|
Celem mojej pracy jest przedstawienie modelu wychowania w dwóch polis (miastach-państwach) Sparcie – w okresie militaryzacji i Atenach- w okresie demokracji. Spróbuję przedstawić wychowanie dziewcząt i chłopców w obu państwach, wskazać istotne różnice oraz konsekwencje tego wychowania dla rozwoju kultury i postaw obywatelskich.
Ateny i Sparta należały do największych i najbardziej znaczących państw starożytnej Grecji. Ateny powstały między XIV, a XII w. p.n.e. w wyniku zjednoczenia samodzielnych niegdyś osad. Była to nazwa miasta-państwa znajdującego się w środkowej Grecji w kraju zwanym Attyką. Początkowo państwo ateńskie pozostawało pod władzą królów, ale od XVIII w. po ich upadku stało się republiką rządzoną przez archontów.
Drugim państwem, które obok Aten odegrało szczególną rolę w dziejach antycznej Hellady była Sparta powstała około XI w. p. n. e. w Lakonii na Półwyspie Peloponeskim. Jej teren zamieszkiwała ludność należąca do plemienia Dorów. Nazwa Sparta odnosiła się w starożytności przede wszystkim do ośrodka, jaki stanowiła grupa pięciu wsi w dolinie rzeki Eurotas. Sparta była państwem arystokratycznym o charakterze militarnym.
Wychowania na terenie starożytnej Grecji, w Sparcie i Atenach było całkowicie odmienne, uwarunkowane położeniem, stosunkami społecznymi, politycznymi oraz kulturą. Spartanie stanowili zamkniętą, dziedziczną warstwę zawodowych wojowników przygotowywanych do walki w szyku hoplickim – falandze, którzy przez całe życie pełnili funkcje militarne. Podstawową cechą Spartan była rezygnacja z wszelkich działań o charakterze gospodarczym. Nie zajmowali się ani uprawą ziemi, ani żadną inną działalnością produkcyjną lub handlową. Cały swój czas poświęcali szkoleniu wojskowemu. Prawdziwy Spartanin był człowiekiem zahartowanym, niewrażliwym na ból, chłód i niewygody. Spartanie nie interesowali się poezją, ani sztukami pięknymi. Nie mogli nosić ozdób, nie wyróżniali się ubiorem, stylem życia, ani majątkiem, ponieważ stanowili „wspólnotę jednakowych”. Państwo starało się nie dopuścić do bogacenia się jednostek. W tym celu zakazano posiadania monet srebrnych i
złotych. Uderzającą cechą życia spartańskiego był jego surowy charakter oraz potępienie luksusu. Prawdziwy Spartanin powinien z pogardą dla śmierci iść do walki, a największą hańbą było cofnąć się na polu bitwy. Utrzymanie dominacji politycznej Sparty i Spartan na południu Grecji stało się możliwe dzięki podporządkowaniu ustroju i sposobu życia jednemu celowi – utrzymaniu ludności podbitej – hellotów, tj. zależnych chłopów, których liczba dochodziła do stu tysięcy wobec dwudziestu tysięcy Spartan w posłuszeństwie, dzięki zmilitaryzowaniu państwa. W Sparcie jednostka od urodzenia podporządkowana była nieubłaganym prawom państwowym. Z chwilą przyjścia dziecka na świat ojciec zobowiązany był pokazać je geruzji – radzie starszych (28 starców i 2 królów). Geronci, czyli dwudziestu ośmiu starców powyżej sześćdziesiątego roku życia decydowali o przyszłym życiu niemowląt. Jedynie zdrowe i silne jednostki – chłopcy i dziewczynki miały prawo do życia. Niemowlęta słabe lub chorowite zrzucano w szczeliny przepaści gór Tajgetu. Ta selekcja miała zdecydowanie negatywne skutki demograficzne. Działała zarówno bezpośrednio – śmierć wielu dzieci, jak i pośrednio – tworzyła hamulce psychologiczne.
Podstawą spartańskiego systemu było specyficzne wychowanie zwane agoge, któremu podlegali chłopcy od siódmego roku życia. W wychowaniu ważną rolę odgrywał duch rywalizacji występujący w grupach. Do siódmego roku życia chłopcy pozostawali w domach pod opieką kobiet. Gdy dochodzili do siódmego roku życia, Likurg – prawodawca spartański nakazywał zabierać ich od rodziców i dzielić ich na „stada”, każąc im żyć i jadać razem. Przyzwyczajał ich w ten sposób do wspólnych zabaw i wspólnego uczenia się. Po ukończeniu tego wieku zaczynali życie w obozie, w koszarach. Od tej pory całkowicie uzależniali się od państwa. Chłopców oddawano do szkoły. „Nauka była ograniczona do ścisłego minimum, poza tym całe ich wychowanie polegało na tym, aby dobrze nauczyć się słuchać, znosić zmęczenie i zwyciężać w walce. (..). W miarę jak rośli ćwiczenia, którym ich poddawano stawały się coraz cięższe” 1 Życie w szkole spartańskiej nie było łatwe. Dzieci musiały spać na posłaniach z twardej trzciny, cały rok chodzić boso, znosić bez skargi chłód,
spiekotę i głód. Co roku poddawano ich chłoście w świątyni. „Strzyżono im włosy do skóry (...). Były brudne, nie kąpały się i nie namaszczały skóry oliwą, poza niektórymi dniami w roku, gdy pozwalano im na te zbytki”2. Uczniowie byli dzieleni na kilka klas wiekowych. Warunkiem przejścia do klasy wyższej było poddawanie się wielorakim obrządkom i próbom. Młodszymi uczniami zajmowali się nieco starsi, tzw. ejreni, tych z kolei nadzorowali urzędnicy.
„Wybrany ejren mający lat dwadzieścia dowodził oddziałem chłopców w ćwiczeniach wojennych(...). Polecał najsilniejszym przynieść drwa, najmłodszym jarzyny. Musieli je kraść z ogrodów lub wślizgując się do domów, gdzie odbywały się wspólne posiłki Spartan, z całym sprytem i ostrożnością. Jeśli złodziej dał się złapać, otrzymywał wiele uderzeń batem (...). Gdy skończył się posiłek, ejren polecał jednemu z chłopców śpiewać, innemu stawiał jakieś pytanie, odpowiedź na które wymagała zastanowienia się (...). Odpowiedzi powinno towarzyszyć uzasadnienie sformułowane w stylu krótkim, zwięzłym. Tego, kto źle odpowiedział ejren karał ugryzieniem w kciuk”3 Spartański wychowanek zobowiązany był do bezwzględnego posłuszeństwa wobec każdego dorosłego Spartanina. Za bardzo ważny czynnik w wychowaniu uważano zdobywanie sprawności fizycznej poprzez ćwiczenia fizyczne i wojskowe. Oprócz nauki walki chłopcy uczyli się zasad czytania i pisania oraz śpiewów chóralnych, bowiem muzyka rozpalała ducha bojowego i pomagała żołnierzowi w walce. „W melodiach było coś, co jak żądło budziło odwagę i przekazywało im szaleńczy zapał popychając do działania”4 Styl zaś pieśni był prosty i surowy, tematy poważne i moralne. Najczęściej była to pochwała tych, którzy zginęli za Spartę i których szczęście wysławiano, lub nagana tych, którzy uciekli w popłochu. Ich życie przedstawiano, jako bolesne i nieszczęśliwe. W Sparcie w przeciwieństwie do Aten interesowano się również wychowaniem dziewcząt. Mieszkały one wprawdzie w domach, ale dni spędzały na ćwiczeniach sportowych, nauce tańca i gimnastyce. Uczono je również posługiwania się bronią. Od kobiet oczekiwano przede wszystkim tego, by rodziły zdrowe i silne dzieci. Ateńczycy byli bardzo zgorszeni uprawianiem
sportu przez młode Spartanki. Jednak dla Spartan fizyczne zdrowie dziewcząt było bardzo ważne, gdyż widziano w nich przyszłe matki silnych, zdrowych i sprawnych żołnierzy. Życie w obozie – brutalne i twarde zostało poddane wielu ograniczeniom. Spartanie byli słabo żywieni dostawami ze swych majątków ziemskich. Codziennie spożywali czarną polewkę, czyli wieprzowinę gotowaną we krwi, zaprawioną octem i solą. Bardzo często sami zdobywali żywność kradnąc ją, bowiem w starożytnej Sparcie kradzież nie była potępiana. Ogromną rolę w kształtowaniu młodych ludzi odgrywały różnego rodzaju obrzędy inicjacyjne towarzyszące przechodzeniu do kolejnych grup wiekowych. Chłopcy musieli wykazać się odpornością na ból i pragnienie, a walcząc między sobą popisywali się odwagą i sprawnością fizyczną.
Gdy Spartanin ukończył 20 lat opuszczał szkołę, otrzymywał od państwa działkę z przywiązanymi do niej helotami i rozpoczynał służbę wojskową. Był zobowiązany dostarczać państwu określoną ilość produktów ze swoich plonów. W wieku dwudziestu lat wychowanek stawał się osobą dorosłą i otrzymywał prawa obywatelskie. Przyjmowany był do grupy kilkunastu mężczyzn w różnym wieku, którzy wspólnie spożywali posiłki – syssytia. W tym gronie odtąd jadł, polował i walczył. Nie miało to nic wspólnego z więzami rodzinnymi. Po osiągnięciu wieku dojrzałego Spartanin zawierał związek małżeński w celu posiadania dzieci, najlepiej zdrowych chłopców. Ślub był obrządkiem skromnym, smutnym i cichym. Spartanie swoje żony odwiedzali rzadko, często ukradkiem. Wychowanie i późniejszy tryb życia modelowały silnie umysł Spartanina, czyniąc go lojalnym i posłusznym wobec urzędników i swoich kolegów Konsekwencje systemu spartańskiego dla kultury były wielkie. Obyczaje Spartan, tak odmienne od obyczajów panujących w innych polis narzucały konieczność izolacji od świata zewnętrznego. Państwo spartańskie niewiele wniosło do kultury greckiej z powodu izolacji i militaryzacji życia. Charakterystyczna dla spartańskiego sposobu myślenia i postępowania było odrzucenie sztuki wygłaszania przemówień. „Jednakowi” mieli wyrażać się „lakonicznie”, czyli wedle lakońskiego wzoru: krótko, rzeczowo, bez ozdób,
podczas gdy w całym świecie greckim rozwijano umiejętność przekonywania innych. Był to podstawowy instrument działalności politycznej. Niechęć do pięknej mowy oznaczała odrzucenie właśnie wtedy utrwalającego się modelu kultury.
Wychowanie w Atenach było znacznie łagodniejsze, niż w Sparcie. Do szóstego lub siódmego roku życia dzieci mieszkały w części domu przeznaczonej dla kobiet. Po ukończeniu tego wieku dziewczynki nadal pozostawały w domu, a chłopcy byli zabierani od 8 niańki i oddawani pod opiekę pedagoga – niewolnika, który odtąd wszędzie im towarzyszył. Pedagog uczył chłopca dobrych manier i mógł go ukarać, gdy ten był nieposłuszny. Odprowadzał go do szkoły, często był obecny przy lekcjach, by mieć pewność, że chłopiec pilnie słucha. Do szkół uczęszczali wszyscy chłopcy z wyjątkiem tych z najbiedniejszych rodzin. Lekcje odbywały się w prywatnych domach nauczycieli. Uczono ich czytania, pisania i arytmetyki. Uczyli się także poematów Homera i ich głośnej recytacji. Po dwóch latach edukacji uczniowie rozpoczynali naukę muzyki i byli wprowadzani w tajniki sztuki poetyckiej. Gdy chłopiec kończył dwanaście lat, głównym przedmiotem jego edukacji stawało się wychowanie fizyczne. Przechodzili wówczas pod opiekę wychowawcy zwanego paidotribes. Uczył on gimnastyki oraz innych ćwiczeń fizycznych w celu przygotowania Ateńczyków do udziału w olimpiadach. Chłopcy byli dzieleni na dwie grupy według wieku. Lekcje odbywały się w palestrze. Był to rodzaj boiska otoczonego kolumnadą i tam też uczniowie pobierali nauki z zakresu literatury, poezji i wymowy. Chłopcy ćwiczyli nago. Po rozgrzewce rozpoczynali ćwiczenia w takich dyscyplinach, jak: rzut oszczepem i dyskiem, biegi – dolichos (bieg długi na 4,5 km), z pochodniami, ciężarkami, łucznictwo, walka na pięści, skoki oraz zapasy – pankration
Olimpiady w życiu mieszkańców starożytnej Grecji odgrywały bardzo ważną rolę. Zawody sportowe odbywały się w ramach świąt ku czci bogów. Ich uczestnicy ofiarowywali im swój trud, a zwycięstwo było efektem nie tylko sprawności fizycznej, ale również darem bożym. Każde państwo organizowało
przy różnych okazjach zawody. Niektóre z nich ściągały zawodników i widzów z szerszego geograficznego kręgu. Najważniejsze igrzyska odbywały się od 776 r. p.n.e., co cztery lata w Olimpii, ale sławne były także zawody w Delfach, Koryncie i Argolidzie. Ich uczestnicy walczyli ze sobą na oczach licznie zgromadzonej publiczności, wedle ustalonych, surowo przestrzeganych reguł. Zwycięzcy otrzymywali nagrody symboliczne w postaci wieńca. W Olimpii z gałązek oliwnych, w Delfach – laurowych, w Koryncie – z ususzonych liści selera, a czasami przedmioty o pewnej, na ogół niewielkiej wartości. Zwycięzca na okres 4 lat stawał się bohaterem, o którym śpiewano pieśni. Był pierwszym obywatelem przyjmowanym z honorami w każdym greckim polis. Celem igrzysk było wyłonienie indywidualnych zwycięzców w każdej dyscyplinie. Zawodnicy przychodzący na metę biegów, jako drudzy lub trzeci w ogóle nie byli brani pod uwagę. Obok dyscyplin sportowych odbywały się także konkursy literackie, oratorskie i muzyczne. Igrzyska ogólnogreckie utrwalały więzi między obywatelami różnych miast. Sport kształtował stosunek Greków do ciała, zwłaszcza nagiego. Cywilizacja grecka potrafiła bez obsesji o podłożu seksualnym podziwiać harmonijnie rozwinięte ciała młodych ludzi. W tym okresie powstało wiele nagich posągów, m.in. „Dyskobol” Myrona. Ateńczycy uczęszczali do Akademii, które interesowały się przede wszystkim zagadnieniami filozoficznymi. W Akademii Platona założonej w gaju Akademosa uprawiano również gorliwie nauki przyrodnicze i humanistyczne. Obok Akademii Platońskiej powstała Szkoła Arystotelesa założona w ogrodach Lykejonu (stąd nazwa Liceum), znacznie się od niej różniąca, ponieważ kształciła głównie w zakresie zoologii. W połowie V w. p.n.e. w Atenach pojawili się sofiści – sofistai, czyli ludzie uczący za pieniądze techniki wymowy niezbędnej do sprawowania władzy. Odegrali oni ważną rolę w życiu politycznym tej epoki, ponieważ pozwalali ludziom pochodzącym z rodzin niearystokratycznych, a posiadającym pieniądze na zdobycie ogólnego wykształcenia, umiejętności przemawiania i pewnej wiedzy o świecie. Sofiści zajmowali się logiką i analizą języka. Ucząc dialektyki zmuszali swoich
wychowanków do ścisłego myślenia. Stworzyli nowy, wyższy typ szkoły, która była dostępna tylko dla warstw zamożnych. Byli zdania, że ustrój, prawa, moralność są rodzajem umowy społecznej – nie mają wartości same w sobie. Znaczenie nauk sofistów dla kultury greckiej było olbrzymie. Swoimi tezami o powstawaniu państwa i prawa, jako o rezultacie procesu historycznego oraz tezami o prawie natury i o równości wszystkich ludzi podważali panujące dotąd poglądy tradycyjne. Przeciwko sposobom myślenia sofistów – relatywizmowi, wystąpił w końcu V w. p.n.e. Sokrates. Podstawa jego filozofii była idealistyczna. Syn kamieniarza ateńskiego nauczał, że istnieją powszechnie obowiązujące, niepisane prawa moralne mające charakter powszechny, niepowstające drogą umowy. Sokrates wierzył w istnienie obiektywnej prawdy i możliwość jej poznania. Według niego dobrem najwyższym i bezwzględnym jest cnota polegająca na wiedzy. Metoda nauki była dialektyczna i polegała na obalaniu argumentów rozmówcy przez doprowadzenie ich za pomocą pytań i odpowiedzi ad absurdum oraz na wydobywaniu prawdy w trakcie dyskusji. Sokrates posługiwał się metodą indukcyjną, dążył do precyzowania pojęć ogólnych. Mówił o sobie „wiem, że nic nie wiem”.
Ateńskie dziewczęta z klas średnich lub wyższych pobierały lekcje czytania, pisanie i gry na lirze pod kierunkiem domowej nauczycielki. Do ćwiczeń fizycznych były dopuszczanie jedynie w czasie uroczystości, ale nigdy publicznie, jak to miało miejsce w Sparcie. Ateńscy chłopcy pozostawali w szkole do osiemnastego roku życia. Następnie odbywali służbę wojskową. Każdy młodzieniec podlegał rutynowemu szkoleniu. Uczono podstaw musztry, w tym sposobów walki w szyku zwanym falangą, w szyku luźnym, zwartym, walki w biegu i władaniu bronią. Większość tego szkolenia młodzi Ateńczycy odbywali w przygranicznych fortach Attyki. Służba wojskowa w Atenach nie trwała długo, bo zaledwie trzy lata. Po ukończeniu służby zawierano związki małżeńskie, najczęściej ze względów majątkowych. Życie Ateńczyków nie było podporządkowane prowadzeniu wojny, dlatego też konsekwencje takiego, a nie innego wychowania były ogromne dla kultury. Swobodnie mogły rozszerzać się
ich horyzonty myślowe oraz potrzeby kulturalne W połowie V w. p.n.e. Ateny były ośrodkiem duchowego życia Hellady, gdzie jak pięknie pisał Perykles „jedna i ta sama osoba może w najłatwiejszy sposób z wdziękiem i zręcznością przystosować się do najrozmaitszych form życia i stać się przez to samodzielnym człowiekiem”5. Szczególna atmosfera panująca w demokratycznym państwie ateńskim tłumaczy nam, dlaczego stało się ono w V w. p.n.e. najżywszym ośrodkiem kultury, do którego ściągali z całej Grecji poeci, filozofowie i artyści.
Wychowanie w Atenach i Sparcie bardzo się od siebie różniło, bo różne były jego cele. Sparta potrzebowała doskonałego, zdyscyplinowanego wojownika. Ateny – wszechstronnie wykształconego, pięknie mówiącego i dosadnie argumentującego polityka.
Spartański system wychowania i późniejszy sposób życia formował ludzi w ten sposób, że trudno im było zrozumieć i przystosować się do warunków świata zewnętrznego. Niezdrowa struktura społeczna i polityczna spowodowały już w VI w. p.n.e. odcinanie się Sparty od reszty świata greckiego w obawie przed „nowinkami”, które mogłyby zachwiać państwem spartańskim. Wychowanie twarde i bezwzględne stwarzało w Spartanach poczucie bezpieczeństwa i wyższości nad innymi Grekami. Istotnie zdyscyplinowany i małomówny Spartanin budził u innych Greków szacunek i podziw, często jednak wywoływał również niechęć. Spartanie byli szanowani, ale nie byli lubiani w świecie greckim. Wskutek konserwatyzmu, który miał chronić Spartan w V w. p.n.e. z ich anachronizmem gospodarczy i kulturalnym państwo spartańskie było słabe.
W Atenach w okresie demokracji (V-IV w. p.n.e.) w przeciwieństwie do Sparty państwo kładło nacisk na równomierny rozwój ducha i ciała. System wychowania miał przygotować młodego Ateńczyka do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym i kulturalnym. Stąd duży nacisk kładziono na wszechstronny rozwój intelektualny. Ateńczycy wnieśli wiele nowego do kultury greckiej. Rozwinęli nauki humanistyczne, przyrodnicze i medyczne.
Do dziś zachwycają nas ich osiągnięcia w zakresie literatury, rzeźby, ceramiki, architektury i polityki.
BIBLIOGRAFIA
Beschi L. I inni: W dawnych Atenach, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1971
Conolly Peter.: Antyczne Miasta, Wyd. RTW, 1998
Stępień M., Jaczynowska M: Historia starożytna, Wyd. TRIO 1999
Tazbirowa J., Wiprzycka E., Historia. Starożytność, Podręcznik dla szkół średnich wyd. czwarte. Warszawa 1992 wyd. szkolne. Tekst źródłowy – Plutarch
PRZYPISY
1,2,3,4,5 Julia Tazbirowa, Ewa Wiprzycka, Historia. Starożytność, Podręcznik dla szkół średnich wyd. czwarte. Warszawa 1992 wyd. szkolne
s. 78 – 79. Tekst źródłowy – Plutarch
Małgorzata Kotuła
|
