Rodzina jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka. Stanowi ją niewielka liczba osób powiązanych ze sobą więzami pokrewieństwa i małżeństwa, zespolonym duchowo, żyjącym we wspólnym gospodarstwie domowym i uznającym wspólne wartości i obyczaje. Rola rodziny w rozwoju i wychowawczym kształtowaniu osobowości dziecka jest ogromna i nie do zastąpienia przez inne instytucje społeczne. Dziecko wychowywane w prawidłowo funkcjonującej rodzinie identyfikuje się z rodzicami, czuje się w niej ważne potrzebne, kształtuje swoje postawy i poglądy. Jego potrzeby są w pełni zaspokajane. Brak więzi emocjonalnej z rodziną powoduje u dzieci nasilenie postaw lękowych, zmniejszenie odporności na frustrację, niską samoocenę, liczne kompleksy, zaburzenia osobowości. Dzieci odrzucone przez rodziców są często agresywne, wrogie, podatne na złe wpływy, często wkraczają na drogę przestępczą lub izolują się od społeczeństwa, starannie ukrywają swój żal, ból, wspomnienia. Wskutek nie zaspakajania potrzeb dziecka w sytuacjach deprywacji, powstają nieprawidłowości w rozwoju psychiki dziecka, które prowadzą często do powstania trudności adaptacyjnych dziecka w społeczeństwie. Do istotnych potrzeb dziecka, jakie powinny być zaspakajane w środowisku rodzinnym H. Spionek wyróżnia:
-potrzebę pewności i poczucia bezpieczeństwa,
-potrzebę solidarności i łączności z bliskimi osobami,
-potrzebę miłości,
-potrzebę uznania.
Jeżeli któraś z tych potrzeb nie zostanie zaspokojona rozwój dziecka nie może przebiegać prawidłowo. Bardzo istotnym warunkiem zaspokajania całokształtu potrzeb rozwojowych dziecka w środowisku rodzinnym jest prawidłowa struktura rodziny i odpowiednia wewnętrzna jej atmosfera. Liczni badacze podkreślają, że dziecko nie może znieść poczucia niepewności uczuciowej oraz napięć i konfliktów uczuciowych między bliskimi osobami. Istotnym źródłem zaburzeń w zachowaniu dzieci są często ich rodzice, ich wzajemne stosunki.. Niektóre cechy osobowości rodziców, impulsywność, wybuchowość, drażliwość, niecierpliwość, bierność, apatyczność, obojętność, a także wzajemna niechęć rodziców do siebie, zostają przeniesione na dziecko. Zdaniem A.Popielarskiej dziecko wychowywane w atmosferze ciągłych kłótni, wzajemnych niechęci i agresji, uczy się zazwyczaj takich form zachowań. Podobnie jak to się dzieje w jego rodzinnym otoczeniu, używa niewerbalnego słownika, jest agresywne w stosunku do innych, bije dzieci i wymyśla im. Liczy się jedynie z mocniejszymi od siebie, ustępuje tylko przed siłą. Istnieją pewne elementy patologiczne w rodzinach, które mogą mieć szczególny wpływ na powstawanie zaburzeń w zachowaniu się dzieci, lub ich demoralizację. Są to elementy lub fakty, które naruszają autorytet rodziców. Zaliczyć do nich można:
-alkoholizm,
-przestępczość w tym skazanie jednego z rodziców na karę więzienia,
-prostytucja,
-sutenerstwo,
-paserstwo,
-rozkład pożycia małżeńskiego, zwłaszcza trójkątów małżeńskich, o których dzieci nie wiedziały i zdrady małżeńskie.
Częstym zakłóceniem w funkcjonowaniu rodziny jest nadmierne spożycie alkoholu przez jednego lub oboje rodziców. D. Wójcik uważa, iż „Nadmierne picie alkoholu przez rodziców, traktuje się jako kształtowanie postaw wobec alkoholu u dzieci i modelowanie negatywnych zachowań związanych z piciem. Również nadużywanie alkoholu ma wpływ na warunki wychowawcze i atmosferę moralną w rodzinie. Alholizowanie rodziców, powoduje wiele ujemnych konsekwencji dla życia rodziny, nie tylko pogarsza jej warunki materialne, ale powoduje konflikty między rodzicami, zaburza stosunki uczuciowe w rodzinie, prowadzi do zaniedbywania podstawowych potrzeb dziecka”. Z nadużywaniem alkoholu związane są także przestępstwa. Te najczęściej polegają na naruszeniu nietykalności cielesnej, pobiciu, znęcaniu się nad rodziną, uchylaniu się od płacenia alimentów, kradzieżach, oraz włamaniach. Dzieci z takich rodzin bywają ofiarami i świadkami przemocy Przeżywają przerażenie, obawę o życie swoje lub swoich najbliższych. Przeżywają też bunt i nienawiść. Zdarza się, że stany, które przeżywają dzieci przerastają możliwości asymilowania tych uczuć. Uczucia te zostają, więc odcięte, wyparte. Innym urazem doznawanym przez dzieci z rodzin patologicznych jest kwestia seksualnego wykorzystywania dzieci. Chodzi tu o taki rodzaj kontaktów, który niekoniecznie prowadzi do stosunku seksualnego lub jest oparty na gwałcie, obejmuje jednak pieszczoty, pocałunki i dotykanie o charakterze seksualnym. Mogą to być różnego typu „zabawy seksualne” niosące przyjemne podniecenie także dzieciom. Wraz z podnieceniem i zadowoleniem sytuacja taka rodzi wstyd, wstręt i poczucie, że jest się zbrukanym. Wywołuje także przerażenie, że ktoś inny dorosły[matka] może się dowiedzieć, potępić i surowo ukarać. Dzieci wykorzystywane seksualnie często reagują brakiem apetytu i apatią, niezrozumiałym uporem, unikaniem kogoś dorosłego, rysunkami o treściach seksualnych.
Doświadczenia dziecka w rodzinie alkoholowej to doświadczenie totalnego zagubienia i chaosu. Nigdy nie wiadomo, ”Na co można liczyć, ponieważ wszystko zależy od chwilowego nastroju. Cokolwiek nie zrobisz,zrobisz źle” Tego rodzaju chaos sprawia, że dziecko odrywa się od rzeczywistości. Efektem jest dostosowanie się do nienormalności. Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym uczy się trzech rzeczy:
-nie ufać,
-nie mówić,
-nie odczuwać
Nieufność budzi obronność, zaś brak porządku rodzi chaos myśli i nieuporządkowanie życia uczuciowego. Nie mówić oznacza zamknięcie się dziecka na tematy związane z rodziną wobec obcych. Dzieci milkną ze wstydu, strachu, nadziei, że będzie lepiej i że nie jest tak naprawdę najgorzej. Nie odczuwać- to efekt nauki znieczulania się. Zabieg tego rodzaju, zbyt często powtarzany rodzi groźbę odłączenia się od świata własnych emocji i utraty prawdy.
Najbardziej typowymi formami przemocy w rodzinie wykryte przez sądy w sprawach o znęcanie się nad rodziną to:
-groźby, wyzwiska,
-bicie- kopanie,
-wypędzanie z mieszkania,
-usiłowanie zabójstwa,
-poważne uszkodzenie ciała,
-zmuszanie do usiłowania posług,
-zmuszanie do współżycia seksualnego w obecności dzieci,
-napastowanie na ulicy,
-niszczenie sprzętów domowych lub sprzedawanie ich w celu zakupienia alkoholu.
Dzieci w wielu rodzinach często są bite przez rodziców, a więc przez osoby kochające i kochane. Tym samym wytwarza się w nich przekonanie, że jeśli coś jest dla człowieka ważne, na czymś mu zależy, to może on użyć siły fizycznej, przemocy w tych sytuacjach, w których wartości te są zagrożone. Model takiej agresywnej rodziny przenoszony jest następnie na inne sytuacje [szkoła, podwórko, czy generalizowany na całe życie, obejmując tym samym przyszłą rodzinę. Aby zapobiec takim zachowaniom wśród dzieci należy im pomóc zrozumieć, że jest to niewłaściwy styl życia. Dlatego, też nauczyciele, wychowawcy pracujący z dziećmi powinni bacznie obserwować swoich podopiecznych, znać ich sytuację rodzinną i w razie potrzeby służyć im pomocą. W takich sytuacjach, gdy dziecko jest zagrożone negatywnym wpływem ze strony niewłaściwie funkcjonującej rodziny proces wychowania winien być ściśle powiązany z procesem terapeutycznym. Wychowanie powinno rozbudzać, rozwijać i utrwalać w każdym dziecku zalążek uzdolnień, które posiada, by poprzez współdziałanie z innymi uczyło się kochać świat, oraz działać w nim dla dobra człowieka i świata. Terapia natomiast jest formą niesienia pomocy.
R. Miller jest zdania, że wychowawcy powinni w swej pracy stosować zabiegi psychoterapeutyczne, tak jak psychoterapeuci włączać się winni w proces wychowania. Oba te procesy mają, bowiem wspólne cele. Są nimi stymulacja rozwoju, nadanie mu społecznie pożądanego kierunku, ożywienie potencjalnych możliwości człowieka.
Potrzebę pełnienia przez nauczycieli roli psychoterapeutów podkreśla również M. Grzywak- Kaczyńska, zaznaczając jednak, że rolę tę mogą pełnić nauczyciele tylko w pewnym stopniu, ponieważ z trudniejszymi indywidualnymi przypadkami zaburzonego rozwoju osobowości konieczny jest kontakt profesjonalny z psychoterapeutą.
Nauczyciele, wychowawcy pracując z dziećmi używają w pracy terapeutycznej środków pedagogicznych, a więc odpowiednio dobranych do diagnozy dziecka, w których przez gry, zabawy, inscenizacje, improwizacje, przydział funkcji mogą pełnić terapeutyczną rolę, stwarzając mu korzystne warunki do rozwoju. W związku z tym takie oddziaływanie pedagogiczne zostało określone jako oddziaływanie terapeutyczno- wychowawcze inaczej terapia pedagogiczna.
JJ.Zienkiewicz jako przykład terapii pedagogicznej podaje terapię zajęciową, w której wyróżnia: terapię rozrywkową, ruchową i terapię pracą. Wyłania pięć zasad obowiązujących, jego zdaniem w oddziaływaniu terapeutycznym:
1. Punktem wyjścia terapii jest diagnoza.
2. Należy przestrzegać aktywnego, samodzielnego i dobrowolnego udziału dzieci w zajęciach.
3. Istotna jest różnorodność form i metod prowadzenia zajęć.
4. Ocena efektów końcowych winna być przychylna.
5. Należy unikać nadmiernego wysiłku, rywalizacji, oraz nadmiernej werbalizacji.
Proponuje, zatem stosowanie takich zajęć terapeutycznych jak:
-rytmika, taniec, gimnastyka przy zaburzeniach koordynacji
-lepienie, rzeźbienie, modelowanie przy zaburzeniach rozwoju psychomotorycznego, zwłaszcza orientacji przestrzennej
-gry ruchowe, sport, wycieczki przy postawach lękowych i astenicznych
-tańce i zabawy przy stanach napięć i przygnębieniach
-hodowanie zwierząt, zajęcia w ogródku, inne prace społecznie użyteczne przy zaburzeniach charakterologicznych z tendencjami aspołecznymi
-rozwiązywanie łamigłówek, pisanie kroniki, zajęcia ręczne, spokojna muzyka, rytmika, kąpiel przy nadpobudliwości psychoruchowej.
Wyżej wymieniony autor zwraca uwagę na wymagania jakie powinny być stosowane podczas terapii. Są to:
-aktywizacja i usprawnianie czynności fizycznych
-pobudzanie i wzmacnianie pozytywnych dynamizmów rozwojowych
-rozwijanie zainteresowań i uzdolnień
-kompensacja braków
-odreagowanie konfliktów
-korekta nieodpowiednich nawyków.
Jedną z metod pedagogicznych sprzyjających wydobywaniu i rozwijaniu najbardziej pożądanych cech osobowości człowieka jest drama. Jej stosowanie sprzyja rozwijaniu nie tylko aktywności intelektualnej uczniów, ale także emocjonalnej i ruchowej. Drama pozwala na otwarcie się, sprzyja, zatem poznawaniu i rozwijaniu możliwości tkwiących w dziecku, zmienia złe nawyki tkwiące w zachowaniu uczniów, oraz uwrażliwia ich na problemy otaczającego świata. Drama rozwija wyobraźnię, fantazję, wrażliwość emocjonalną, a także plastykę ciała. W dramie dziecko musi wczuwać się w postać, działać, a nie grać. Nauczyciel głównie nastawia się na przeżycia dziecka, co czyni jego poznanie bardziej trwałym, uczy, zatem reakcji wobec napotykanych w życiu trudności.
Proces terapeutyczno – wychowawczy doskonale odbywa się w grupach rówieśniczych, które są równie ważne dla rozwoju dziecka jak rodzina.Grupa rówieśnicza daje możliwości aktywnego przeżycia konfliktów we wspólnej zabawie, pozwala na naukę nowych ról, przyswajanie norm społecznych, uczy komunikowania się i współpracy.
Krąg jest elementem pracy w grupie, w której wszyscy są równi, pozwala na budowanie wzajemnego zaufania, zachęty, wsparcia. Każdy uczestnik zajęć ma możliwość wykazania się. Przykładem takich działań w kręgu są zajęcia socjoterapeuteczne.
Socjoterapia jest to bezpośrednia forma pomiędzy psychoterapią, a treningiem interpersonalnym, adresowana zwykle jest do dzieci z kłopotliwymi zachowaniami i przyjmuje postać spotkań grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. Jest jednym ze sposobów łagodzenia lub eliminowania negatywnych norm i obyczajów w zachowaniach społecznych bądź społecznie niepożądanych.
Inną formą pomocy dzieciom z rodzin patologicznych jest wyrabianie u dzieci umiejętności interpersonalnych. Służą temu programy profilaktyczne miedzy innymi „Spójrz inaczej” oraz program profilaktyczny dla młodzieży „ Jak żyć z ludźmi” jest to program mający na celu ograniczenie picie alkoholu, palenia, i stosowania narkotyków przez młodych ludzi.
Alkohol, narkotyki pociągają tych młodych ludzi, którzy nie widzą przed sobą przyszłości i nie mają o sobie dobrego zdania. Ludzie o silnym poczuciu tożsamości i kontroli nad własnym życiem są bardziej skłonni dbać o siebie i swoje zdrowie. Dlatego też zajęcia grupowe mające na celu rozwijanie umiejętności interpersonalnych pomagają dzieciom szczególnie z rodzin dysfunkcyjnych:
- wzajemnie poznawać się i ufać sobie,
- wzajemnie rozumieć się,
- wpływać na siebie nawzajem i pomagać sobie,
- konstruktywnie rozwiązywać wspólne problemy i konflikty, a tym samym uczą samodzielności w podejmowaniu decyzji.
Opracowała: Grażyna Raczek
LITERATURA
1. J. Brągiel – „ Zrozumieć dziecko skrzywdzone” Opole 1996r.
2. J. Maciaszkowa – „ Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej” W-wa 1991r.
3. A. Popielarska, M. Mazurowa – „ Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze” Warszawa 1978r.
4. H.Spionek – „ Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne” Warszawa 1973r.
5. A. Piekarska – „ Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i psychologiczne uwarunkowania.” Warszawa 1991r.
6. W. Sztander – „ Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym” Warszawa 1999r.
7. B. Kaja – „ Zarys terapii dziecka” Bydgoszcz 1995r.
8. D. W. Johnson – „ Podaj dłoń” Warszawa 1992r.
9. A. Aichinger, W. Holl – „Psychodrama. Terapia grupowa dzieci.” Kielce 1999r.
10. M. A. Szymańska – „Drama w nauczaniu początkowym” Lódź 1996r.
|
