Ogłoszenie informujące o rozmieszczeniu lokali wyborczych oraz listach partyjnych w czasie wyborów do Rady Miejskiej w Bełchatowie w 1927
W
1832
roku
Bełchatów
należał do szeregu (246) miast, w których
Żydzi
nie podlegali ograniczeniom osiedlania się z uwagi na to, że była to prywatna własność dziedzica. Przyczyniło się to do znacznego napływu ludności żydowskiej do Bełchatowa i rozwoju samego miasta, które w tym okresie konkurowało z leżącymi na południe od miasta
Grocholicami
. Pierwsza bełchatowska
synagoga
została wybudowana w
1824
roku, zaś w
1893
roku została na jej miejscu postanowiona nowa – murowana. W tym samym roku (
25 czerwca
) utworzono w Bełchatowie pierwszą parafię (dzisiejsza parafia Narodzenia
Najświętszej Maryi Panny
przy ul.
Kościuszki
), której proboszczem został ks. Leon Zaremba. Od tej pory przez 46 lat istniały obok siebie w koegzystencji 3 parafie, 3 wyznania i 3 narodowości.
W
1860
roku – według spisu sporządzonego przez ówczesnego burmistrza miasta, Majewskiego – w Bełchatowie mieszkało 325
Polaków
(stanowiących 22
%
mieszkańców miasta), 35
Niemców
(2% mieszkańców) oraz aż 1 139 Żydów, stanowiących 76% mieszkańców[1].
W
1801
roku powstała w Bełchatowie pierwsza
manufaktura
Józefa Kaczkowskiego, zaś pod koniec
XIX wieku
w mieście istniały 32 manufaktury tkackie, w tym Chaima Tuska Lejzora Warszawskiego, Szai Fajwina, Arona Warszawskiego i Jankiela Gudermana. Na przełom XIX i XX wieku datuje się otwarcie dwóch większych firm tkackich: manufaktury Mendla Tuska i Lejzora Warszawskiego (był on również właścicielem
tartaku
parowego w Bełchatowie). W
1901
Żyd Perec Frajtag otworzył pierwszą mechaniczną tkalnię w Bełchatowie, co stanowiło dużą rewolucję w produkcji.
O dużym znaczeniu przedstawicieli narodu żydowskiego w Bełchatowie może świadczyć również lista
partii politycznych
, które wystawiały swoich kandydatów w wyborach do
Rady Miejskiej
, które odbyły się
4 września
1927
r.
- Partia Zjednoczenia Chrześcijańskiego (lista nr 1)
-
PPS
w Bełchatowie (lista nr 2)
- Partia Bloku Jedność Robotnicza (lista nr 3)
- Ogólny Żydowski Związek Robotniczy "BUND" (lista nr 4)
- Żydowska Robotnicza Partia Socjalistyczna "Poale - Syjon" (lista nr 5)
- Partia "Poalej Emunaj Izrael" (lista nr 6)
- Partia Rzemieślników Żydowskich i drobnych kupców w Bełchatowie (lista nr 7)
- Bezpartyjna Lista Żydowska (lista nr 8)
Z 8 startujących ugrupowań aż 5 było związanych z bełchatowskimi Żydami.
W
latach 30. XX wieku
w Bełchatowie istniały również – obok zespołów sportowych Organizacji "Strzelec", Organizacji Młodzieży Socjalistycznej SKRA, Organizacji Młodzieży Niemieckiej "KONKORDIA" – trzy żydowskie organizacje sportowe: "Hapoel", "Nordia" i "Gwiazda".
W
1931
funkcjonowała prywatna szkoła BUNDu dla 60 dzieci oraz 2
chedery
dla 100 do 120 dzieci. Jednak nadal około 200 dzieci – pochodzących głównie z biedoty żydowskiej – nie miała możliwości kształcenia się.
Najważniejsze budynki związane z żydowską częścią mieszkańców Bełchatowa – dom gminy żydowskiej, łaźnia żydowska (tzw.
Mykwa
), rzeźnia uboju
koszernego
oraz
synagoga
– znajdowały się przy ul.
Ewangelickiej
(dzisiejsza ul. 19 Stycznia). Przy tej samej ulicy znajdował się kościół ewangelicki (obecnie zburzony, był na rogu obecnych ulic 19 stycznia i Piłsudskiego), którego
pastor
Jakub Gerhardt stanął na czele niemieckich nacjonalistów z Bełchatowa tuż przed rozpoczęciem
II wojny światowej
.
Okres okupacji niemieckiej
Po zajęciu Bełchatowa naziści utworzyli w mieście
getto bełchatowskie
, które mieściło się w granicach dzisiejszych ulic Fabrycznej, Pabianickiej, Sienkiewicza (dawniej ul. Ogrodowa) oraz Placu Narutowicza. Osadzono w nim około 5000 Żydów z Bełchatowa oraz okolic. Burmistrzem miasta został Tramler, zaś wiceburmistrzem Otto Frey. Żydzi mieli obowiązek noszenia żółtej
gwiazdy
na plecach, mogli chodzić tylko brzegiem
ulic
, wyłącznie w określonych godzinach. Obowiązywał ich także zakaz
handlu
i
rzemiosła
. Domy należące do bogatych Żydów oddano bełchatowskim Niemcom oraz
Volksdeutscherom
. Żydom kazano wynieść święte księgi z synagogi i je spalić.
Po włączenia Bełchatowa do
Kraju Warty
(pod wpływem bełchatowskich Niemców na czele z pastorem Gerhardtem) miasto zostało oddzielone od
powiatu piotrkowskiego
i zostało przyłączone do
powiatu łaskiego
z siedzibą
landratu
w
Pabianicach
.
11 marca
1940
roku na żądanie landratu łaskiego Gerhadt sporządził listę bełchatowskich Żydów: 5200 osób, w tym 12 osób należących do Rady Starszych, z prezesem Abrahamem Erlichem (kasjerem
Banku
Żydowskiego). w maju 1940 roku miejsce pastora Gerhardta zajął przysłany przez Rzeszę Tramler, który to rozpoczął stosowanie zorganizowanej przemocy wobec Żydów w Bełchatowie. W bełchatowskim getcie wciąż przybywało Żydów.
19 sierpnia
1940 roku (według pierwszego okupacyjnego spisu ludności w Bełchatowie) było ich 5300 (przy 1150 Niemcach oraz 5000 Polaków), zaś
21 stycznia
1942
roku – 5560.
W marcu 1942 roku w odwecie za akcję ruchu oporu komendantura w
Łasku
w wydanym okólniku nakazała powieszenie 10 Żydów z każdego skupiska. W Bełchatowie
gestapo
aresztowało 16 Żydów, dając możliwość wykupienia 6 z nich. Początkowo Niemcy zaproponowali wymianę 6 aresztowanych na osoby chore psychicznie lub kalekie, wskazane przez Radę Starszych, jednak Rada odrzuciła tę propozycję. Rada Starszych – po pertraktacjach z nazistami – złożyła okup zebrany od rodzin aresztowanych w wysokości 15
tys.
marek
, 16
kilogramów
srebra
i 1 kilograma
złota
[2][3]. Wśród wykupionych Żydów byli: Szmul Jakubowicz, Berl Rubensztajn, Majer Czechowski, Flakowicz, Szlejma Szmulewicz i Mojsze Klug. Egzekucję pozostałych 10 pojmanych wykonano
18 marca
.
Szubienicę
postawiono miejscu dzisiejszego budynku Urzędu Miasta, Żydów z getta, którzy mieli obserwować egzekucję, ustawiono na nasypie (w miejscu dzisiejszej ulicy Mielczarskiego). Powieszeni to: Baum Rachmit (tkacz), Erlich Jankiel (księgowy), Feld Mendel (fabrykant), Idel Lajzerowicz (rzeźnik), Lajbus Landau (tkacz), Lajbo Pelcman (rzeźnik), Chaim Sapiro (fabrykant), Mosze Taube (rybak) i Mosze Wolfowicz (rzeźnik). Zgon stwierdzał dr Wacław Olszewski. Egzekucja miała również stanowić nawiązanie do ocalenia Żydów świętowanego podczas żydowskiego święta
Purim
, obchodzonego w tym czasie. Wieczorem odbyło się przyjęcie zorganizowane przez hitlerowców dla działaczy z Bełchatowa i
Zelowa
, mające nawiązywać do tego święta. Rada Żydowska miała zapewnić
catering
.
Szubienicę wykorzystaną podczas egzekucji w Bełchatowie użyto następnego dnia podczas egzekucji Żydów w Zelowie.
W
1942
roku w getcie z powodu bardzo złych warunków sanitarnych wybuchła
epidemia
tyfusu plamistego
. Niemcy postanowili zlikwidować getto. Likwidacja rozpoczęła się
11 sierpnia
, zaś
18 sierpnia
odjechał ostatni transport. Mieszkańców getta wywożono do
obozów zagłady
Kulmhof
w
Chełmnie nad Nerem
oraz w
Bełżcu
i do
getta w Łodzi
.
W okresie funkcjonowania getta uciekło z niego ok. 150 Żydów[4].
W
1994
Sławomir Dobrzelak nakręcił kilkunastominutowy film dokumentalny "Przerwana historia", opowiadający o mordzie dokonanym na Żydach z bełchatowskiego getta. Narratorką w filmie jest jedna z obserwatorek egzekucji.
Przypisy
- ↑ Marcin Chmielewski, Zarys historii Bełchatowa do 1918 roku [w:] Dariusz Rogut, Edward Alfred Mierzwa: Bełchatów : szkice z dziejów miasta. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Akademii Świętokrzyskiej, 2005, s. 85. .
- ↑ Jan Góral, Bełchatów pod okupacją niemiecką (1939 - 1945) [w:] Dariusz Rogut, Edward Alfred Mierzwa: Marcin Bełchatów : szkice z dziejów miasta. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Akademii Świętokrzyskiej, 2005, s. 172. .
- ↑ Tomasz Trawiński, Powstanie formy pracy nakładczej oraz zarys historyczny Bełchatowa od 1801 do 1946 roku, Bełchatów, sierpień 2000, str. 14 [w:] Bełchatów i okolice we wspomnieniach seniorów bełchatowskich. Pokłosie konkursu Stowarzyszenia Przyjaciół Bełchatowa, wyd. Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna w Bełchatowie, Bełchatów, listopad 2003; opracowanie: Genowefa Dżuła
- ↑ Jan Góral, Bełchatów pod okupacją niemiecką (1939 - 1945) [w:] Dariusz Rogut, Edward Alfred Mierzwa: Marcin Bełchatów : szkice z dziejów miasta. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Akademii Świętokrzyskiej, 2005, s. 176. .
Bibliografia
- Bełchatów i okolice we wspomnieniach seniorów bełchatowskich. Pokłosie konkursu Stowarzyszenia Przyjaciół Bełchatowa, listopad 2000
- Bełchatów. Szkice z dziejów miasta, pod. red. Dariusza Roguta, NWP, Piotrków Trybunalski 2005,
Zobacz też