ORGANIZACJA SKUTECZNEGO ODBIORU DZIEŁA LITERACKIEGO
przez uczniów klasy I szkoły podstawowej
Organizowanie kontaktu uczniów z dziełem poetyckim polega na wywołaniu przeżyć i kształtowaniu stosunków dzieci do wartości społecznych, estetycznych i innych zawartych w utworze. Kontakt uczniów klasy I szkoły podstawowej z utworem literackim jest specyficzny, a to ze względu na małe doświadczenie społeczne uczniów, które utrudnia im dobór treści. Przyczynia się również niski umiejętności czytania i rozumienia tekstu, - co ogranicza ich samodzielność w odbiorze.
Z tych względów percepcję treści literackich organizuje się w procesie lekcyjnym, aby przygotować uczniów do samodzielnego kontaktu z literaturą. Jak doprowadzić do takiej sytuacji? Jaki przyjąć tok postępowania metodycznego?
Aby odpowiedzieć na to pytanie należy skorzystać z doświadczeń takich dydaktyków nauczania zintegrowanego jak: A. Głębocka, T. Wróbel, M. Petzerowa, J. Malendowicz, W. Okoń, H. Wichura i wielu innych.
Organizacja lekcji opracowujących wiersze powinna wypływać z kształcenia wielostronnego, które według W. Okonia polega na stosowaniu zróżnicowanych metod, form i środków.
W procesie wielostronnego kształcenia uczniowie powinno mieć zapewnioną możliwość przyswajania, odkrywania, przeżywania i działania. Czynności te wiążą się ściśle z ustalonym modelem lekcji w nauczaniu zintegrowanym. Stąd tez struktura lekcji opracowania wierszy przybierze wydaje się najskuteczniejszy model: PEO, czyli zastosowanie dróg uczenia się przez odkrywanie (strategia P), przeżywanie (strategia E) i działanie (strategia O).
Analizując literaturę m.in. H. Wichury i A. Baluch przedstawiam poniżej strukturę lekcji poświęconej utworowi poetyckiemu. Przygotowując się do takiej lekcji nauczyciel powinien dokładnie zapoznać się z treścią wiersza i jego problematyką. Przygotowanie to musi obejmować stronę rzeczową, językową i techniczną, co stanowi pierwszy etap pracy przy opracowaniu wierszy w klasie pierwszej.
Praca dotycząca treści i języka wiersza może przebiegać różnie, zależnie od tego, jakie zadanie ma spełnić wiersz w procesie kształcenia. Przygotowanie rzeczowe stanowi powiązanie odpowiednich wiadomości, zaczerpniętych z innych przedmiotów nauczania, z własnych przeżyć i doświadczeń dziecka, z treścią wiersza. Proponuje się tu obejrzenie ilustracji lub naturalnych okazów, przedstawienie treści wiersza w postaci zabawy. Dużą pomocą okażą się zebrane materiały informacyjne na temat zawarty w utworze.
Przygotowanie językowe powstaje w ścisłej zależności od przygotowania rzeczowego. Polega ono na przeprowadzeniu ćwiczenia słownikowego w odpowiedniej formie, jaką może być pogadanka, krótkie opowiadanie, opis czy informacja słowno - wizualna. Pomocne będą również zabawy i gry dydaktyczne. Na tym etapie uczniowie wzbogacą swoje słownictwo również przez tworzenie wyrazów pokrewnych. Mogą tudzież układać lub uzupełniać zdania wyrazami, wyrażeniami lub zwrotami rozpoznawanymi z nowopoznanymi z wcześniejszym wyjaśnieniem ich znaczeń.
Drugi etap przy opracowaniu utworu poetyckiego, to informacja o utworze i jego autorze. Tu można ogólnie przedstawić charakter wiersza i przybliżyć dzieciom sylwetkę jego autora.
Powyższa część wprowadzająca do lekcji wymaga zastosowania nauczania czynnościowego. Dzieci uczyć się będą przez odkrywanie. Nauczyciel posłuży się tu metodami poszukującymi, zwłaszcza problemową i pogadanką heurystyczną. Wykorzysta również gry dydaktyczne i metodę ekspresyjną. W tej części lekcji uczniowie mogą pracować zbiorowo.
Kolejnym etapem organizacji skutecznego odbioru utworu poetyckiego jest ekspozycja wiersza. Nauczyciel przedstawia cele ekspozycji w postaci problemów, pytań i poleceń. Po tej czynności następuje ekspozycja wiersza. Utwory poetyckie wymagają głośnego czytania, gdyż ono wydobywa lepiej melodyjność wiersza, jego rytm - słowem zamierzone przez poetę efekty dźwiękowe. Jeśli wiersz ma odczytać nauczyciel, musi pamiętać o odczytaniu wyraźnym i pełnym uczucia. Bardzo porządane jest korzystanie z nagrań płytowych. Daje to tę korzyść, że wiersz powtarzać można kilkakrotnie w całości lub we fragmentach.
Na początku tego etapu nauczyciel zastosuje metodę problemowa, kiedy przedstawi cele ekspozycji w formie problemów, pytań i poleceń. Przeżywaniu przez uczniów wartości zawartych w wierszu posłużą odmiany metody eksponującej: impresyjna i ekspresyjna. Dzięki metodzie impresyjnej uczniowie zdobędą umiejętności odbioru przeżyć i doznań autora utworu. Metoda ta zapewni skupione uczestnictwo w toku ekspozycji dzieła. Metody eksponujące posłużą do kształtowania postawy społeczno - moralnej czy estetycznej. Najwłaściwszą formą pracy uczniów będzie tu forma indywidualna, ponieważ każdy uczeń będzie przezywał ekspozycję wiersza bardzo subiektywnie.
Czwarty etap to analiza i interpretacja przedmiotu ekspozycji. Następuje moment refleksji. Uczniowie samorzutnie dzielą się wrażeniami. Najpierw z najbliższymi kolegami, potem z całą klasą. Tu jest miejsce na podjęcie prób dyskusji. W takiej sytuacji uczniowie zaczynają słuchać swoich kolegów, wyrażać własne sądy, ustosunkowywać się do wypowiedzi innych. Uczniowie udzielają odpowiedzi na wcześniej postawione pytania dotyczące nastroju wiersza, podmiotu lirycznego, miejsca i czasu akcji oraz istoty utworu. Większy nacisk kładziemy na formę i język utworu. Jest to bardzo ważny etap przy opracowaniu utworu literackiego. Wyszukuje się tu środki artystycznego obrazowania, ale należy pamiętać, że ograniczyć się trzeba głównie do epitetów, porównań, metafor bez podawania definicji.
W klasie pierwszej poetyckie zwroty, wyrazy i wyrażenia z wiersza dzieci odszukują zbiorowo. Jeżeli tempo pracy uczniów jest szybkie nauczyciel może zastosować formę pracy grupową lub indywidualną. Celem wyrabiania wrażliwości na piękno poetyckiego języka zastosować można metodę porównywania między językiem dzieci, a poety. Rzecz polega na tym, że dzieci ujmują własne wyrażenia w formie zdań, możliwie ładnych i poprawnych. Następnie zapoznają się z ujęciem tej samej treści przez poetę. Porównanie obu wersji pozwala na podkreślenie ciekawych ujęć słownych poety. Oprócz tego, jak pisze B. Chrząstkowska "można stosować upoglądowienie procesów odbiorczych rysunkami, wymianą metafory na inną".
Nauczyciel przez czytanie i analizę wiersza uczy dziecko głębszego rozumowania i przeżywania treści oraz odczuwania piękna utworu poetyckiego, aby w przyszłości uczynić go samodzielnym czytelnikiem. Podczas analizy i interpretacji utworu poetyckiego nauczyciel może wykorzystać metody eksponujące przeżycia emocjonalne uczniów. Metody te wymagają od uczniów poszukiwania i ujmowania tego, czego bezpośrednio tekst nie zawiera i co na podstawie faktów i sytuacji trzeba wyedukować. Metody ekspresyjne polegają na stworzeniu sytuacji, w których dzieci same wytwarzają dane wartości, a zarazem je przeżywają. Wywołanie ekspresji przyczyni się do utożsamienia się z bohaterami utworu. Ocena dokonana przez uczniów będzie częścią ich przeżycia, stąd stanie się im bliskie i trwałe. Umiejętne połączenie obu metod podczas analizy i interpretacji utworu spowoduje, ze poza doskonaleniem wypowiedzi uczniów, techniki czytania, uczniowie nauczą się analizować tekst literacki. Trzeba pamiętać, że analiza powyższa ogranicza się na poziomie klasy I do wskazywania: autora, tytułu, miejsca i czasu akcji, wydarzeń i postaci, wypowiadania się na temat pięknych wyrażeń, zwrotów i fraz z wiersza. Ukształtowanie tych pojęć wymaga odwołania się do przeżyć i doświadczeń indywidualnych uczniów.
Po analizie i interpretacji utworu następuje etap piąty, czyli dyskusja na temat podstawowych wartości ekspozycji. Uczniowie indywidualnie wypowiadają się na temat głównych myśli i czego nauczył ich ten wiersz. Posłużyć tu może metoda impresyjna, przyczyniająca się do udziału w dyskusji. Uczniowie słuchając wcześniej wiersza, analizując go i interpretując oraz dyskutując nad jego wartościami uczyć się będą przez przeżywanie.
Po dyskusji następuje etap szósty, czyli aktywność własna uczniów wyrażająca ideę ekspozycji. Uczniowie tu mogą zredagować zbiorowo, np. notatkę. Mając na uwadze metodę praktycznych działań ucznia możemy posłużyć się takimi formami pracy jak: opracowanie scenografii do inscenizacji tekstu, oznaczenie umownymi znakami sposobu wygłaszania wiersza jako przygotowanie do popisów w czytaniu lub deklamacji wiersza.
Powyższy etap pozwoli uczniom uczyć się przez działanie. Zdobyte wcześniej wiadomości i umiejętności uczniowie mogą wykorzystać planując działalność pozalekcyjną wiążącą się z tematyką wiersza. Działalność ta dotyczyć będzie np.: dokarmiania ptaków zimą, pielęgnowania roślin, pomocy ludziom starszym, dbania o czystość i porządek wokół siebie, poszerzenie określonych wiadomości, wykonanie albumu wiążącego się z danym wierszem lub prac plastycznych.
Wyżej wymienione etapy opracowania utworu poetyckiego wymagają jak już podkreśliłam stosowania wielu ciekawych metod tak, by dzieci się rozwijały. Umożliwią poznanie rzeczywistości, która poeta zawarł w wierszu, wyposażą uczniów w znaczną ich samodzielność i spowodują zainteresowanie utworem. Zatem tok lekcji poświęcony opracowaniu utworu poetyckiego jest następujący:
1. Przygotowanie do ekspozycji.
2. Ekspozycja utworu.
3. Wstępna analiza wiersza.
4. Odczytanie wiersza.
5. Analiza właściwa utworu.
Na lekcji opracowującej wiersze nie sposób poruszyć wszystkich zagadnień występujących w utworze. Nie należy do tego dążyć, podobnie jak nie należy mówić "wprost" o wszystkim w wierszu.
W codziennej praktyce w nauczaniu zintegrowanym, sprawą zasadniczą, właściwie kwestią nadal otwartą - pozostaje mimo wszystko sposób opracowania wierszy na lekcji, która musi być przecież przeprowadzona poprawnie nie tylko pod względem merytorycznym, lecz również metodycznym.
Na zakończenie stwierdzam, że powodzenie nauczyciela w skutecznej organizacji odbioru utworów literackich przez uczniów klasy pierwszej zależy od właściwie przemyślanego toku lekcji, ciekawie i skutecznie dobranych metod i form pracy z uczniami jak też zastosowanie różnorodnych środków dydaktycznych.
Bożena Maria Nowacka
Literatura:
1. M. Staskiewicz: Twórcza aktywność dziecka jako czynnik rozwoju. Życie szkoły 1980/10.
2. H. Wichura: Modele lekcji w nauczaniu początkowym. W - wa 1984.
3. J. Malendowicz: Nauka wierszy, op. cit., s. 170. |
