Stan zdrowia populacji szkolnej i wynikające z tego zapotrzebowanie na gimnastykę kompensacyjno-korekcyjną.
Jeżeli zgodzimy się, że zdrowie jest dla człowieka jedną z najważniejszych spraw życiowych, to oczywisty będzie fakt konieczności zabiegania o nie już od najwcześniejszych lat życia, a szczególnie okresu, w którym znajduje się ono pod wpływem zinstytucjonalizowanego oddziaływania, a więc szkoły. Przyczyna tego tkwi zarówno w plastyczności młodego organizmu - co sprzyja uleganiu wpływom korzystnym i niekorzystnym, zarówno pod względem biologicznym, jak i wychowawczym - jak i w większej efektywności wychowania zdrowotnego. Bowiem, jak mówi M. Demel w Pedagogice zdrowia, „Nad zdrowiem trzeba pracować i praca ta ma charakter pedagogiczny. Chodzi bowiem o wykształcenie trwałych nawyków higieniczno-kulturalnych, odpowiednich postaw wobec zdrowia fizycznego i psychicznego, wreszcie o pewne kwantum wiedzy i umiejętności"! Zabiegów o zdrowie wymagają przede wszystkim osobnicy, którzy mają predyspozycje do zaburzeń rozwojowych lub chorób.
Rodowód gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej podstawowe pojęcia i zakres
Jak każde zagadnienie z pogranicza, gimnastyka korekcyjna ma złożony rodowód: jedna jej część korzeniami tkwi w dziedzinie kultury fizycznej, druga natomiast wywodzi się z medycyny.
Wychowanie fizyczne spełnia współcześnie następujące funkcje: stymulującą, adaptacyjną, kompensacyjną oraz korekcyjną ( Gilewicz, Demel ).
Stymulacja dotyczy głównie pobudzenia rozwoju fizycznego dziecka, adaptacja ma służyć jego lepszemu przystosowaniu się do wymogów życia.
Zgodnie z określeniem Demela „kompensacja stanowi zorganizowany system bodźców dopełniających oraz antybodźców mających wyrównywać ślepe działanie hiperadaptacji. Polega więc na czujnym regulowaniu strumienia bodźców, wyrównywaniu ich bilansu, m.in. przez uzupełnianie tych podniet których skąpi tryb życia” We współczesnej cywilizacji kompensacji domaga się siedzący tryb życia, charakteryzujący się ponadto ogólnym niedoborem ruchu. Wiadomo z ogólnie znanego prawa fizjologicznego, że funkcja kształtuje narząd, narządy i układy nie pracujące lub pracujące w niewielkim stopniu ulegają zanikowi z nie czynności. Tak się też dzieje przede wszystkim z naszym układem ruchu, a także z innymi układami jak krążenia i oddychania. Zmniejsza się nasza sprawność fizyczna i wydolność krążeniowo-oddechowa. Stąd konieczność, aby w sposób wyrozumowany – drogą doboru odpowiednich form aktywności ruchowej – wyrównać skompensować omówione poprzednio mankamenty trybu życia dzieci. Kompensacja obejmuje wiec zakres działań profilaktycznych, uprzedzających odchylenie od normy czy też zaburzenie . Korekcja natomiast dotyczy przeciwdziałania odchyleniom już zaistniałym, zbliżona jest więc bardziej do terapii.
Cel i zadania gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej
Gimnastyka korekcyjna (dla grupy dyspanseryjnej ortopedycznej) realizowana w omówionym wyżej systemie kultury fizycznej i opieki lekarsko-higienicznej nad dziećmi i młodzieżą szkolną ma za cel:
· skorygowanie istniejących zaburzeń statyki ciała i doprowadzenie jej, o ile jest to możliwe, do stanu prawidłowego,
· niedopuszczenie do powstania wad postawy ciała, gdy zaistnieją warunki sprzyjające ich powstawaniu
· doprowadzenie sprawności fizycznej dziecka do stanu uznanego za prawidłowy
Cel ten osiąga się drogą realizacji następujących zadań:
· wyrobienia u dziecka nawyku prawidłowej postawy ciała we wszystkich sytuacjach i czynnościach dnia codziennego
· wytworzenie silnej i wytrzymałej stabilizacji mięśniowo-więzadłowej kręgosłupa po uprzednim usunięciu dystonii mięśniowej
· wdrożenie do rekreacji ruchowej uwzględniającej elementy profilaktyki i korekcji zaburzeń zagrażających lub istniejących u dziecka
· opanowanie przez dziecko i jego środowisko opiekuńcze wiedzy i umiejętności dotyczących spraw jego zdrowia związanych z wadą.
Postawa ciała człowieka w czasie jego rozwoju.
Już na podstawie własnych obserwacji możemy powiedzieć, że postawa ciała jest cechą charakterystyczną każdego człowieka, na to ogólne wrażenie rzutuje również budowa ciała, a więc sylwetka człowieka. Jak można określić postawę ciała i od czego ona zależy? Istnieje wiele definicji. Większość z nich określa, że jest to swobodny układ ciała w pozycji stojącej - sposób "trzymania się" dziecka. Pełniejsze sformułowania zawierają uzupełnienie, że jest to także nawyk ruchowy, w dużej mierze zależny od budowy naszego ciała, sprawności funkcjonowania jego narządów i układów, a także działalności człowieka jako istoty społecznej, a więc - charakteru jego pracy. W poszczególnych okresach życia różne czynniki mają wpływ na zmiany postawy ciała. Np. w okresie intensywnego rozwoju decydującą rolę odgrywają zmiany proporcji ciała oraz stabilizacji mięśniowo-więzadłowej postawy, natomiast po zakończeniu okresu rozwoju, u człowieka już dorosłego największe znaczenie ma stan sprawności jego układu ruchu oraz charakter długotrwale przyjmowanych pozycji w pracy. Kręgosłup jest trzonem postawy ciała, zależy więc ona w znacznej mierze od zmian w jego ukształtowaniu. Zdrowy noworodek - pod wpływem zmiany położenia w stosunku do okresu życia płodowego, gdzie ma kształt litery C, oraz działania siły ciężkości ciała - ma prosty kręgosłup. Podatny jest on na zmiany pozycji, dlatego tak ważne jest, by podłoże, na którym leży, było równe i nie za miękkie. W miarę rozwoju zainteresowania otoczeniem i wzmacniania mięśni dziecko wzbogaca dotychczasową pozycję, leżąc na wznak, leżeniem na brzuchu z unoszeniem głowy, siedzeniem, raczkowaniem, a wreszcie staniem i chodzeniem. W okresie pierwszego dzieciństwa (2-3 lata) dla prawidłowej postawy dziecka charakterystyczny jest stosunkowo wypukły brzuch i słabo zaznaczone - choć już występujące krzywizny kręgosłupa, jak lordoza (przodowygięcie) szyjna i lędźwiowa oraz kifoza (tyłowygięcie) piersiowa. W okresie przedszkolnym (4-6 lat) postawa dziecka wykazuje tendencję do zwiększania przodopochylenia miednicy i pogłębienia przodowygięcia kręgosłupa (lordozy lędźwiowej) z jednoczesnym zmniejszaniem uwypuklenia brzucha. Zaczyna się również silniej zaznaczać kifoza piersiowa. Znaczne uwypuklenie brzucha, zaokrąglenie pleców, odstawanie łopatek, wysunięcie barków i głowy ku przodowi są wadliwe, należy więc im przeciwdziałać.
W okresie szkolnym należy zwrócić uwagę na dwa okresy krytyczne w kształtowaniu postawy ciała dziecka, gdyż wtedy właśnie powstaje lub ujawnia się najwięcej wad postawy.
Pierwszy okres krytyczny przypada na wiek 6-7 lat i związany jest ze zmianą trybu życia dzieci. Istota tej zmiany tkwi w przejściu ze swobodnego w dużej mierze, indywidualnie regulowanego przez dziecko reżimu ruchu - wysiłku i odpoczynku, w narzucony kilkugodzinny system przebywania w pozycji siedzącej, często w niewłaściwych ławkach szkolnych. Dlatego w tym okresie szczególnie ważna jest dbałość o zapewnienie dziecku właściwych warunków życia, pracy i wypoczynku zarówno w szkole - do czego najbardziej predestynowany jest nauczyciel - jak i w domu. Wypływa z tego konieczność uczulenia również rodziców na te sprawy, a także zaznajomienia ich z podstawowymi zasadami organizacji życia dziecka w tym wieku pod kątem dbałości o prawidłową postawę ciała.
W zakresie rozwoju somatycznego okres wczesnoszkolny jest stosunkowo stabilny, jeżeli chodzi o dynamizm przyrostów wysokości i ciężaru ciała. Wzrasta sprawność ruchowa, siła mięśni oraz odporność ustroju. Stanowi on jakby wstępną fazę do okresu pokwitania.
Drugi okres krytyczny w kształtowaniu postawy ciała dziecka przypada na wiek pokwitania, charakteryzujący się intensywnym przyrostem wysokości ciała (nawet do około 20 cm ). Jest to tzw. skok pokwitaniowy. Zaczyna się on wzrostem kończyn dolnych, a w rok później tułowia. Narusza to dotychczasową równowagę, zmienia proporcje ciała oraz istniejący uprzednio układ środków jego ciężkości. Poprzednie czucie i nawyk postawy są nieadekwatne do zmienionych warunków morfologicznych. Siła mięśni odpowiedzialnych za postawę ciała jest niewystarczająca do jej stabilizacji w tych warunkach, gdyż szczyt jej przyrostu następuje około 14 miesięcy po szczycie wzrastania wysokości. U dziewcząt ponadto - zwłaszcza wcześnie dojrzewających - występuje tendencja do ukrycia rozwijających się sutków wysuwaniem barków do przodu i zaokrągleniem pleców.
Należy podkreślić, że istnieje duża zmienność wieku, w którym poszczególne dzieci rozpoczynają i kończą okres pokwitania (około 5 lat). U dziewcząt proces ten przebiega w granicach 8,5-13,5 lat, u chłopców dwa lata później!, Sytuację tę pogarsza jeszcze fakt dłuższego odrabiania lekcji przez dzieci w związku z realizacją programu szkolnego.
W świetle tych uwag konieczność wykazania szczególnej troski ze strony nauczycieli, rodziców i lekarzy staje się oczywista. Najlepiej, gdy zarówno oni, jak i samo dziecko zostaną odpowiednio wcześnie przygotowani do pokonywania trudności tego okresu Wpływ na postawę ciała - poza omówionymi zmianami fizjologicznymi i morfologicznymi, cechującymi poszczególne okresy rozwoju danego osobnika - ma także akceleracja rozwoju pokoleń ludzkich stwierdzana w czasie około 100 lat. Cechą charakterystyczną tego zjawiska jest smuklenie budowy ciała, co wymaga z kolei skuteczniejszej stabilizacji mięśniowej. Prowadzony przez nas siedzący i ubogi w ruch tryb życia takiemu wzmocnieniu muskulatury nie sprzyja.
Ogólne zasady i metody postępowania korekcyjnego.
W rozszerzonej definicji postawy można ją traktować jako nawyk ruchowy kształtujący się na określonym podłożu morfologicznym i fizjologicznym, związany z codzienną działalnością dziecka. Błędy czy wady postawy mają więc swe źródło w tych trzech sferach. Istotą zaburzeń w sferze morfologicznej jest brak równowagi napięcia mięśniowego, tzw. dystonia mięśniowa, funkcjonalnej (fizjologicznej) nawyk nieprawidłowej postawy, środowiskowej - niekorzystny układ warunków środowiska zewnętrznego, w których żyje dziecko. Wszystkie te trzy sfery muszą w pracy korekcyjnej być równolegle uwzględniane, stąd zasada trójtorowości metod postępowania korekcyjnego.
I. Kształtowanie nawyku prawidłowej postawy - reedukacja posturalna
Kształtowanie nawyku prawidłowej postawy przebiega w czterech fazach. Pierwsza z nich to uświadomienie dziecku nieprawidłowości jego postawy, a także możliwych negatywnych konsekwencji w przypadku pozostawienia sprawy własnemu biegowi. Przekonanie o tym dziecka wytwarza w nim motywację do aktywnego uczestnictwa w procesie korygowania. Drugą fazą kształtowania nawyku prawidłowej postawy jest opanowanie przez dziecko umiejętności dokonywania tzw. korekcji lokalnych, a następnie globalnych. W przypadku np. pleców okrągłych będzie to skorygowanie: ustawienia głowy - jej cofnięcie, ściągnięcie łopatek z cofnięciem barków, obniżenie barków, wyprost kręgosłupa w odcinku piersiowym. Trzecia faza polega: na wyrabianiu wytrzymałości posturalnej, tj. długotrwałego utrzymania (napięciem wzmocnionych mięśni) prawidłowej postawy. Czwartą fazę stanowi utrwalanie nawyku postawy prawidłowej w warunkach zbliżonych do życia codziennego automatycznie, tj. bez udziału ciągłej kontroli świadomości.
Do metod pomocnych w opanowywaniu nawyku prawidłowej postawy zalicza się autokorekcję przed lustrem. Najlepiej, gdy lustro jest wyskalowane w układ linii poziomych i pionu, ułatwiających kontrolę symetrii połażenia poszczególnych części ciała. Od chwili opanowania umiejętności poprawienia postawy metodami kontroli wzrokowej stosuje się korekcję zwaną czuciem głębokim. W pierwszym okresie polega to na korygowaniu postawy przed lustrem, wytrzymaniu jej jakby z uświadomieniem sobie położenia wszystkich części ciała. Następnie poleca się dziecku zamknąć oczy i - bez zmiany pozycji - uprzytomnić sobie jeszcze raz swój układ ciała. Potem dziecko z zamkniętymi oczami wykonuje kilka luźnych ruchów tułowiem i rękami, a następnie koryguje swą postawę tylko czuciem głębokim. Wreszcie otwiera oczy i sprawdza w lustrze prawidłowość dokonania korekcji. Sposób ten należy polecać dzieciom posiadającym duże lustra w domu. W szkole, ze względu na brak w większości sal luster, stosuje się inne metody.
Jako czynnik ułatwiający samokontrolę postawy wykorzystuje się płaszczyznę podłogi, ściany (test ścienny), belki pionowej drabinki oraz szczebli poziomych drabinki. Samokontrola postawy może być również wspomagana przez współćwiczącego, nauczyciela, rodzica. W kształtowaniu wytrzymałości posturalnej i automatyzacji nawyku prawidłowej postawy szerokie zastosowanie mają gry i zabawy ruchowe oraz sporty uzupełniające. Stwarzają one warunki do przeniesienia uwagi dziecka z chęci utrzymania prawidłowej postawy na pragnienie zabawy lub udziału w grze, a co za tym idzie - do automatyzacji nawyku,
II. Korekcja odchyleń w sferze morfologicznej
Głównym zadaniem korekcji odchyleń w sferze morfologicznej jest usunięcie dystonii mięśniowej oraz wytworzenie tzw. gorsetu mięśniowego z mięśni posturalnych na tle ogólnego wzmocnienia dziecka i poprawy jego sprawności ruchowej. Te dwa ostatnie zadania należą właściwie do ogólnego programu wychowania fizycznego, w szkole. W grupie ćwiczeń ogólnokształcących, mających na celu wszechstronne oddziaływanie na wszystkie układy ustroju, :na szczególną uwagę zasługują ćwiczenia prawidłowego oddychania zarówno torem brzusznym, jak i piersiowym. Po sprawdzeniu drożności nosa i pełnym rozluźnieniu wszystkich mięśni w pozycji leżącej dziecko układa jedną dłoń na klatce piersiowej, drugą zaś - na brzuchu, na wysokości kąta żebrowego. W oddychaniu torem brzusznym po dokonaniu głębokiego wdechu przez nos, powinna unieść się, przy wydechu zaś opaść, ręka ułożona na brzuchu, co można skontrolować zarówno dotykiem, jak i wzrokiem. W oddychaniu torem piersiowym unosi się i opada ręka ułożona na klatce piersiowej.
W realizacji ćwiczeń ogólnokształcących szczególną uwagę należy zwrócić na:
- wykonywanie ćwiczeń w warunkach skorygowanej postawy, co w znacznej mierze wpływa na ich dobór, zwłaszcza biorąc pod uwagę stopień trudności tych ćwiczeń i ich intensywność,
- w wykonywaniu ćwiczeń dobór takich pozycji, które ułatwiają w pierwszym etapie korygowania niemal samorzutną korekcję postawy (np. leżenie tyłem, ręce w skurczu pionowym, tj. "skrzydełka"); w następnych etapach wzrastające utrudnienie tej korekcji (np. poprawa ustawienia łopatek siedząc plecami przywartymi do ściany); w ostatniej fazie - opanowywanie prawidłowego nawyku posturalnego, jego automatyzacji i dostosowywania do naturalnych warunków życia i pracy (np. utrzymanie prawidłowej postawy w różnych pozycjach roboczych przy odrabianiu lekcji),
- eliminowanie pozycji, ćwiczeń i sytuacji stwarzających warunki do pogłębienia wady;
- przeplatanie różnych ćwiczeń wstawkami kilkusekundowej autokorekcji postawy w różnych pozycjach dobranych indywidualne (np. żołnierz na warcie, test ścienny, "gąsiennica").
Ćwiczenie specjalne.
Usunięcia dystonii mięśniowej dokonuje się przez: 1) rozciągnięcie, rozluźnienie zespołów mięśni nadmiernie napiętych i przykurczonych (przyczepy tych mięśni muszą być oddalone), 2) wzmocnienie w pozycji zbliżenia przyczepów mięśni rozciągniętych i osłabionych. I tak np. rozciąganie mięśni piersiowych przykurczonych w przypadku wysuniętych barków do przodu dokonuje się przy wymachach lub krążeniach rąk w tył, jednocześnie cofnięcie barków i łopatek wzmacnia osłabione mięśnie ściągające łopatki.
Rozciągać należy w sposób bierny i czynny. Bierne rozciąganie wykonuje się za pomocą przyborów, przyrządów, pomocy współćwiczącego lub nauczyciela lub też z wykorzystaniem siły ciężkości ciała jako siły rozciągającej. Czynne rozciąganie przeprowadza się za pomocą skurczu, tj. pracy mięśni przeciwstawnych, jak to miało miejsce w przytoczonym wyżej przykładzie.
Mięśnie należy wzmacniać statycznie i dynamicznie. Ćwiczenia dynamiczne polegają na pracy mięśni w warunkach zbliżania lub oddalania się ich przyczepów, np. ugięcie i wyprost w stawie łokciowym, przy którym przyczepy zginaczy tego stawu zmieniają swoje położenie. Natomiast istotą ćwiczenia statycznego jest zwiększenie napięcia mięśniowego bez zmiany położenia jego przyczepów. Przykładem może być trzymanie jakiegoś ciężaru w ugiętej w stawie łokciowym ręce. Pracują te same co poprzednio zginacze - ale statycznie. W korektywie, gdzie zależy nam na poprawieniu statyki ciała, stosujemy dużo ćwiczeń statycznych. Po ćwiczeniu statycznym należy stosować ćwiczenie rozluźniające dla tych grup mięśniowych, które pracowały statycznie, aby zapewnić im lepsze ukrwienie.
Dawkowanie wysiłku, a więc obciążenia, uzyskujemy za pomocą długości wytrzymań - w ćwiczeniach statycznych i liczby powtórzeń - w ćwiczeniach o charakterze dynamicznym. Obligujące kryterium wielkości obciążenia to: utrzymanie pełnej poprawności wszystkich składowych postawy, tj. dokonanych na wstępie ćwiczenia korekcji lokalnych, w czasie trwania całego ćwiczenia. Dzwonkiem alarmowym do jego zaprzestania jest zmęczenie mięśni dziecka, doprowadzające do zaburzenia prawidłowości układu ciała uzyskanej przed przystąpieniem do wykonywania ćwiczenia. W przeciwnym razie mięśnie postawy zostaną, wzmocnione, lecz będą utrwalały postawę wadliwą. Układając zestaw ćwiczeń czy to domowych, czy też na lekcję wychowania fizycznago w szkole należy pamiętać o zasadzie naprzemienności w stosowaniu różnego rodzaju ćwiczeń: np. ćwiczenia statyczne na zmianę z dynamicznymi, ćwiczenia kolejno na różne grupy mięśniowe: mięśnie brzucha, grzbietu, pośladków, zginaczy stawu biodrowego, nóg itp. W czasie bowiem, gdy pracują jedne zespoły mięśni, odpoczywają inne.
Dobór właściwej pozycji w ćwiczeniach korekcyjnych w dużej mierze gwarantuje prawidłowość ich wykonywania. Do zlokalizowania działania korekcyjnego w określonym odcinku kręgosłupa służą pozycje stabilizujące odcinkowo. Gdy na przykład chcemy, aby dziecko, stojąc tyłem przy ścianie cofnęło głowę, ściągnęło barki i łopatki w tył poprawiając w ten sposób zaokrąglone plecy, podświadomie wysuwa ono nieprawidłowo brzuch do przodu. Pozycją, w której nie jest w stanie tego błędu popełnić, jest siad skulny lub skrzyżny, pozycja ta stabilizuje bowiem odcinek lędźwiowy kręgosłupa, pozwalając bez obawy o uwypuklenie brzucha skorygować odcinek piersiowy.
Innym rodzajem pozycji szeroko stosowanych w gimnastyce korekcyjnej są pozycje odciążające kręgosłup od ucisku osiowego. Są to te wszystkie pozycje, w których kręgosłup ustawiony jest poziomo lub nieco skośnie w stosunku do podłoża i gdzie w związku ze zmianą położenia nie ma nacisku pionowego wzdłuż osi ciała, jak to ma miejsce w staniu. Odciążenie zmniejsza krzywizny i skrzywienia, pozwala je łatwiej doraźnie korygować. Pozycjami takimi są: leżenie (przodem, bokiem, tyłem), klęki podparte, podpory (przodem, bokiem, tyłem), zwisy na rękach i na podudziach oraz inne.
Zwracając się do dzieci w klasie, aby poprawiły postawę, czy to w czasie lekcji czy też w czasie zajęć wychowania fizycznego, używamy często określenia "wyprostuj się" lub "wyciągnij się", wiedząc, że zmniejszają one w ten sposób swoje wygięcia kręgosłupa lub zgarbienie pleców. Są to tzw. ćwiczenia elongacyjne - wydłużające (można je również wykonywać w pozycji leżącej, zwisach. klękach podpartych itp). Należy przestrzec przed nadużywaniem elongacji ze względu na niwelowanie krzywizn kręgosłupa, które trzeba w ćwiczeniach doprowadzić do kształtu fizjologicznego, a nie wyprostowania, a tym bardziej przeprostowania.
Marianna Sudzińska |
