Świat dziecka chorego jest bardzo często ograniczony do przestrzeni sali szpitalnej, gdzie niejednokrotnie nawet spojrzenie przez okno jest daremnym wysiłkiem, zwłaszcza gdy dziecko leży unieruchomione w łóżku.
Choroba jest dla każdego człowieka sytuacją trudną, która uniemożliwia mu działanie w kierunku zamierzonego celu, bądź pozbawia go cenionych wartości, a jednocześnie jest to , według J. Doroszewskiej, walka organizmu z przyczyną schorzenia, za pomocą mechanizmów obronno - adaptacyjnych. Celem tej walki jest wyzdrowienie, bowiem, jak twierdzi H. Selye, twórca teorii stresu, bez tej walki nie ma mowy o chorobie.
W tym kontekście musimy zdawać sobie sprawę, że całokształt zachowań dziecka chorego zależy od rodzaju i przebiegu procesu chorobowego, a ten ostatni wpływa bezpośrednio na ustrój fizyczny dziecka. Choroba ponadto zmienia u dziecka jego postawę wobec wielu sytuacji życiowych, a także jego hierarchię celów i zainteresowań oraz wpływa na zmianę reakcji emocjonalnych, które z kolei mogą oddziaływać zwrotnie na przebieg choroby zasadniczej. Jednocześnie mamy, przy tym, do czynienia z niższym poziomem samooceny chorego dziecka i jego poczuciem niższej wartości.
Dziecko chore, zwłaszcza to, które jest pierwszy raz w szpitalu, przeżywa najrozmaitsze lęki i niepokoje wynikające z faktu zakłócenia normalnego toku życiowego, z konieczności zmiany dotychczasowego środowiska społecznego i przeczuwanych trudności adaptacyjnych do warunków życia szpitalnego.
Choroba i związany z nią pobyt w szpitalu wywołują u dziecka stres wynikający z konieczności rozstania się z rodziną i zachwiania poczucia bezpieczeństwa w nowym otoczeniu. Zwłaszcza, że pobyt w szpitalu wiąże się z, najczęściej nieakceptowaną przez dzieci, koniecznością przystosowania się do pełnienia roli pacjenta, a więc poznania oddziału, pracowników służby zdrowia, rozkładu dnia i współpacjentów. Dziecko przywiezione do szpitala reaguje na nową sytuację przerażeniem, zwłaszcza, że to nowe środowisko jest bardzo ograniczone pod względem liczby osób, przedmiotów i przestrzeni. Dziecko w odróżnieniu od człowieka dorosłego, cechuje mniejsza odporność układu nerwowego i wynikająca stąd większa wrażliwość na sytuacje frustracyjne oraz związana z tym nieporadność w artykułowaniu potrzeb. W przeżyciach dziecka chorego dominuje lęk przed chorobą, czekającymi je zabiegami leczniczymi i bólem. Lękowi towarzyszy strach przed utratą bezpieczeństwa i miłości. Frustracja i stres są przyczyną manifestacji psychicznych, takich jak: agresja, bunt, zwiększona nadpobudliwość psychoruchowa lub odwrotnie – apatia i bierność, czy też zmienność nastrojów.
Chore dziecko jest słabsze fizycznie, szybciej się męczy, jest mniej odporne na wysiłek umysłowy. Jednak nie można zapomnieć o jego potrzebach więzi i poczucia bezpieczeństwa, których niezaspokojenie może wywrzeć niekorzystny wpływ na jego rozwój. Potrzeby te uzależnione są od rodzaju schorzenia, wieku dziecka, częstotliwości przebywania w szpitalu, stosunku rodziny do choroby, stanu układu nerwowego i temperamentu dziecka.
Długi pobyt w szpitalu izoluje dziecko od środowiska rodzinnego, a to wywołuje „chorobę szpitalną”, która objawia się w następujący sposób:
- dziecko biernie akceptuje stan choroby i swoją sytuację („jestem chory i muszę być w szpitalu”), nie współdziała aktywnie w przezwyciężaniu stanu chorobowego,
- mały pacjent zatraca poczucie odpowiedzialności, gdyż życie jego jest regulowane przez innych i wszelkie potrzeby są zaspokajane bez jego czynnego współudziału,
- zniekształca się i wypacza ocena rzeczywistości społecznej (otoczenie społeczne składa się z personelu lekarskiego, służby szpitalnej i współpacjentów) i rzeczywistości przyrodniczej (ocenianej na podstawie ograniczonych możliwości bezpośredniego poznania),
- rozluźniają się więzy rodzinne i więzy ze światem pozaszpitalnym,
- treści przeżyć przesycone są problemami choroby i patologii.
Między innymi właśnie dążenie do przeciwdziałania powstawaniu „choroby szpitalnej” legło u podstaw idei tworzenia szkół i przedszkoli przyszpitalnych. Te instytucje edukacyjno – wychowawcze z sobie właściwą atmosferą, organizacją dnia, emanacją treści nie związanych z chorobą do środowiska szpitalnego stają się sposobem na złagodzenie stresu szpitalnego u młodych pacjentów, którzy tą drogą uzyskują możliwość pełnienia, obok roli pacjenta, znanej z „ normalnego” życia roli ucznia.
Szkoła przyszpitalna i pracujący w niej nauczyciele są dla ucznia-pacjenta synonimem zdrowia i owej „ normalności” znanej mu z życia pozaszpitalnego. Dzięki temu działalność takiej szkoły pomaga w procesie leczenia, pozytywnie wpływa na przebieg rekonwalescencji ucznia i generalnie jest czynnikiem stymulującym rozwój chorego dziecka, a zwłaszcza dziecka długotrwale przebywającego w szpitalu lub powracającego do szpitala z dużą częstotliwością.
Cele i zadania szkoły w placówce leczniczej
Każda szkoła szpitalna obejmuje swoją działalnością uczniów szkół masowych, którzy czasowo zostali pozbawieni możliwości przebywania w swoim naturalnym środowisku. Zatem realizuje ona program nauczania obowiązujący w danej szkole i „dąży do możliwie wszechstronnego rozwoju osobowości swoich wychowanków, mając na uwadze rodzaj i stopień ich niepełnosprawności”.
Podstawowym zadaniem szkoły szpitalnej jest współuczestniczenie w procesie leczenia hospitalizowanych uczniów, poprzez zapewnienie im interesujących zajęć dostosowanych do stopnia wydolności chorych i organizowanych w atmosferze sprzyjającej terapii leczniczej. Nie bez znaczenia jest fakt, że istnienie szkoły w placówce leczniczej pozwala młodym pacjentom na kontynuowanie nauki w czasie choroby, a następnie stosunkowo łagodny powrót do normalnego środowiska szkolnego po zakończeniu leczenia. Tak pojmowane zadanie szkoły szpitalnej służy jednocześnie realizacji jej podstawowego celu, jakim jest cel leczniczy, o którym
Z. Sękowska słusznie mówi, że „ nadaje całej pracy swoisty charakter”. Chodzi tu oczywiście o pracę pedagogiczną, której„ swoisty charakter” polega na dostosowaniu celów i metod do specyficznych warunków panujących w zakładzie leczniczym
i wynikających ze swoistego statusu ucznia-pacjenta. Dobro tego ostatniego narzuca konieczność stwarzania mu, poprzez pracę pedagogiczną, korzystnych warunków do możliwie prawidłowego i zharmonizowanego przebiegu procesów nerwowych, jako że właściwy stan układu nerwowego dziecka, wyrażający się dobrym samopoczuciem stanowi korzystne podłoże do działań leczniczych
Prowadzenie zajęć dydaktycznych w szpitalu spełnia rolę uzdrowicielską w stosunku do dziecka przepełnionego negatywnymi odczuciami wynikającymi z pobytu w placówce leczniczej. Tam bowiem, obok działań czysto medycznych, ważną rolę terapeutyczną i rewalidacyjną pełnią warunki zewnętrzne jakimi otoczony jest młody pacjent. Organizatorami i gospodarzami tych warunków są w dużym stopniu, nauczyciele szkoły szpitalnej, którzy z racji swojego przygotowania zawodowego znają potrzeby rozwojowe dzieci w różnym wieku i są w stanie kierować ich zaspokajaniem w sposób zindywidualizowany i adekwatny do zadań terapeutycznych. Precyzując przedstawione powyżej uwagi ogólne można pokusić o uszczegółowienie celów pedagogicznych szkoły szpitalnej w sposób następujący:
- pomoc choremu dziecku w przezwyciężaniu dyskomfortu spowodowanego chorobą i obniżoną lub zakłóconą sprawnością psychofizyczną;
- kształtowanie prawidłowego obrazu choroby i stosunku ucznia-pacjenta do niej oraz do jego przyszłych zadań życiowych po wyzdrowieniu;
- współtworzenie (wspólnie z kadrą medyczną) warunków do prawidłowego przebiegu leczenia oraz uczestnictwa uczniów w życiu społeczności szkolno-szpitalnej.
Dorobek myśli naukowej i praktyki w dziedzinie pedagogiki specjalnej znalazł odzwierciedlenie w zaleceniach resortu oświaty odnoszących się do szkolnictwa szpitalnego, z których wynika jednoznacznie, iż podstawowym celem szkoły szpitalnej jest wspomaganie procesu leczenia poprzez stwarzanie warunków do prawidłowej adaptacji oraz możliwie najpełniejsza realizacja kształcenia i wychowania .
Na tym tle można wyodrębnić cały szereg zadań szczegółowych, których wykonania musi się podjąć każda szkoła szpitalna, a konkretnie każdy pedagog specjalny pracujący w takiej szkole. Do najważniejszych z nich należą :
- zapewnienie uczniom-pacjentom ciągłości nauki i w konsekwencji możliwości uzyskania promocji w terminie;
- realizowanie, w miarę możliwości, programu nauczania właściwego dla szkoły macierzystej ucznia;
- dostosowanie wymagań programowych do aktualnego poziomu zdolności wysiłkowych i psychofizycznych uczniów;
- łączenie procesu dydaktycznego z zadaniami leczniczo-rehabilitacyjnymi;
- dbałość o harmonijny rozwój osobowości uczniów;
- współtworzenie atmosfery bezpieczeństwa i przyjaźni w relacjach między uczniami-pacjentami oraz w ich kontaktach z pracownikami szpitala i szkoły szpitalnej;
- pomoc w utrzymywaniu przez uczniów kontaktów z rodziną i szkołą macierzystą, aby w optymalny sposób przygotować uczniów do powrotu do ich środowiska naturalnego.
Rewalidacyjny aspekt pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole szpitalnej.
Pojęcie rewalidacji według W. Okonia oznacza „oddziaływanie zmierzające do przywrócenia pełni sił osobom osłabionym poważną chorobą lub urazami.”
W tym kontekście nadrzędnym zadaniem rewalidacji jest doprowadzenie do możliwie szybkiego powrotu do zdrowia osoby chorej oraz jej optymalna integracja ze środowiskiem ludzi zdrowych.
W odniesieniu do młodych pacjentów rewalidacja – jak twierdzi H. Spionek – powinna być „ procesem prowadzonym z uwzględnieniem potrzeb dziecka i powinna zmierzać do przystosowania i zadowolenia.”
Aleksander Hulek uważa zaś, że rewalidacja to „ pomoc w kształtowaniu osobowości zdolnej utrzymać równowagę psychiczną i funkcjonować tak, aby zaspokoić własne wymagania wewnętrzne oraz rozwijać swe możliwości z uwzględnieniem istniejących ograniczeń.”
Cele i zadania działań rewalidacyjnych wynikające z wyżej przytoczonych poglądów na zagadnienie rewalidacji jako takiej można realizować poprzez zespoły czynności, które dadzą się wyodrębnić w sposób następujący:
- postępowanie korekcyjne,
- działanie kompensacyjne,
- blok czynności usprawniająco - dynamizujących.
Powinny one być ukierunkowane na wspomaganie procesu normalizacji ośrodkowego układu nerwowego i funkcjonowania osobowości pacjenta.
Działania terapeutyczne obejmujące swym zakresem również wyżej wymienione zespoły czynności mają na celu zwiększenie motywacji pacjenta do walki z chorobą lub przezwyciężenia negatywnych skutków kalectwa co jest szczególnie ważne w przypadku młodych pacjentów.
W szpitalu ,w którym istnieje szkoła dużą rolę do odegrania w zakresie rewalidacji, obok lekarza i psychologa, mają nauczyciele, których praca rewalidacyjna z uczniem-pacjentem winna opierać się na zasadach podmiotowości i indywidualizacji, ekonomizacji wysiłku i aktywizacji terapeutycznej, wyzwalania zdolności ekspresyjnych i wzmagania procesu samorealizacji. Ponadto „ nauczyciel –rewalidartor ” musi uwzględnić w swej pracy konieczność dążenia do reintegracji funkcjonalnej i rewaloryzacji społecznej młodych pacjentów oraz do zapewnienia elastyczności i kompleksowości swoich oddziaływań.
Zasada podmiotowości wspomniana powyżej polega na pełnej akceptacji dziecka chorego przez otoczenie, ze wszystkimi jego przywarami spotęgowanymi przez chorobę, na kształtowaniu jego woli pokonywania trudności, rozwijaniu dynamicznych zachowań w różnych sferach życia codziennego i wzbogacaniu zainteresowań.
Indywidualizacja postępowania wobec uczniów-pacjentów polega, w pierwszej kolejności, na właściwym rozpoznawaniu nieprawidłowości rozwojowych dziecka implikowanych chorobą i wynikających stąd jego potrzeb, jak również utrwalonych już rysów charakteru i rzutujących na postawę dziecka splotu jego osobistych doświadczeń życiowych. Na tym tle nauczyciel, w swej pracy pedagogicznej, musi dostosować stawiane uczniowi wymagania do jego możliwości wynikających z wyżej omówionych uwarunkowań indywidualnych, tak aby były one optymalne dla danej jednostki.
Regulowanie aktywności ucznia-pacjenta w procesie dydaktycznym czyli stopniowanie i ekonomizowanie jego wysiłku fizycznego i intelektualnego pozostaje w ścisłej korelacji z poziomem jego wydolności wysiłkowej na danym etapie postępowania rewalidacyjnego. Dzięki takiej optymalizacji działań dydaktyczno-wychowawczych można we właściwym momencie spowodować odprężenie psychiczne dziecka. Odprężenie to przejawia się zmniejszeniem napięć emocjonalno-motywacyjnych i obciążeń informacyjnych . Towarzyszy mu, przy tym, radość dziecka z odnoszonych sukcesów.
Wyzwalanie ekspresji ucznia-pacjenta poprzez wykorzystanie różnorodnych form pracy artystycznej, intelektualnej i praktyczno-technicznej stwarza możliwość rozładowania napięć psychoruchowych, przywrócenia poczucia pełnowartościowości, akceptacji własnej osoby i samorealizacji. Na ten aspekt pracy rewalidacyjnej zwrócił uwagę K. Obuchowski, który pisze, że „ człowiek będzie tym lepszy, zdrowszy psychicznie i szczęśliwszy w życiu, im pełniej będzie realizował swe wewnętrzne możliwości i związki współdziałania z innymi ludźmi”.
Zasada reintegracji funkcjonalnej ma na celu zwalczanie trudności adaptacyjnych do warunków szpitalnych, kompensację niedoborów w zakresie poznawczym, dostosowanie tempa pracy dziecka do aktualnej dynamiki procesów nerwowych, wykorzystanie wszystkich analizatorów ważnych dla procesu dydaktycznego, zapewnienie atmosfery ładu, porządku oraz systematyczności w pracy i wypoczynku. Pełne zastosowanie tej zasady w pracy pedagogicznej z dzieckiem chorym przynosi, jak najbardziej, pożądany efekt w postaci odzyskania stanu równowagi psychicznej przez młodego pacjenta, co z kolei przybliża go do najważniejszego celu, jakim jest powrót do naturalnego środowiska.
Pojęcie rewaloryzacji społecznej uczniów-pacjentów szkoły szpitalnej sprowadza się do zasady pełnej ich akceptacji przez otoczenie, w którym się tymczasowo znaleźli (współpacjenci, personel medyczny, nauczyciele) oraz do przezwyciężenia przez nich samych wewnętrznej izolacji psychicznej od otoczenia.
Elastyczność w pracy pedagogiczno-wychowawczej polega na dostosowaniu treści, form i metod oraz środków pracy do aktualnego stanu fizycznego i psychicznego ucznia-pacjenta.
Kompleksowość działań opiera się na pełnej współpracy lekarza, psychologa i pedagoga, a także rodziny w celu stworzenia wspólnego frontu terapeutyczno-wychowawczego, w którym interes dziecka jest sprawą nadrzędną.
Znamienne jest, że cele dydaktyczno-wychowawcze podporządkowane są celom terapeutyczno - rewalidacyjnym, a jednym i drugim towarzyszyć muszą cele profilaktyczne.
Nadrzędność celów terapeutyczno - rewalidacyjnych wynika z istoty procesu rewalidacji. Cele te osiągane są przez harmonizowanie czynności nerwowo-psychicznych chorego na właściwym poziomie wydolności wysiłkowej, wzmagania jego walki z chorobą i jej skutkami oraz organizowanie ku temu warunków.
Cele dydaktyczno-wychowawcze osiągane są poprzez rozwijanie optymalnych właściwości instrumentalnych, pobudzanie aktywności wychowanka oraz kształtowanie jego osobowości.
Natomiast cele profilaktyczne sprowadzają się do zapobiegania powstawaniu wszelkiego rodzaju zaburzeń w rozwoju dziecka chorego, będących wynikiem procesu chorobowego lub niekorzystnych wpływów, jakie choroba wywołała w jego sytuacji osobistej i społecznej.
Bibliografia :
J . Doroszewska , Nauczyciel –wychowawca w zakładzie leczniczym , Warszawa
M. Jarosz , Psychologia lekarska , Warszawa
H . Selye , Stres życia , Warszawa
Terapeutyczna rola szkoły w szpitalu , praca zbiorowa pod red. Z. Kopii , B. Kucharskiej , Kraków
L. Góralowa , Poznanie dziecka chorego- podstawowy warunek wychowawczo-terapeutyczny. ” Życie Szkoły” 1979 nr.6
Kształcenie dzieci w zakładach leczniczych, praca zbiorowa pod red. R. Janeczki, Warszaw
O. Lipkowski , Pedagogika specjalna , Warszawa
J. Doroszewska , Terapia wychowawcza, Wrocław
H. Borzyszkowska , Osobowość pedagoga specjalnego. „ Szkoła Specjalna” 1983 nr1
W. Okoń , Słownik pedagogiczny, Warszawa
Z. Sękowska , Pedagogika specjalna. Zarys. Warszawa
A. Hulek , Pedagogika specjalna , Warszawa
Problemy rewalidacyjne w pedagogice terapeutycznej. Praca zbiorowa pod red. R. Janeczki Warszawa
A. Golinat , Współczesna cywilizacja, a zdrowie człowieka , Warszawa
K. Obuchowski , Wstęp do: K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Warszawa
mgr Anna Mrozińska
Zespół Szkół Szpitalnych
w Szczecinie |
