Zadaniem nauczyciela jest wytworzenie w wychowankach motywacji, czyli wewnętrznego procesu regulującego czynności każdego z nich tak, aby doprowadzały one do osiągnięcia określonych celów (wyników, rezultatów).
Upraszczając dość skomplikowaną materię mechanizmów motywacyjnych, można powiedzieć, że funkcją kierowniczą nauczyciela jest w tym przypadku skuteczne zachęcanie każdego członka zespołu do osiągania wyznaczonych celów (zadań) w możliwie najwyższym stopniu. Tak więc wszystkie zachowania uczniów ułatwiające osiągnięcie celów, będą przez nauczyciela wzmacnianie (nagradzane), natomiast zachowania czy reakcje przeciwne będą przez nauczyciela wyhamowywane (powściągane). Aby dobrze sterować motywacją, nauczyciel, musi systematycznie poznawać osobowość każdego ze swoich wychowanków, musi umieć ocenić tzw. dyspozycję motywacyjną każdego z niech, wiedzieć jakiego typu bodźce mają szanse przekształcenia się w motywy. To zaś jest uwarunkowane ogólniejszymi prawidłowościami związanymi z motywacją u dzieci i młodzieży.
W rozwoju psychicznym człowieka niezmiernie istotną okolicznością jest to, iż przez cały okres dzieciństwa i potem (aż do dojrzałości) powinien mieć zaspokajane swoje potrzeby, jest to tzw. motywacja naturalna. Młody człowiek jest niemal całkowicie zależny od rodziców, wychowawców i innych osób z bezpośredniego otoczenia. Toteż potrzeba miłości (ciepła, bezpieczeństwa) leży u podstaw najsilniejszych motywacji dziecięcych, zaś pragnienie aprobaty i uznania (najpierw dorosłych, a potem także rówieśników) często dominuje w systemie motywacji młodzieży. Dziecko uczy się więc przede wszystkim takich zachowań, za pomocą których skutecznie zaspokaja swoje potrzeby.
W kształtowaniu motywacji istotną rolę odgrywa nagradzanie i karanie. Ogólnie rzecz biorąc, karanie może prowadzić do skutecznej motywacji, gdy chcemy stworzyć hamulce motywacyjne, nie dopuszczać do zachowań sprzecznych z założonymi celami. Gdy zaś pragniemy pobudzić jakąś aktywność i wytrwałość w osiąganiu celów, jakie przed uczniami stawiamy, powinniśmy stanowczo preferować nagradzanie.
Rozwój psychiczny człowieka ma także własne, jednostkowe siły napędowe. Przejawia się to w spontanicznej chęci wyszukiwania i rozwiązywania problemów, w ciekawości świata, w chęci osiągnięć i zwycięstw, w różnorodnych zainteresowaniach. Motywacje te sprzyjają w opanowaniu nowej wiedzy, sprawności i umiejętności. Zadaniem nauczyciela jest te motywacje wzmacniać, pobudzać i szeroko wykorzystywać w pracy pedagogicznej i kierowniczej. Motywacje te w dużym stopniu czynią zbędny przymus (zagrożenie karą) w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
Motywacje oparte na systemie wzmocnień (nagradzanie) nazywamy motywacjami pozytywnymi, a oparte na hamulcach (poprzez zagrożenia karami) nazywamy motywacjami negatywnymi. Nie ulega wątpliwości, że w pracy nauczyciela motywacje pozytywne powinny być uznane za ważniejsze i być częściej stosowane. Niestety, tradycyjne podejście do motywacji uczniowskiej jest jeszcze w dużej części oparte na mechanizmach motywacji negatywnej (nagana, ocena niedostateczna, brak promocji, skarżenie rodzicom itp.). Przewaga negatywnego motywowania w pracy nauczycielskiej uruchamia konformizm uczniowski, nieszczerość stosunków nauczyciel – uczeń, nie wzmacnia jednostkowych sił napędowych wychowanka, pozwala co najwyżej, na minimalny poziom realizacji zadań i osiąganych celów edukacyjnych.
Motywowanie aktywności uczniowskiej zarówno w pracy lekcyjnej, jak i domowej, aktywności nakierowanej na osiągnie celów lekcji należy zawsze do bardzo istotnych działań nauczyciela – kierownika uczniów.
Na ogół aktywność człowieka przejawia się w postaci aktywności intelektualnej, która wiedzie go do poznawania świata zewnętrznego oraz siebie samego, a także do samodzielnego odkrywania wiedzy o świecie. Drugi rodzaj aktywności to aktywność emocjonalna, która polega na przeżywaniu wartości poznawczych, moralnych, estetycznych itd. Trzeci wreszcie rodzaj, aktywność praktyczna polega na zmienianiu przez jednostkę rzeczywistości, która go otacza: aktywność twórcza, techniczna, organizacyjna, ekonomiczna.
Obserwacja praktyki nauczycielskiej pozwala na wyliczenie co najmniej kilku zachowań nauczyciela, które wymagają aktywności uczniów w kierunku realizacji celów edukacyjnych:
~wprowadzenie w temat (słowne, obrazowe), wywołanie napięcia intelektualnego i emocjonalnego poprzez zagadkę, tajemnicę, niewiadomą, trudność do pokonania, problem, z jakim trzeba się zmierzyć itp.,
~wyzwanie rzucone uczniom, ale jednocześnie demonstrowanie wiary w ich sukces, może ona przybrać formę konkursu, współzawodnictwa między uczniami lub ich zespołami itd.,
~obietnica nagrody, rozgłosu w szkole, satysfakcji w różnych postaciach: wysoka ocena, dyplom, nagroda rzeczowa, upublicznienie sukcesu itp.,
~klarowne i ogłoszone uczniom standardy (normy) realizacji zadań, aby każdy mógł się przymierzyć do czekających go trudności,
~korzystnie z atrakcyjnych źródeł wiedzy, materiałów i środków dydaktycznych,
~podziały na zespoły robocze, grupy, drużyny tworzone z uczniami wzajemnie się lubiącymi, najlepiej jednak pozostawić tu dużą swobodę samym uczniom,
~życzliwe oglądanie przez nauczyciela pracy uczniów na lekcji, bezstronne sędziowanie we współzawodnictwach i konkursach,
~pochwały, wzmacnianie zachowań uczniowskich, prowadzących do celów, ale też życzliwe prostowanie zachowań nie sprzyjających celom.
Podsumowanie form motywowania pozytywnego.
Motywacje wzmacniające potrzeby uczniów (zwłaszcza miłości, ciepła, bezpieczeństwa, uznania):
~motywacje wynikające z ciepłego, serdecznego stosunku nauczyciela do uczniów: różnego rodzaju pochwały i nagrody, sprawiedliwe oceny i wymagania,
~motywacje wynikające z autorytetu nauczyciela, z jego spolegliwej osobowości, z bycia wzorem do naśladowania; dzieci nie chcą zawieść oczekiwań nauczyciela, nie chcą sprawić mu przykrości, czekają na zajęcia z radością, traktują wspólny kontakt jak nagrodę itd.,
Motywacje wzmacniające wewnętrzne siły napędowe uczniów:
~motywacje wywołane przez treść (temat) zajęć: atrakcyjna treść lekcji, frapująco ujęty temat, zagadka, tajemnica do wyjaśnienia, jasno uświadomiony cel zajęć i realny do osiągnięcia przez uczniów,
~motywacje wywołane przez atrakcyjne zadania do wykonania: zadania nie za łatwe, ale dostosowane, jeśli chodzi o skalę trudności, do możliwości uczniów, zadania dla zainteresowanych itd.,
~motywacje wynikające z poszerzenia pola zainteresowań wychowanków: ciekawa lektura, filmy, wycieczki itp.,
Motywacje związane ze sprawną organizacją pracy uczniów:
~motywacje wynikające z wprowadzenia do procesu uczenia się interesujących narzędzi badawczych i technicznych: różnorodność środków dydaktycznych uruchamiających aktywność poznawczą i działaniową, wystarczająca liczba sprawnych narzędzi pracy itd.,
~motywacje wynikające ze społecznej struktury zespołu, zorganizowanego do wykonania konkretnych zadań: zespoły wewnętrznie zharmonizowane, akceptujące się wzajemnie,
~motywacje wynikające z etapowych sukcesów: podsumowanie poszczególnych etapów działania, utrwalanie „zdobyczy”, umacnianie wiary w sukces końcowy,
~motywacje wynikające z przekonania o pewności „rozliczenia” wysiłku i sprawiedliwej oceny, z poczucia satysfakcji lub pewności pomocy ze strony nauczyciela, gdy natrafia się na trudności.
Specjalne formy motywacyjne stosowane przez nauczycieli:
~konkursy wiadomości i umiejętności,
~zawody sportowe i sprawnościowe w różnych dyscyplinach,
~olimpiady przedmiotowe, problemowe, artystyczne,
~turnieje w różnych dziedzinach aktywności,
~wystawy i przeglądy prac i wytworów uczniowskich,
~współzawodnictwo między grupami i klasami w zakresie wyników kształcenia, w zachowaniu itp.,
~indywidualny tok nauczania i promowanie poza normalnym trybem,
~nagrody różnego typu (zazwyczaj określone w statucie szkoły).
Jak wynika z przedstawionego przeglądu form działań motywacyjnych, cały proces kształcenia i wychowania może być nasycony pozytywną motywacją, wzmacniającą zachowania uczniów, umożliwiającą realizację celów, jakie szkoła stawia przed nauczycielami i uczniami. Praktycznie wszystkie działania i zachowania nauczycielskie mogą mieć walor motywacyjny, łącznie z odbiorem osobowości nauczyciela przez uczniów. Rzecz w tym, by każdy nauczyciel aranżował sytuacje motywujące, świadomie i skutecznie dostosowywał je do celów, jakie mają być osiągnięte. Stąd też ogromne znaczenie ma uświadamianie sobie tych celów w pierwszej kolejności przez nauczyciela.
I drugie spostrzeżenie. Im szersze, precyzyjniejsze, bardziej zaspokajające potrzeby ucznia stosowanie motywacji nagradzającej, tym rzadsza potrzeba sięgania po kary, zagrożenia, po motywację negatywną. Jednak i ona bywa nieraz konieczna. Życie społeczne bowiem (a takie jest życie klasy i całej szkoły) nie zawsze układa się zgodnie ze z góry przyjętymi założeniami i schematami. Nie może to być jednak usprawiedliwieniem braku starań o sukces każdego wychowanka.
Autorzy artykułu:
Beata Jędrychowska – nauczycielka języka polskiego
Tomasz Jędrychowski – nauczyciel matematyki i informatyki
Pracownicy Liceum Ogólnokształcącego w Miechowie
|
