www.szkolnictwo.pl

Artkuł dotyczy historii miejscowości Dzierzgowo.

Bożena Perdjon
DZIERZGOWO 2002
WSTĘP

     Reforma oświaty, wśród licznych innowacji, przyjęła również nową koncepcję edukacji regionalnej. Twórcy tej koncepcji słusznie wyszli z założenia, iż nie można stać się w pełni obywatelem Europy i Świata, nie znając historii swego regionu czy dziejów miejscowości, w której żyjemy.
     Historycy od dawna postulowali wprowadzenie do lekcji historii wiedzy o przeszłości regionu. Podkreślali, że uczeń powinien wiedzieć nie tylko o przeszłości Polski, Europy i Świata, lecz także poznać dzieje najbliższej mu wsi, miasta, okolicy1.
     Do niedawna dzieje „małych ojczyzn” miały charakter uzupełniający i nigdy nie znalazły szerszego odzwierciedlenia w programach nauczania.
     Na lekcjach historii uczeń dowiadywał się, że z sąsiadami najczęściej się walczyło. Edukacja regionalna może być pomocna w przełamywaniu stereotypu złego sąsiada i nietolerancji. Poznając dzieje „małej ojczyzny” uczeń dostrzeże, ze ludzie odmiennych narodowości, obyczajów i religii współżyli ze sobą. Nauczy się akceptować odmienność i szanować wielokulturowość.
     Poznanie wydarzeń rodzinnych i środowiskowych posłuży umacnianiu więzi międzypokoleniowych, nauczy doceniać efekty pracy i twórczości przodków.
     Niniejsza praca poświęcona jest miejscowości Dzierzgowo. Wieś ta leży na północnym Mazowszu w powiecie mławskim.
     Dzierzgowo jest małą miejscowością, ale może poszczycić się ponad 600 – letnią parafią i zabytkami, wśród których „perłą” jest kościół parafialny. Z Dzierzgowa wywodzili się też wybitni ludzie, którzy trwale wpisali się na karty historii Polski. Szczególne miejsce pośród nich zajmuje Mikołaj Dzierzgowski – Prymas Polski z lat 1545 – 1559.
     Praca składa się ze wstępu, dwóch rozdziałów oraz zakończenia.
     Rozdział I zawiera rys historyczny miejscowości, ze szczególnym uwzględnieniem parafii w Dzierzgowie. Punkt drugi rozdziału został poświęcony osobie Prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego. Ostatnie zagadnienie w rozdziale dotyczy oświaty i szkolnictwa w Dzierzgowie na przestrzeni wieków.
     Rozdział II ukazuje wieś i gminę Dzierzgowo współcześnie. W rozdziale tym ukazane są również najcenniejsze zabytki Dzierzgowa i okolic.
     Zakończenie jest próbą podsumowania podjętych rozważań.

ROZDZIAŁ I
DZIEJE DZIERZGOWA

1. Rys historyczny Dzierzgowa i okolic.
     Dzierzgowo to wieś, która w XV i XVI wieku występuje w dokumentach jako Dzierżkowo lub Dzirskowo. Współcześnie wiadomo, że dawna nazwa wsi Dzirżkowo to nazwa dzierżawcza, pochodząca od imienia Dzirżek, Dzirżykraj, a zmiana zaszła wskutek urobienia słowa dzierg, staropolskie dzirzg, dzirzgać znaczyło posiadać, dzierżyć, trzymać, mieć w posiadaniu2.
     Dzierzgowo położone w północno – wschodniej części Niziny Mazowieckiej, od czasów średniowiecza wchodziło w skład ziemi ciechanowskiej3. Brak danych źródłowych nie pozwala ustalić rzeczywistych początków Dzierzgowa. Pierwsze wzmianki o istnieniu grodu pochodzą z XIII wieku. Wymieniają one Dzierzgowo obok takich grodów jak: Ciechanów, Przasnysz i Grudusk4.
     Ziemia ciechanowska począwszy od XV wieku była systematycznie kolonizowana. Osadników przyciągały urodzajne gleby i szczodre nadania książąt mazowieckich. Proces osadniczy na tym terenie trwał do połowy XVI wieku.
     Nowo powstałe wsie znajdowały się przeważnie na bielicach lub glebach torfowych pokrywających dolinę rzeki Orzyc. Gleby torfowe nadawały się przede wszystkim na łąki i pastwiska, zrozumiałe więc, że w powstających osadach prowadzono gospodarkę hodowlaną. Główną siłą osadnicza na tym terenie była drobna szlachta i zamożni kmiecie. Wsie parafialne w większości znajdowały się w rękach szlachty i to zarówno większej, jak i średniej. Zasada ta potwierdza się również w przypadku Dzierzgowa, które było siedzibą rodu Boleściów herbu Jastrzębiec (rodzina ta pisała się później jako Dzierzgowscy).
     Proces kolonizacyjny miał niewątpliwie duży wpływ na rozwój gospodarczy ziemi ciechanowskiej. Dla rozwoju Dzierzgowa bardzo duże znaczenie miało położenie wsi na szlaku handlowym, wiodącym od Nowego Miasta nad Wkrą poprzez Ciechanów, Grudusk, Dzierzgowo do Janowa i dalej Nidzicy, leżącej już w państwie krzyżackim. Szlakiem tym Mazowszanie transportowali bydło, konie i nierogaciznę, dostarczali także pochodne drewna: smołę, potaż, dziegieć, miód. W kierunku Mazowsza transportowali zaś sukno, sól, śledzie5.
     Do 1526 r. Dzierzgowo podlegało władzy książąt mazowieckich, wchodząc w skład powiatu przasnyskiego ziemi ciechanowskiej. Po wcieleniu Mazowsza do Korony, Dzierzgowo pozostało w powiecie przasnyskim, należącym wówczas do województwa mazowieckiego6. po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r. Dzierzgowo wraz z powiatem przasnyskim weszło w skład pruskiej monarchii Hohenzollernów, jako część tzw. Prus Nowowschodnich7. Pruskie panowanie zakończyło się pod koniec grudnia 1806 r., gdy na tereny przasnyskiego wkroczyła armia cesarza Napoleona Bonapartego. Sam cesarz przybył do Przasnysza z jednodniową wizyta 30 stycznia 1807 r.8 Krótki okres wolności zakończył się wraz z klęską Napoleona w wojnie z Rosją w 1812 r. Po wycofaniu się wojsk francuskich, na teren Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 r. powiat przasnyski przyłączony został do Królestwa Polskiego, które miało być połączone „na wieczne czasy” z Rosją.
     Dzierzgowo pozostało w zaborze rosyjskim do I wojny światowej, wchodząc w skład obwodu przasnyskiego guberni płockiej9. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r., Dzierzgowo zgodnie z nowym podziałem administracyjnym znalazło się wraz z powiatem przasnyskim w województwie warszawskim. Po II wojnie światowej powiat przasnyski powrócił na mapę administracyjną w kształcie z 1939 r.
     Dzierzgowo do 1975 r. pozostawało w powiecie przsnyskim. Reforma administracyjna z wyżej wymienionego roku włączyła Dzierzgowo do powiatu mławskiego w województwie ciechanowskim10.

2. Historia parafii.

     Mazowsze, jako jedna z dzielnic państwa piastowskiego, stosunkowo szybko została objęta misją chrystianizacyjną. Już w XI wieku na północnym Mazowszu istniało wiele grodów z kościołami, które później przekształciły się w formalne parafie. Przykładami mogą być parafie w Ciechanowie, Grudusku, Grzebsku.
     Parafia w Dzierzgowie legitymuje się pochodzeniem z XIV wieku. Trudno jest jednak ustalić dokładną datę powstania, ponieważ nie zachował się dekret erekcyjny. Późniejsze przekazy jako rok erekcji podają rok 1388, kiedy to biskup płocki Ścibór z Radzymina zatwierdził uposażenie dla parafii dzierzgowskiej nadane przez Pawła Dzierzgowskiego podkomorzego warszawskiego11. Wnioskować można, iż nie była to formalna erekcja, która prawdopodobnie miała miejsce wcześniej, lecz fundacja szlachecka, być może związana z budową świątyni.
     Ze względu na brak przekazów źródłowych trudno jest ustalić, kiedy powstała i jak wyglądała pierwsza świątynia w Dzierzgowie. Można jedynie przypuszczać, że była to budowla drewniana, która służyła parafianom do pierwszej połowy XVI wieku. Najstarszy zapis dotyczący obszaru parafii pochodzi z 1609 r., wynika z niego, że poza wsią kościelną do parafii należało 13 okolicznych wsi12.
     Nowy kościół wzniesiono po 1516 roku. Świątynię zbudowano z cegły w stylu późnego gotyku, z użyciem zendrówki układanej we wzór rombowy oraz kamieni polnych i dużych głazów narzutowych pod szkarpami narożnymi w fasadzie.
     Najstarsze opisy mówiące o wyglądzie świątyni podają, że kościół zbudowany był pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Pierwotny układ kościoła był salowy, na planie prostokąta. Wewnątrz podzielony był na prezbiterium i nawę dla wiernych. Podłoga w prezbiterium była ceglana, w nawie zaś z tarcic. Sufit i ściany boczne pokryte były malowidłami. Kościół miał dwoje drewnianych drzwi od południa i zachodu oraz 6 niewielkich okien. Wyposażony był w pięć ołtarzy. Najważniejszym i najpiękniejszym był ołtarz główny, przyozdobiony obrazem przedstawiającym Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Oprócz ołtarza głównego były jeszcze cztery ołtarze boczne13.
     Świątynia ta z różnymi zmianami, jakie były konieczne w ciągu wieków, przetrwała do chwili obecnej. Przechodziła oczywiście różne naprawy i przebudowy. Poważne prace remontowe przeprowadzono m.in. w latach 1779 – 1780 i 1824 – 1829. W latach 1880 – 1881, z inicjatywy ks. W. Trejdosiewicza, dobudowano od strony południowej obszerną kaplice oraz wieżę w stylu gotyckim14.
     Po II wojnie światowej kościół do stanu użytkowania doprowadził ks. K. Krajewski. Ostatnią renowację świątyni przeprowadził ks. T. Niestępski w latach 1973 – 1980.
     Wraz z kościołem parafialnym powstał cmentarz przykościelny, który był przez wieki miejscem grzebania ciał zmarłych. Groby wówczas były tylko ziemne i trwały zaledwie kilkanaście czy kilkadziesiąt lat. Rzadko zdarzały się groby ozdobione kamieniami czy nagrobkiem żeliwnym. Na cmentarzu znajdowała się kostnica, tzn. pomieszczenie, w którym gromadzono kości wydobyte podczas kopania nowych grobów. Składano je tam, aby po jakimś czasie, gdy uzbierała się większa ilość z różnych miejsc, ponownie je pochować. Zagęszczenie mogił na stosunkowo niewielkim terenie było znaczne z tej to najprawdopodobniej przyczyny około 1850 r. Wyznaczono miejsce na nowy cmentarz tym razem poza wsią15.
     Począwszy od połowy XVII wieku na terenie parafii dzierzgowskiej istniały bractwa religijne, które skupiały wiernych z różnych stanów. W 1650 roku, z inicjatywy Jana Brzozowskiego, powstało bractwo św. Anny. Kolejne dwa bractwa powstały w XVIII wieku, były to bractwa: Szkaplerza Świętego i Miłosierdzia. Członkowie bractwa Miłosierdzia zajmowali się świadczeniem pomocy chorym, starym i samotnym. Do świadczenia pomocy potrzebującym służył tzw „szpital”, który był domem opieki parafialnej. Bractwa i związany z nimi „szpital” przetrwał do połowy XIX wiek.
     Ważną postacią w każdej parafii była osoba szczycąca się mianem patrona (zwanego również kolatorem). Patron to posiadacz dóbr ziemskich, znajdujących się w wiosce parafialnej. Patronem kościoła był ten, kto dał swą ziemię pod budowę owego kościoła, wzniósł go i uposażył. Prawo to przechodziło na kolejnych właścicieli dóbr we wsi parafialnej, należących do pierwszego patrona.
     Najważniejszym przywilejem patrona było prawo prezenty, na mocy którego patron przedstawiał biskupowi swego kandydata na proboszcza wakującego beneficjum. Patron i jego rodzina mieli prawo pobierać wsparcie z funduszów swego kościoła na wypadek, gdyby popadli w ubóstwo, zaś po śmierci mogli być pochowani w kościele.
     Do obowiązków patrona należał dozór nad świątynią i informowanie biskupa o nieprawidłowościach na terenie parafii.
     Zdarzało się, że dobra we wsi parafialnej były własnością kilku osób. Wówczas funkcjonowało kilku patronów, a pierwszeństwo przysługiwało temu, który pełnił swe funkcje najdłużej i zaprezentował najwięcej proboszczów.
     W przypadku Dzierzgowa prawie przez 300 lat patronami kościoła byli Dzierzgowscy. W XVIII wieku liczba patronów wzrosła. W 1724 r. wśród kolatorów kościoła w Dzierzgowie wymieniani byli: Maciej Dzierzgowski z Dzierzgowa, Felicjan Zaborowski - podstoli ciechanowski, Michał Szydłowski i Jerzy Dzierzgowski. Sto lat później wśród patronów spotykamy: Franciszka Duczymińskiego, Jana Bartłomieja Kluszewskiego i Onufrego Zaborowskiego. W połowie XIX wieku funkcja patronów upadła18.

3. Mikołaj Dzierzgowski – wielki człowiek małej miejscowości.

     Mikołaj Dzierzgowski pochodził z zamożnej szlachty mazowieckiej herbu Jastrzębiec, której pierwotnym gniazdem rodowym było Jeżewo Kościelne, a następnie Dzierzgowo19.
     Mikołaj urodził się około 1490 r. Był synem Pomścibora - kasztelana ciechanowskiego i Katarzyny Wilkanowskiej herbu Lis. Dzierzgowski miał troje rodzeństwa, dwie siostry: Annę i Barbarę oraz brata Jana. Synowie Pomścibora otrzymali gruntowne wykształcenie. Mikołaj i Jan studiowali na Uniwersytecie Jagiellońskim sztuki wyzwolone20.
     Po ukończeniu studiów w życiu braci rozpoczął się okres karier, dla Jana była to kariera polityczna – został wojewodą mazowieckim, dla Mikołaja był to początek drogi do najwyższych godności kościelnych.
     Mikołaj jeszcze w czasach studiów został kanonikiem warszawskim. To beneficjum wyrobił mu niewątpliwie jego cioteczny brat Mikołaj Wilkanowski, archidiakon płocki i administrator diecezji płockiej w czasie poselstwa biskupa płockiego E. Ciołka do Rzymu.
     W 1518 r. Mikołaj został notariuszem w kancelarii królewskiej. Na dwór królewski zaprotegował go zapewne kuzyn, biskup kamieniecki, Wawrzyniec Międzyleski. Za sprawą Miedzyleskiego Dzierzgowski dostał się w sferę wpływów stronnictwa narodowego prymasa Łaskiego, co zaważyło na jego dalszych losach21.
     Przez dwadzieścia lat Dzierzgowski piastował skromne stanowisko notariusza. Nie ulega wątpliwości, że miało to związek z ówczesną sytuacją polityczną. Przewagę w państwie zyskał bowiem obóz kanclerski, wrogi prymasowi Łaskiemu i ludziom, którzy go popierali22. W tym trudnym okresie zaopiekował się Dzierzgowskim biskup płocki A. Krzycki, który popierał politykę antyniemiecką królowej Bony.
     Mikołaj zdobył zaufanie Krzyckiego, który zaliczał go do grona swoich domowników. Dzierzgowski wyrobił sobie też mocne stanowisko w kapitule płockiej. Dzięki temu w 1538 r., po objęciu przez Gamrata biskupstwa płockiego, Mikołaj otrzymał po nim dziekanię płocką. W dwa lata później biskup Gamrat polecił Dzierzgowskiego królowej Bonie na opróżnione biskupstwo kamienieckie. Zanim otrzymał nominację, w 1541 r. zmarł biskup płocki J. Buczacki i kapituła powierzyła mu administrację diecezji płockiej23.
     W tym też czasie na wniosek biskupa Gamrata, król mianował Dzierzgowskiego biskupem chełmińskim. Po śmierci prymasa Łaskiego arcybiskupem gnieźnieńskim został Gamrat, który przejął kierownictwo nad stronnictwem narodowym.
     Na sejmie krakowskim w 1543 r. obóz narodowy ostro skrytykował politykę węgierską Polski i zażądał zawiązania stosunków z Francją. Sprzeciwiło się temu stronnictwo austriackie, które znajdowało się w opozycji. W czasie trwania sejmu zmarł biskup kujawski Ł. Górka. Pod naciskiem Bony, sprzyjającej ruchowi narodowemu, Zygmunt I nowym biskupem kujawskim mianował Dzierzgowskiego24.
     W 1545 r. na sejmie w Krakowie Dzierzgowski wystarał się u króla o przywilej dla siebie i swoich następców, biskupów kujawskich. Przywilej ten nadawał im prawo użytkowania wszystkich klasztorów na terenie Pomorza i Kujaw i ustanowienia w nich polskich administratorów, aby zapobiec dalszemu napływowi Niemców i szerzeniu nowinek religijnych25.
     W kilka miesięcy później zmarł prymas Gamrat, a nominatem gnieźnieńskim i przywódcą stronnictwa narodowego został Mikołaj Dzierzgowski. W 1547 r. prymas Dzierzgowski zwołał do Łęczycy synod prowincjonalny, który zajmował się m.in. ustaleniem sposobów obrony Kościoła przed herezją i wyborem przedstawicieli duchowieństwa na sobór trydencki26.
     Po śmierci Zygmunta I Dzierzgowski ofiarował swoje usługi królowej Bonie. Pod koniec kwietnia 1548 r. zwołał do Gniezna zjazd senatorów wielkopolskich w celu przedyskutowania sytuacji wewnętrznej państwa w związku z małżeństwem Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną. Tym posunięciem Dzierzgowski zraził do siebie króla. Zygmunt August zwrócił się do papieża z prośbą o polecenie biskupom polskim, aby oddawali jego małżonce takie honory, jakie przysługują koronowanym królowym Polski. Papież przychylił się do prośby króla i wydał stosowne pismo do biskupów27.
     W grudniu 1550 r. Barbara została koronowana na królową Polski, w zamian król wydał przywilej dla duchowieństwa, w którym zobowiązał się odstępców od rzymskiego Kościoła uznawać za heretyków i wykonywać wobec nich statuty koronne, tj. pozbawiać ich czci i majątku, jeśliby trwali przy herezji28.
     Sejm piotrkowski, który odbył się w 1550 r. stanowił punkt kulminacyjny w dziejach ruchu reformatorskiego w Polsce. Rozpętała się na nim prawdziwa burza przeciwko Kościołowi. Izba poselska ze świecką częścią senatu zgadzała się na niemal zupełne równouprawnienie wyznań, z wyjątkiem bluźnierstw przeciwko Trójcy Św. i sakramentowi Ciała i Krwi. Król, na żądanie izby poselskiej, zgodził się założyć sobór narodowy w czasie przyszłym. Do tego czasu sądownictwo duchowne miało być zawieszone. Prymas wraz z biskupami złożył uroczysty protest29.
     Również sejm w 1557 r. nie uśmierzył zawieruchy religijnej. W tym czasie stan zdrowia prymasa Dzierzgowskiego pogorszył się, pomimo to nie wypuszczał on ze swych rąk steru spraw kościelnych.
     W styczniu 1559 r. Dzierzgowski zmarł na puchlinę wodną na zamku łowickim. Jego następca, arcybiskup J. Przerębski, sprowadził zwłoki zmarłego prymasa do Gniezna i pochował w katedrze gnieźnieńskiej30.
     O arcybiskupie gnieźnieńskim Mikołaju Dzierzgowskim w literaturze można wyczytać diametralnie różne sądy, gdyż jego działalność prymasowska przypadła na burzliwe czasy. Burza reformacyjna wstrząsnęła wówczas podwalinami Kościoła katolickiego w Polsce, zagrażając mu całkowitym rozbiciem. Pod wpływem gwałtownie szerzących się nowinek religijnych pojawiły się też dążenia do zerwania z Rzymem i założenia niezależnego kościoła narodowego. Wynik tej walki zależny był od polityki władz kościelnych, wśród których naczelną rolę musiał odegrać prymas Polski.
     Mikołaj Dzierzgowski, jako pierwszy dygnitarz w państwie dbał o splendor zewnętrzny, utrzymywał dwór wielkopolski, przy którym przebywało dużo mazowieckiej szlachty. Lubował się w długotrwałych ucztach, zaprawianych żartami, co było w stylu epoki, ale spotykało się z krytyką kół katolickich i protestanckich. Cenił wysoko naukę, do współpracy dobierał wybitnych teologów, otaczał opieką studiującą młodzież, dając jej zatrudnienie na swym dworze lub kształcąc na swój koszt we Włoszech.
     Jako mąż stanu wykazał nieprzeciętny zmysł polityczny i dalekowzroczność. Niepokoił go wzrost potęgi Niemców pod rządami Habsburgów i ich ekspansja na wschód. Starał się wiązać interes Kościoła z interesem Państwa.

4. Oświata

     Szkolnictwo i oświata to jeden z istotnych elementów składowych infrastruktury społecznej, określający rzeczywisty poziom życia umysłowego ludności na danym obszarze.
     Pierwsze wzmianki o szkolnictwie na terenie Dzierzgowa pochodzą z początków XVIII wieku. Nauczycielem w tejże szkole był Jan z Szydłowa, miał on do dyspozycji dom, w którym mieszkał i uczył. Uposażeniem wspomnianego nauczyciela był dochód z dziesięcin pobieranych ze wsi Tańsk, Brzozowo i Cichowo31.
     Pod koniec XVIII wieku szkolnictwo parafialne w Dzierzgowie upadło, przyczyną był brak funduszy. Synowie bogatszej szlachty uczyli się wówczas w szkołach publicznych w Pułtusku32.
     Na początku XIX wieku wznowiono działalność szkoły parafialnej, uczęszczały do niej 24 osoby. Na terenie parafii uruchomiono też inne szkółki, w których łącznie uczyło się 49 dzieci. W 1819 r. nauczycielem szkoły parafialnej został Antoni Rydlewicz. Do szkoły uczęszczało zaledwie 40 dzieci sponad 200 mogących podjąć naukę33. Nasuwa się tu smutny wniosek, że niewielki procent rodziców doceniał wartość edukacji. Najgorzej sytuacja przedstawiała się w rodzinach chłopskich, gdzie dzieci pracowały we własnych gospodarstwach lub wysyłano je na służbę do obcych. Naukę traktowano zaś, jako niepotrzebne zaprzątanie umysłu i stratę czasu. Ten stan rzeczy utrzymał się do drugiej połowy XIX wieku34.
     Pierwsza publiczna szkoła w Dzierzgowie została otwarta w 1864 r. Mieściła się ona w budynku byłego Urzędu Gminy.
     Wszystkie przedmioty były wykładane w języku rosyjskim. Oprócz tej szkoły w gminie Dzierzgowo istniała szkoła przemieszczająca się z jednej miejscowości do drugiej, co trzy lata. Działały też tajne szkółki, liczące kilkanaście dzieci, w których nauczali przygodni nauczyciele.
     Pierwszym, znanym z imienia i nazwiska, nauczycielem szkoły w Dzierzgowie był Adam Burchacki, który jak podaje kronika szkoły, w 1913 r. przeszedł na emeryturę. Po nim objął szkołę Franciszek Krzywosiński.
     Wybuch I wojny światowej spowodował zawieszenie działalności szkoły. Zajęcia wznowione zostały w 1915 r. przez okupantów niemieckich. Nadzór nad szkołą w Dzierzgowie sprawował wówczas inspektor szkolny z Mławy – Jendruschke. Mimo okupacji niemieckiej, nauka odbywała się w języku polskim.
     1 października 1917 r. nastąpiło przekazanie szkolnictwa władzom polskim.
     Pierwszym inspektorem szkolnym okręgu mławskiego, obejmującego powiaty: mławski, ciechanowski i przasnyski, został Władysław Kierst. W 1919 r. powiat przasnyski stworzył osobny okręg szkolny. Inspektorem tegoż okręgu został Jan Nowicki. Szkoła w Dzierzgowie do 1922 r. była szkołą 5 – klasową, a od kolejnego roku szkolnego 7 – klasową.
     W 1925 r. ustalono obwód szkolny, do którego weszły następujące wsie: Dzierzgowo, Ruda, Międzyleś, Szumsk, Dzierzgówek i Stegna. W tym samym roku podjęto uchwałę o budowie szkoły w Dzierzgowie. W tym celu zakupiono plac o powierzchni 1,12 ha od Tadeusza Reinharda, dziedzica majątku Dzierzgowo. Powołano też Komitet Budowy Szkoły, w jego skład weszli: Władysław Burdyński, Marian Reinhard, Dominik Chmieliński, Teodor Kłódka, ks. Hipolit Bauer i Henryk Burdyński.
     3 listopada 1928 r. Rada Gminy, na wniosek wójta Władysława Burdyńskiego, podjęła uchwałę dotyczącą nadania szkole imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego. 8 listopada nadszedł do Dzierzgowa telegram, zawierający zgodę Marszałka Piłsudskiego na nazwanie szkoły jego imieniem.
     W 1933 r. oddano do użytku część nowego budynku szkolnego, ostateczne zakończenie prac nastąpiło w 1937 r.
     Zaledwie dwa lata dzieci z Dzierzgowa i okolic mogły cieszyć się nową szkołą. W 1939 r. wybuchła II wojna światowa, po klęsce wrześniowej rozpoczął się okres okupacji niemieckiej. Teren Dzierzgowa Niemcy zamienili w poligon wojskowy, a miejscową ludność wysiedlono.

     W kwietniu 1945 r. powracają pierwsi mieszkańcy, rozpoczynają się też zajęcia w szkole. W latach powojennych uczniowie w ciągu jednego roku realizowali program 2 – 3 klas. Organizowano też kursy dokształcania dla dorosłych i analfabetów. W 1958 r. utworzono Szkołę Rolniczą.

ROZDZIAŁ II DZIERZGOWO I OKOLICE WSPÓŁCZEŚNIE

1. Wieś i gmina Dzierzgowo.

     Reforma samorządowa wprowadzona z dniem 1 stycznia 1999 r. zmieniła strukturę władz publicznych i układ terytorialny państwa polskiego. Polska podzielona jest na 16 województw, w obrębie których działają 272 powiaty. Najmniejszymi jednostkami podziału terytorialnego są gminy podległe poszczególnym powiatom. Dzierzgowo jest jedną z 10 gmin wchodzących w skład powiatu mławskiego. Powierzchnia gminy wynosi 150 km2. W skład gminy wchodzi 39 wsi. Gminę Dzierzgowo zamieszkuje 3825 osób, z tego 2790 osób to ludność w wieku produkcyjnym.
     Na terenie gminy istnieje 828 gospodarstw domowych i 60 podmiotów gospodarczych. Większość mieszkańców gminy zajmuje się uprawą roli, nieliczni znajdują pracę w pobliskich miastach. Bolesnym problemem społeczności gminnej pozostaje bezrobocie. Liczba bezrobotnych wynosi 328 osób, część z nich nie posiada prawa do zasiłku. W miarę możliwości urząd gminy zatrudnia bezrobotnych do prac interwencyjnych i robót publicznych. Mieszkańcom pozostającym w trudnych sytuacjach bytowych stara się pomagać Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Wymienione działania gminy są jednak nie wystarczające i stanowią jedynie przysłowiową „krople w morzu potrzeb”.
     Na terenie gminy znajdują się 3 szkoły podstawowe i 1 gimnazjum.
     Wieś Dzierzgowo jest siedziba Urzędu Gminy i lokalnych władz. W Dzierzgowie znajduje się Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, apteka, GOPS, Bank Spółdzielczy, Urząd Pocztowy, biblioteka, Ochotnicza Straż Pożarna, piekarnia, 12 sklepów i dwie szkoły: Szkoła Podstawowa im Marsz. Józefa Piłsudskiego i Publiczne Gimnazjum. Szkoła podstawowa liczy obecnie 220 uczniów, a gimnazjum – 125 uczniów. Szkoły te zatrudniają obecnie 34 w pełni wykwalifikowanych nauczycieli.
     W planach rozwojowych gminy uwzględniona jest poprawa infrastruktury w zakresie dróg, wodociągów, telekomunikacji. Z zakresu ochrony środowiska planowana jest budowa oczyszczalni ścieków i zabezpieczenie wysypiska śmieci. Trwają prace przy budowie budynku Gimnazjum.

2. Zabytki Dzierzgowa.

     Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Wzniesiony w pierwszej połowie XVI wieku, późnogotycki, orientowany. Murowany z cegły w układzie gotyckim, z użyciem zendrówki układanej na wzór rombowy. Wieża neogotycka, czworoboczna o trzech wydzielonych uskokami kondygnacjach.
     Na uwagę zasługują drzwi do zakrystii z XVI wieku, z jednej strony obite blachą wzmocnioną skośną kratą z płaskowników, z drugiej strony – z okuciami żelaznymi. Chór muzyczny drewniany z końca XIX wieku.
     W neobarokowym ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem pędzla Franciszka Tegazzo. W ołtarzach bocznych znajdują się obrazy Polikarpa Gumowskiego. Przedstawiają one: św. Annę, św. Augustyna, św. Józefa i św. Mikołaja.
Nagrobek ks. Modesta Chodubskiego.
     Na ścianach znajdują się liczne epitafia inskrypcyjne, m.in. Anny z Łączyńskich (zm. 1643 r.) i Jakuba Tańskiego (zm. 1640 r.), wykonane z czarnego marmuru, Piotra Brzozowskiego (zm. 1841 r.), kapitana gwardii byłych wojsk polskich, wykonane z czarnego marmuru.
     Nagrobek symboliczny ks. Modesta Chodubskiego, proboszcza dzierzgowskiego (zm. 1862 r.), pochowanego na cmentarzu powązkowskim w Warszawie; żeliwny, późnoklasycystyczny. Cmentarz kościelny.
     Nagrobek Leona Koziebrodzkiego (zm. 1852 r.), dziedzica Brzozowa; żeliwny, neogotycki, z kanelowaną kolumną i urną w zwieńczeniu. Cmentarz grzebalny.
     Nagrobek ks. Wiktora Ildefonsa Trejdosiewicza (zm. 1886 r.), wieloletniego proboszcza parafii dzierzgowskiej. Cmentarz grzebalny.
     Nagrobek rodziny Reinhardów – ostatnich właścicieli Dzierzgowa.
     Figura Najświętszej Marii Panny z 1913 r. z napisem: „O Maryjo nie opuszczaj nas”. Ulica Zawodzie.
     Pomnik Tadeusza Kościuszki, odsłonięty w 1946 r. na miejscu zniszczonego pomnika z 1922 r. Rynek.
     Grób żołnierzy polskich poległych w 1939 r. Cmentarz grzebalny.

ZAKOŃCZENIE     Ucząc historii na przykładach z przeszłości regionu, realizujemy znaną pedagogiczną zasadę Johanna Heinricha Pestalozziego przechodzenia od rzeczy bliskich do dalszych, od łatwiejszego do trudniejszego oraz zasadę poglądowości Jana Amosa Komeńskiego: bezpośrednie ukazanie oczom i zmysłom ucznia faktów przeszłości. Poznanie przeszłości oparte na obserwacji przykładów z własnej historii regionalnej i lokalnej sprawia uczniom mniej trudności. Ponieważ nic tak dobrze nie przemawia do wyobraźni dziecka jak to, co może zaobserwować, w czym może uczestniczyć, czego doświadczyć lub wręcz przeżyć, a co dotyczy miejsca, z którym jest emocjonalnie związane.
     Dla kształtowania aktywnych postaw obywatelskich i patriotycznych niezbędna jest dobra znajomość swojego miejsca zamieszkania, tak w odniesieniu do przeszłości, jak i realnej rzeczywistości. Edukacja regionalna daje szansę naturalnego dorośnięcia człowieka od małej, lokalnej społeczności do obywatela „dużej ojczyzny”.

PRZYPISY

1. J. Lebiedziewicz, Treści regionalne na lekcjach historii, z. 3, Olsztyn 1996, s.3.
2. M.M. Grzybowski, Dzierzgowo. Szkic z dziejów parafii 1388 – 1988, Płock 1988, s. 5.
3. Tamże, s. 4.
4. Tamże, s. 3.
5. J. Kowalewicz, Katalog województwa mazowieckiego, Szczecin 1999, s. 7.
6. Tamże, s. 173.
7. R. Waleszczak, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866 – 1939, Przasnysz 1999, s. 29.
8. Tamże, s. 28.
9. Tamże, s. 32.
10. J. Kowalewicz, op. cit., s. 173.
11. M. M. Grzybowski, op. cit., s. 11.
12. Tamże, s. 14.
13. Tamże, s.15.
14. J. Z. Łoziński, B. Wolff – Łozińska, Katalog zabytków sztuki w Polsce. Przasnysz i okolice, Warszawa 1980, s.11.
15. M. M. Grzybowski, op. cit., s. 60.
16. Tamże, s. 53.
17. A. A. Pszczółkowski, Szlachta przasnyska w połowie XIX w., Warszawa 2000, s. 23.
18. Tamże, s. 24.
19. Z. Polakowski, Zapiski przasnyskie, t. 5, z. 8, Przasnysz 1997, s. 2.
20. Tamże, s. 3.
21. Tamże, s. 4.
22. A. Mańkowski, Mikołaj Dzierzgowski, Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 6, Wrocław 1975, s. 146.
23. Tamże, s. 147.
24. Tamże, s. 148.
25. Tamże, s. 149.
26. Z. Polakowski, op. cit., s. 4.
27. Tamże, s. 5.
28. A. Mańkowski, Mikołaj Dzierzgowski, PSB, s. 149.
29. Tamże, s. 149.
30. Tamże, s. 150.
31. M. M. Grzybowski, op. cit., s. 56.
32. Tamże, s. 57.
33. Tamże, s. 58.
34. R. Waleszczak, op. cit., s. 165.

BIBLIOGRAFIA

1. Grzybowki Michał Marian, Dzierzgowo. Szkic z dziejów parafii 1388 – 1988, Płock 1988.
2. Kowalewicz Jan, Katalog województwa mazowieckiego, Szczecin 1999.
3. Lebiedziewicz Jerzy, Treści regionalne na lekcjach historii, z.3, Olsztyn 1996.
4. Mańkowski Alfons, Polski Słownik Biograficzny, t. 6, Wrocław 1975.
5. Polakowski Zbigniew, Zapiski przasnyskie, t. 5, z. 8,
6. Przasnysz 1997.
7. Pszczółkowski Adam, Szlachta przasnyska w połowie XIXw., Warszawa 2000.
8. Waleszczak Radosław, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866 – 1939, Przasnysz 1999.

Bożena Perdjon
Publiczne Gimnazjum w Dzierzgowie