Kształcenie polonistyczne dzieci we wczesny wieku szkolnym powinno doprowadzić do osiągnięcia określonego poziomu kultury mówienia, czytania i pisania. Opanowanie tych umiejętności jest warunkiem osiągania lepszych wyników w dalszej nauce, stanowi podstawę kształcenia w każdym kierunku, umożliwia prawidłowe wyrażanie myśli i uczuć w mowie i piśmie.
Kształtowanie się języka dziecka jest uwarunkowane w znacznym stopniu czynnikami dydaktycznymi. Szkoła, zwłaszcza pierwsze lata nauki, ma na rozwój systemu językowego dzieci wpływ ogromny, i dlatego wszystkie ćwiczenia w mówieniu i pisaniu doskonalące umiejętność wypowiadania się powinny być traktowane w edukacji zintegrowanej jako naczelne.
Mówienie i pisanie pozostają ze sobą w ścisłym związku, tak więc wszelkie ćwiczenia w mówieniu mają duże znaczenie dla wypowiedzi pisemnych i odwrotnie.
W edukacji wczesnoszkolnej, zgodnie z założeniami programowymi przewiduje się doskonalenie różnych form wypowiedzi, zarówno ustnych jak i pisemnych. J.Kulpa i R.Więckowski dokonali kilku podziałów ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, biorąc pod uwagę różne kryteria. Najbardziej odpowiada mi podział, w którym wyodrębnili trzy grupy:
1. grupę form występujących tylko w mówieniu (swobodne wypowiedz uczniów, samorzutne wypowiedzi uczniów, rozmowy);
2. grupę form występujących zarówno w mówieniu, jak i w pisaniu (opowiadanie, opis, sprawozdanie, plan);
3. grupę form stosowanych wyłącznie w pisaniu (listy, zaproszenia, zawiadomienia).
Poprawne formułowanie przez dzieci powyższych wypowiedzi wymaga poprzedzenia ich wieloma odpowiednio dobranymi i przygotowanymi ćwiczeniami. Niezbędne jest z pewnością zdobycie przez uczniów określonego zasobu słownikowego, stanowiącego budulec, na bazie którego dzięki gramatyce powstaje właściwy język.
Poszerzenie zasobu leksykalnego maja na celu ćwiczenia słownikowo – frazeologiczne i syntaktyczne.
Podstawowym zadaniem tych ćwiczeń – jak uważa R. Więckowski - jest oprócz zwiększenia zasobu słownictwa uczniów, aktywizowanie słownika biernego, kształcenie sprawności w operowaniu wyrazem, wyrabianie wrażliwości na estetykę wypowiedzi i odpowiedzialności za słowo, zapobieganie i zwalczanie błędów leksykalnych.
Źródła ćwiczeń słownikowo – frazeologicznych mogą być bardzo różne. R. Więckowski wymienia następujące:
a/ teksty literackie,
b/ doznania i przeżycia uczniów,
c/ ilustracje graficzne i przeźrocza.
Istnieje wiele typów ćwiczeń słownikowych, które organizuje się w klasach początkowych. Najważniejsze według R. Więckowskiego to:
1. Wprowadzanie nazw przedmiotów, zjawisk, cech, czynności oraz stosunków przestrzennych i czasowych.
2. Wyjaśnianie niezrozumiałych wyrazów.
Ćwiczenie to występuje już w klasie I, choć sporadycznie. Więcej tego typu ćwiczeń przeprowadza się w klasach II – III – przede wszystkim w związku z opracowywaniem tekstów i poznawaniem faktów i zjawisk. W praktyce możemy to ćwiczenie realizować poprzez:
a/ pokaz desygnatu, któremu została przyporządkowana określona nazwa,
b/ opis przedmiotu, zjawiska, cechy, itp. określonych za pomocą danego wyrazu,
c/ wskazywanie uczniom wyrazów zastępczych lub bliskoznacznych, już im znanych i wskazywanie istniejących różnic znaczeniowych między rozpatrywanymi wyrazami.
4. Gromadzenie zwrotów i wyrażeń zastępczych.
W ćwiczeniu tym chodzi o zastępowanie trudnych zwrotów i wyrażeń bardziej zrozumiałymi. Ćwiczenia te stosujemy podczas czytania oraz przy redagowaniu różnych form wypowiedzi. Gromadzenie zwrotów i wyrażeń zastępczych pozwala dzieciom zrozumieć, że ta sama treść może być wyrażona na wiele różnych sposobów.
5. Grupowanie wyrazów wokół określonych tematów.
Porównywanie przedmiotów to procesie poznawczym czynność bardzo cenna ponieważ kształci umysł dziecka. Porównując przedmioty czy zjawiska wykorzystuje się przede wszystkim wyrazy o znaczeniu przeciwnym. Grupując te wyrazy należy w procesie poznawania danej treści wyodrębnić zarówno elementy wspólne (wyrazy podobne), jak i elementy różne (wyrazy przeciwne).
6. Zastosowanie nie znanych dziecku wyrazów w zrozumiałym dla niego kontekście.
Ten typ ćwiczeń słownikowych polega na wyjaśnianiu niezrozumiałych wyrazów poprzez ukazywanie powiązań frazeologicznych tych wyrazów z innymi.
Rozszerzanie aktywnego słownika uczniów to jednak nie tylko zapoznawanie dzieci z nowymi wyrazami, ale także ukazywanie ich w różnych związkach wyrazowych oraz zapoznawanie z charakterystycznymi dla naszego języka wyrażeniami i zwrotami. W tej sytuacji mówi się o ćwiczeniach frazeologicznych, których różne typy wymieniane są w pozycjach metodycznych. J. Rytlowa podaje następujące ćwiczenia frazeologiczne do wprowadzenia w klasach początkowych:
1. Układanie zdań połączone z użyciem nowo wprowadzonego wyrazu w celu jego utrwalenia i ukazania jego różnych powiązań frazeologicznych.
2. Układanie zdań połączone z doborem odpowiednich wyrazów spośród uprzednio zgromadzonych.
3. Tworzenie zastępczych zwrotów, wyrażeń i fraz w związku ze zbiorowym redagowaniem lub poprawianiem dłuższych wypowiedzi albo w związku z analizą tekstu.
4. Układanie zdań lub fragmentów dłuższych wypowiedzi z podanymi zwrotami, wyrażeniami i frazami.
W ćwiczeniu tym chodzi o wykorzystywanie w czasie wypowiedzi zgromadzonych wcześniej związków frazeologicznych.
5. Rozwijanie podanych zdań przez dodawanie do nich części zdania w formie stałych związków frazeologicznych.
6. Układanie odpowiedzi na pytania stawiane przez nauczyciela w celu zastosowania w nich określonych zwrotów i wyrażeń.
7. Pisanie przez uczniów pytań do podanych przez nauczyciela zdań, w których zastosowano nowe zwroty lub wyrażenia.
8. Wielokrotne przeredagowywanie zdania z wprowadzeniem coraz to innych związków frazeologicznych o podobnym znaczeniu.
9. Wypisywanie przez uczniów odpowiednich zwrotów, wyrażeń i fraz z omawianych tekstów literackich oraz wykorzystywanie ich w samodzielnej wypowiedzi.
10. Pamięciowe opanowywanie wierszy, zagadek, przysłów, fragmentów prozy i wykorzystywanie zawartych w nich niektórych związków frazeologicznych.
11. Sporządzanie słowniczków frazeologicznych utrwalających ciekawe powiązania wyrazowe.
Prowadzenie ćwiczeń frazeologicznych w klasach początkowych wymaga systematyczności, zróżnicowanych form pracy, korzystania ze słowników frazeologicznych oraz środków masowego przekazu. Wtedy dopiero lekcje poświęcone tym ćwiczeniom będą efektywne, a praca nauczyciela przyniesie oczekiwane rezultaty.
Omawiając te zagadnienia trudno byłoby nie wspomnieć o ćwiczeniach syntaktycznych – ściśle powiązanych z ćwiczeniami słownikowo frazeologicznymi.
Ćwiczenia syntaktyczne polegają na kształtowaniu umiejętności konstruowania zdań w taki sposób, aby wyrażały pożądaną myśl jasno i zrozumiale.
Dzieci przychodząc do szkoły używają co prawda w swych wypowiedziach wszystkich typów zdań – pojedynczych, złożonych współrzędnie i podrzędnie lecz często popełniają błędy. Należy je eliminować stosując celowo przygotowane ćwiczenia.
Nauka budowania zdań współrzędnie złożonych powinna zaczynać się od układania zdań pojedynczych i następnie łączenia ich w zdanie złożone.
Innymi ćwiczeniami kształtującymi umiejętność konstruowania zdań współrzędnie złożonych są:
a/ wybieranie odpowiedniego spójnika z podanego zestawu i uzupełnianie nim zdania złożonego;
b/ dopisywanie zakończenia do treści rozpoczętego zdania złożonego;
c/ użycie danego spójnika w odpowiedzi na postawione pytanie;
d/ układanie odpowiedzi na pytania z użyciem danego spójnika,
R. Więckowski pisze, że wdrażając dzieci do poprawnego posługiwania się zdaniami podrzędnie złożonymi należy uświadamiać im różnorodność tych wypowiedzi oraz wskazywać istotę ich konstrukcji.
Warunkiem osiągnięcia przez uczniów właściwego poziomu umiejętności konstruowania zdań podrzędnie złożonych są następujące ćwiczenia:
a/ odpowiedzi na pytania, które zmuszają do wypowiedzi w formie zdania podrzędnie złożonego;
b/ dopisanie zdania podrzędnego w celu dokończenia zdania;
c/ łączenie zdań odpowiednimi spójnikami;
d/ uzupełnianie treści jednego zdania innym za pomocą wskazanego spójnika;
e/ układanie zdań z rozsypanek;
f/ układanie zdań podrzędnie złożonych na podstawie podanego spójnika.
Stosowanie z właściwą częstotliwością wszystkich omówionych w tym podrozdziale ćwiczeń może niewątpliwie pobudzić aktywność językową uczniów i w efekcie przynieść ciekawe i twórcze wypowiedzi.
Opracowanie: mgr Ewa Babis
Literatura:
1. Czelakowska D., Twórczość a kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Kraków 1996.
2. Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka. WSiP, Warszawa 1985.
3. Kujawiński J. (red.), Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. Zarys metodyki. WSiP, Warszawa 1990.
4. Kulpa J., Więckowski R., Metodyka nauczania języka polskiego w klasach początkowych. WSiP, Warszawa 1983.
|
