomiędzy dowódcami UHA i URL, sytuację skomplikowała również epidemia tyfusu wśród podległych wojsk. UHA podpisała więc 6 listopada 1919 akt przyłączenia do Armii Ochotniczej. W tym czasie wojska bolszewickie zaczęły zajmować Prawobrzeże, wypierając Armię Ochotniczą, a wojska polskie zajmowały resztki terenu zarządzanego przez URL. Rząd i wojska URL, będące otoczone przez bolszewików, denikinowców i wojska polskie, zdecydowały na naradzie w Czartoryi, która odbyła się 4 grudnia 1919, zrezygnować z otwartej walki, a przejść do działań partyzanckich na tyłach bolszewików i Armii Ochotniczej.
Pierwszy pochód zimowy
W I zimowym pochodzie, trwającym od
6 grudnia
1919 do
6 maja
1920
, armia URL pod dowództwem gen.
Mychajła Omelianowycza-Pawlenki
walczyła na tyłach
Armii Czerwonej
w rejonie
Jelizawetgradu
, a od lutego 1920 za
Dnieprem
w rejonie
Złotonoszy
, z 14 Armią
RKKA
.
Kwiecień 1920 - listopad 1921
Po podpisaniu
umowy warszawskiej
22 kwietnia
1920 rozpoczęła się
wyprawa kijowska
. Brały w niej udział, oprócz 60-tysięcznej armii polskiej, dwie dywizje ukraińskie, oraz oddziały, które powróciły z
I pochodu zimowego
(łącznie 3904 żołnierzy ukraińskich[1], którzy stanowili 6% osobowego udziału Ukraińców w wyprawie kijowskiej). Już 7 maja wojska polskie wraz z dywizją
Marka Bezruczki
doszły do Kijowa. Jednak początkowe sukcesy zostały zniszczone przez kontrnatarcie armii
Siemiona Budionnego
, który w lipcu i sierpniu zajął tereny po Zbrucz, a następnie skierował się przez
Zamość
w kierunku
Warszawy
.
Po rozgromieniu bolszewików w
bitwie warszawskiej
rozpoczęło się kontrnatarcie polsko-ukraińskie, które odrzuciło wojska radzieckie na linię Jaruha nad Dniestrem-Szarhorod-Bar-Lityn. Operacja ta była prowadzona do
18 października
1920, kiedy to rządy polski i radziecki zawarły zawieszenie broni. Osamotniona armia URL w sile 23 000 żołnierzy toczyła jeszcze walkę do
21 października
1920, kiedy to została wyparta na terytorium Polski,
gdzie została internowana
.
Drugi pochód zimowy
Ostatnią akcją zbrojną była wyprawa ochotników ukraińskich (z pomocą internowanych w Polsce żołnierzy armii URL) w zimie 1920/1921. Zadaniem tej akcji, dowodzonej przez gen.
Jurko Tjutjunnyka
była aktywizacja działań oddziałów partyzanckich, działających ciągle na zapleczu bolszewików w celu obalenia władzy radzieckiej na Ukrainie.
Zorganizowano dwie grupy: podolską (około 400 żołnierzy) i wołyńską (około 800 żołnierzy).
4 stycznia
1921
obie grupy przebiły się przez granicę i skierowały się na
Prawobrzeżną Ukrainę
. Grupa podolska, tocząc drobne starcia, przedostała się przez
Podole
, i doszła do wsi Wachniwka na Kijowszczyźnie, skąd powróciła przez
Wołyń
do Polski. Grupa wołyńska zajęła
Korosteń
i doszła do wsi Leoniwka na Kijowszczyźnie, jednak nie mogąc spotkać się z grupą podolską, zawróciła na zachód. Grupa ta została otoczona przez bolszewicką konnicę
Grigorija Kotowskiego
, i rozbita
17 listopada
w bitwie pod Małymi Mińkami, a jej 359 żołnierzy, wziętych do niewoli, zostało rozstrzelanych 23 listopada pod Bazarem.
Tym sposobem walka z bolszewikami o niepodległość Ukrainy, toczona przez wojska regularne, zakończyła się klęską. Przez kilka następnych lat (głównie na Prawobrzeżu) toczyła się partyzancka walka przeciw władzy radzieckiej, kierowana przez
emigracyjny rząd ukraiński
, ale i ona zakończyła się niepowodzeniem.
Przypisy
- ↑
Zbigniew Karpus
, Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918-1924, Toruń 1997, s. 85
Linki zewnętrzne