Specyfika rozwoju społecznego i utrudnienia funkcjonowania społecznego osób upośledzonych umysłowo.
Przygotowała i opracowała:
mgr Julita Mrowca
Pojęcie rozwoju społecznego występuje w różnych kontekstach. Mówi się na przykład o rozwoju społeczno - historycznym człowieka, mając na myśli zmiany, jakie zaszły w jego psychice i formach życia na przestrzeni dziejów ludzkości. Mówi się też o rozwoju społecznym jednostki mając na uwadze dzieje jej indywidualnego wzrastania w ogólnoludzką kulturę.
Istnieją bliskie pojęciu rozwoju społecznego terminy socjalizacji i uspołecznienia.
Zjawisko rozwoju społecznego jest bardzo złożone. Można je analizować od strony zmian, jakie zachodzą w psychice człowieka w związku z jego życiem społecznym i proces tych zmian nazywać rozwojem społecznym albo socjalizacją, albo uspołecznieniem. A można się koncentrować na efektach tych zmian i dopiero któremuś z etapów rozwoju nadawać jedną z podanych nazw.
Można zmiany zachodzące w człowieku analizować na poziomie behawioralnym i pojęciu rozwoju społecznego (socjalizacji, uspołecznienia) obejmować przekształcenia w formach działania, zachowania się ludzi. A można wnikać w wewnętrzne mechanizmy regulacji zachowania i mówić o rozwoju społecznym (socjalizacji, uspołecznieniu) w kontekście zmian psychiki czy osobowości.
Istnieje jeszcze jedna płaszczyzna rozróżnień, mianowicie zmiany zachodzące w człowieku odniesione do ich źródeł. Niektórzy badacze skłonni są rezerwować pojęcie rozwoju społecznego dla zmian zachodzących w człowieku natomiast oddziaływania społeczne, mające doprowadzić do uzyskania tych zmian, chcą nazywać socjalizacją (a w odniesieniu do pewnej szczególnej grupy tych oddziaływań i resocjalizacją).
Termin rozwój społeczny może oznaczać zmiany w zachowaniu albo osobowości, ciąg tych zmian albo ich wynik, same zmiany albo ich przyczyny. Wymienione aspekty zagadnienia charakterystyczne są dla wielu zjawisk psychologicznych, problemy niespecyficzne.
Rozwój społeczny można traktować jako proces stawania się człowiekiem społeczeństwa, czyli nabywania tych wszystkich wiadomości i umiejętności, które są potrzebne do udziału w życiu społecznym. F. Znaniecki (1973 r.) nazwał socjalizację procesu wzrastania w kulturę i należy sądzić, że to właśnie z socjologii przeniknął do psychologii ten sposób rozumienia istoty rozwoju społecznego. Ponieważ praktycznie wszystkie wiadomości i umiejętności, jakie człowiek w ciągu życia przyswaja są wytworem kultury, a cała działalność i rozwój człowieka przebiegają w warunkach społecznych, dlatego też musimy skonstatować, że we wskazanym znaczeniu pojęcie socjalizacji jest tak szerokie, iż praktycznie pokrywa się z pojęciami tworzenia się psychiki, zachowania i osobowości człowieka.
Ze względu na nasze zainteresowanie problematyką rozwoju społecznego dzieci upośledzonych umysłowo proces stawania się użytecznym człowiekiem społeczeństwa jest szczególnie wart odnotowania, albowiem w odniesieniu do inwalidów różnego rodzaju sprawa ich samodzielności i produktywności, jako kryterium rozwoju społecznego, bywa bardzo często brana pod uwagę.
Termin rozwój społeczny może oznaczać proces uczłowieczenia. Przyjęcie takiego znaczenia skłania do analizy kształtowania się zarówno w filogenezie, jak i w ontogenezie człowieka cech psychiki specyficznie ludzkich, których tworzenie się polega prawom społecznym. Przeciwieństwem rozwoju społecznego jest w tym ujęciu biologiczny rozwój człowieka i analiza tych wszystkich cech funkcjonowania organizmu i psychiki człowieka, które podlegają prawom biologicznym.
Termin "rozwój społeczny" może oznaczać zachodzący w ontogenezie człowieka proces stawania się człowiekiem społeczeństwa w wyniku przyswajania dorobku ludzkiej kultury:
- Proces ten bywa utożsamiany z uczeniem się zachowań pozwalających przystosować się do środowiska społecznego, to znaczy opanować reguły zachowania, obowiązujące w danym społeczeństwie, oraz wiadomości i umiejętności niezbędne do przeżycia.
- Proces ten może oznaczać kształtowanie się różnorodnych form kontaktowania się jednostki z innymi ludźmi i grupami i dotyczyć zarówno umiejętności działania w świecie społecznym, jak i rozumienia spraw ludzkich oraz ustosunkowania się do nich (ustosunkowania do poszczególnych osób, zjawisk społecznych, ideologii).
- Proces socjalizacji może obejmować swym zakresem pojęciowym te formy zachowania się ludzi, które są istotne ze względu na ocenę korzyści i strat, jakie z działania jednostek wynikają dla grupy społecznej.
Problem kryteriów formalnej dojrzałości społecznej jest przykładem ogólniejszych trudności wiążących się z określaniem stopnia przystosowania. Istnieje bowiem ogromna ilość najrozmaitszych wymagań, norm, przepisów i oczekiwań społecznych, którym człowiek musi sprostać w toku swoich niezliczonych interakcji z otoczeniem. Wymagania te zmieniają się w zależności od płci, wieku, statusu społecznego, pełnionej roli.
Problematyka kryteriów przystosowania i nieprzystosowania społecznego zazębia się ściśle z zagadnieniem umysłowego upośledzenia. Istnieje, zarówno we współczesnej literaturze, jak i w obowiązującej praktyce orzecznictwa psychologicznego, bardzo silny nacisk na diagnozowanie upośledzenia umysłowego nie tylko na podstawie ilorazu inteligencji, ale i wskaźników przystosowania społecznego. Jednakże sprawa komplikuje się przez to, że pojęcie przystosowania (nieprzystosowania) społecznego ma i w języku potocznym i w języku naukowym różne znaczenia i bynajmniej nie wszystkie z nich pokrywają się z pojęciem upośledzenia. Na przykład w nomenklaturze pedagogiki specjalnej dzieci społecznie niedostosowane (nieprzystosowane) stanowią inną populację niż dzieci z niedorozwojem umysłowym. Upośledzone objęte są rewalidacją, a niedostosowane -resocjalizacją. Dla pierwszych tworzy się szkoły specjalne o ułatwionym programie nauczania, a dla drugich - ośrodki wychowawcze i zakłady penitencjarne. Niedostosowanie oznacza tu bowiem przede wszystkim zachowania przestępcze, stan demoralizacji i wykolejenia.
Przy takim ujęciu niedostosowania stoimy przed problem wzajemnych stosunków między pojęciami: upośledzenie umysłowe - aspołeczna osobowość - zachowania przestępcze. Ponieważ zdarza się, że jednostki upośledzone umysłowo dokonują czynów niezgodnych z prawem, zachodzi więc pytanie, czy mają one "z natury" przestępczą osobowość, czy też mechanizm tworzenia się u nich dyssocjalnych cech osobowości zachodzi według tych samych prawidłowości, co u jednostek z normalną sprawnością umysłową.
Obecnie kierunki interpretacji tego związku idą przynajmniej w trzy strony. Pierwszy nurt sprowadza się do poszukiwania specjalnych cech defektu psychicznego osób upośledzonych sprzyjających zachowaniu przestępczemu. Najczęściej wymienia się tu takie cechy jak podatność na sugestie, obniżony krytycyzm, podatność na wpływy, przewagę działań popędowych, niezdolność do opanowania impulsów, niezdolność do przewidywania następstw zachowań i niepełne rozeznanie w kryteriach ocen moralnych.
Diagnozę niepoczytalności czy poczytalności ograniczonej ustanawia się za pomocą tak zwanej metody psychiatryczno - psychologicznej.
W drugim nurcie interpretacji związku upośledzenia umysłowego z przestępczością, obejmującym przede wszystkim problematykę przestępstw popełnianych przez jednostki lekko upośledzone, kładzie się nacisk na kryminogenne warunki socjalne w których najczęściej żyją ci ludzie.
Wśród uczniów szkół specjalnych wiele dzieci pochodzi z tak zwanego społecznego marginesu. Dawniej tłumaczono ten fakt biologiczną dziedzicznością. Obecnie częściej wskazuje się na to, że niski poziom wykształcenia i przestępcze wzory osobowe (alkoholizm, prostytucja i wykolejenie społeczne rodziców) są czynnikami sprzyjającymi opóźnieniu umysłowemu i demoralizacji dzieci i młodzieży.
Trzeci nurt interpretacji wiąże niedostosowanie społeczne i przestępczość upośledzonych z nieco innymi czynnikami społeczno - osobowościowymi. Wskazuje się tu mianowicie na to, że upośledzenie umysłowe skazuje jednostki dotknięte tym kalectwem na sytuacje wyjątkowo trudne, łączące się z niemożnością sprostania wymaganiom społecznym (w okresie dzieciństwa przede wszystkim wymaganiom szkolnym) oraz z doznawaniem odrzucenia emocjonalnego i społecznego, bardzo często już w najwcześniejszym okresie życia, ze strony rodziców.
Istnieje jeszcze jedno pojęcie niedostosowania, także akcentujące problemy funkcjonowania osobowości, ale o innym charakterze, mianowicie neurotycznym. Blisko pod względem znaczeniowym są tu zaburzenia określane jako nerwowość, zaburzenia nerwicowe, problemy emocjonalne, zaburzenia zachowania (bez antysocjalnego charakteru). Od strony objawowej do tej grupy zaburzeń najczęściej zalicza, się takie zjawiska, jak łęki, wzmożona pobudliwość, trudności w kontaktach interpersonalnych (nieśmiałość i wzmożona agresja), brak wiary we własne siły (skłonność do rezygnacji z działania), brak sprecyzowanych zainteresowań, nadruchłiwość lub szczególna powolność, zaburzenia uwagi, zaburzenia snu, moczenie, onanizm, ogryzanie paznokci i inne tak zwane patologiczne nawyki.
U osób upośledzonych umysłowo wymienione symptomy "nieprzystosowania" występują częściej niż w populacji ogólnej. Nirje z Kanady stwierdził, że w zjawisku upośledzenia umysłowego mamy do czynienia z trzema rodzajami upośledzenia:
- Samym upośledzeniem umysłowym,
- Z ograniczeniem możliwości rozwoju wskutek wadliwych warunków życia (dyskryminacji, niewłaściwych postaw społecznych, braku właściwego nauczania i wychowania)
- Ze świadomością własnego upośledzenia hamującą rozwój i aktywność społeczną.
Przekonanie o tym, że w genezie niedostosowania społecznego osób z obniżoną sprawnością umysłową ogromną rolę odgrywają czynniki pozaintelektualne i pozaorganiczne, mianowicie - czynniki związane ze skutkami dyskryminacji, niezaspokojeniem potrzeby więzi społecznej, miłości, niezależności, godności i wielu innych podstawowych potrzeb, ważnych dla rozwoju psychicznego, zdobywa sobie coraz więcej zwolenników.
Podniesienie roli czynników emocjonalnych w funkcjonowaniu społecznym dzieci upośledzonych umysłowo, pośrednio wpływa na sposób rozumienia samej istoty upośledzenia, czyli dysfunkcji intelektualnej.
Obecny stan wiedzy pozwala już na stwierdzenie, iż związek między upośledzeniem umysłowym a nieprzystosowaniem społecznym ma bardzo złożony charakter. Oba zjawiska mogą mieć wspólną genezę, mogą mieć genezę odrębną oraz mogą wzajemnie na siebie oddziaływać.
Blisko spokrewnione z problematyką przystosowania człowieka do warunków życia społecznego jest pojecie socjalizacji jako przygotowania do konstruktywnego udziału w życiu społecznym. W tym ujęciu rozwój przebiega na linii od zależności do autonomii i produktywności. Przy użyciu innego, choć pokrewnego wymiaru, może też rozwój być ujmowany jako przejście od egocentryzmu (koncentracji na zaspokojeniu własnych potrzeb) do zaangażowania w sprawy innych ludzi i działania na ich rzecz.
We wczesnym dzieciństwie stanem właściwym i naturalnym jest zależność od otoczenia w zaspokajaniu potrzeb. Dziecko jest biorcą, rodzice dawcami Zmiana tego układu bywa traktowana jako główny cel socjalizacji i przedmiot zabiegów wychowawczych. Kształtowanie się rozwoju społecznego ujmowanego w wymiarach: biorca - dawca, zależność - autonomia, egoizm - altruizm, przebiega w kolejnych stadiach; kilka z nich, bardzo istotnych, przypada na okres dzieciństwa i młodości.
Defekty sprawności ruchowej, wady narządów zmysłu, zły stan zdrowia i właśnie obniżenie sprawności intelektualnej są podstawą orzekania inwalidztwa. Brak motywacji, wadliwy system wartości, słabość woli są natomiast czynnikami przechylającymi diagnozę w kierunku pasożytnictwa.
Relacja między upośledzeniem umysłowym a brakiem samodzielności życiowej i inwalidztwa, rozumianym jako niezdolność do pracy zapewniającej środki utrzymania, nie jest zupełnie jasno określona.
Stopień upośledzenia decyduje o rodzaju i kategorii świadczeń socjalnych, rent i zasiłków, przysługujących rodzicom dzieci kalekich oraz osobom dorosłym niezdolnym do pracy.
W kategoriach prawnych stopień upośledzenia może mieć wpływ na sądowe odebranie jednostkom prawa do samostanowienia czyli tzw. ubezwłasnowolnienie.
Kompetencje interpersonalne wiążą się przede wszystkim ze zdolnością rozumienia sytuacji społecznych i umiejętnością wyboru form działania adekwatnych do tych sytuacji, prowadzących do uzyskiwania w kontaktach z ludźmi zamierzonych celów. Badacze różnych form aktywności społecznej koncentrowali się raczej na analizie pojedynczych jej aspektów.
Jeden nurt badań obejmował przede wszystkim właściwości i procesy psychiczne będące podstawą odbierania stanów innych ludzi oraz tworzenia ogólnych obrazów osób, sądów i opinii społecznych itp.
Drugi nurt badań koncentruje się na problemie efektywnego wywierania wpływu na innych.
Trzeci nurt badań dotyczący wymiany wpływów, równowagi oddziaływań, umiejętności przechodzenia z roli nadawcy do roli odbiorcy i odwrotnie. Pojęcie wzajemności oddziaływań stanowi kluczowe pojęcie tak zwanego interakcyjnego nurtu w psychologii społecznej i rozwojowej.
Problem wzajemności oraz naprzemienności oddziaływań jest także rozpatrywany w literaturze podejmującej zagadnienie tak zwanej komunikacji interpersonalnej.
Psychologia kliniczna i psychiatria wyróżniają kilka podstawowych form zaburzeń rozwoju ogólnie przyjętych kompetencji interpersonalnych. Najpoważniejszą formą patologii jest tak zwany autyzm czyli całkowity brak kontaktu z innymi ludźmi Zaburzenia lżejszego stopnia określa się jako tak zwane trudności kontaktu. Mogą się one wyrażać w zawężeniu stosunków z innym ludźmi do grona najbliższych osób z rodziny czy wybranych przyjaciół, w ponadprzeciętnym nasileniu lęku przed kontaktami z osobami nieznajomymi lub w nie dającym się pokonać oporze przed załatwianiem spraw w instytucjach; trudności tego rodzaju należą zazwyczaj do tzw. zaburzeń neurotycznych. Natomiast inne postacie, jak sztywność i stereotypowość form kontaktu z innymi, ubogi repertuar zachowań społecznych, brak umiejętności modyfikowania sposobu zachowania się w zależności od cech sytuacji - w ujęciu psychiatrycznym są zaliczane do objawów psychopatii.
Na obszarze tematyki upośledzenia umysłowego tradycyjny spór o rolę czynników biologicznych, społecznych i psychologicznych w rozwoju jest ciągle żywy, zarówno wśród badaczy, jak i wśród praktyków, i to czyni ów podział użytecznym.
Bardzo liczne i różnorodne badania nad etiologią i patogenezą oligofrenii wykazują, że nie ma jednego typu uszkodzenia mózgu charakterystycznego dla upośledzenia umysłowego czy też uszkodzeń typowych dla poszczególnych stopni niedorozwoju. Oligofrenię wywołują najrozmaitsze czynniki, których skutki dla układu nerwowego, a także dla innych narządów organizmu są zróżnicowane. Psychopatia i neurologia dążą do wyodrębnienia zespołów niedorozwoju jednorodnych etiologicznie np. zespół Downa czy fenyloketonuria. Z psychologicznego punktu widzenia te zespoły nie są jednorodne.
Uszkodzenia strukturalnej podstawy czynności (defekt mózgowy) może powodować zaburzenie przebiegu tych czynności albo utrudnić ich rozwój (kształtowanie się) u dzieci, ale uszkodzenie poszczególnych ogniw struktury za każdym razem inaezej zaburza czynności psychiczne. Rola defektów mózgowych zależy od tego, na ile uszkodzone struktury mózgu są niezbędne do tworzenia się różnych rodzajów czynności. Ich uszkodzenie powoduje odpowiednio rozległe następstwa dla rozwoju psychicznego.
W Polsce system edukacji specjalnej i służb pomocy społecznej dla osób upośledzonych umysłowo jest niezwykle sztywny, wobec tego, niezależnie od głoszonych haseł na temat roli czynników środowiskowych w rozwoju dzieci specjalnej troski nad praktyką działania społecznego ciąży w tej dziedzinie fatalizm koncepcji biologicznych.
W odniesieniu do dzieci upośledzonych umysłowo oznacza to przekonanie, że słabość ich inteligencji, niemożność sprostowania wymaganiom szkoły podstawowej jest w pewnym sensie nieodwracalna, bo zależna od uwarunkowań biologicznych, natomiast to, czy dzieci te będą kraść, zachowywać się antysocjalnie i np. wykorzystywać pozycję inwalidy dla uzyskiwania świadczeń, zależy od wychowania.
Nie ma takiej teorii w psychologii, która by monopolizowała interpretacje rozwoju poznawczego czy rozwoju społecznego i która dawałaby jednoznaczne przesłanki do ujmowania relacji między tymi procesami. Wręcz przeciwnie, widzimy, że tych teorii jest kilka i każda od innej strony wnosi swój wkład w oświetlenie problemu. Jednocześnie narzuca się wniosek, że upośledzenie umysłowe jest zjawiskiem, które ogniskuje te różne teorie i w sposób szczególnie ostry odbija wszystkie podstawowe dylematy współczesnej psychologii.
Zgodnie z koncepcją, że wszystko co specyficznie ludzkie (w znaczeniu psychologicznym) stanowi rezultat społecznego życia człowieka, rozwój ludzkiej inteligencji, jest szczególnym produktem rozwój społecznego. Przy takim ujęciu dziecko, które przyswaja swoje wzory społecznego zachowania, wchodzi w adekwatne kontakty społeczne i prawidłowo działa w społecznej rzeczywistości, jest dzieckiem inteligentnym, u którego dochodzi do wytworzenia się złożonych struktur poznawczych, dziecko natomiast, które tych kontaktów i doświadczeń jest pozbawione bądź z racji deprywacji środowiskowej, bądź braków własnej aktywności, jest upośledzone.
Ponieważ środowisko ludzi jest przede wszystkim światem stworzonym i zaludnionym przez ludzi, to przystosowanie do niego jest w głównej mierze przystosowaniem społecznym. Polega ono na umiejętności sprostania wymaganiom społeczeństwa, jego kultury i cywilizacji. Ta umiejętność jest mową inteligencji, tzn., że sposobem pomiaru niedostatków inteligencji są zaburzenia funkcjonowania społecznego.
Wielość powiązań między poszczególnymi aspektami rozwoju i nieskończona liczba związków, w jaki człowiek wchodzi z otoczeniem, a także plastyczność mózgu sprawiają, że struktury funkcjonalne, będące podstawą organizacji czynności psychicznych, mają w znacznym stopniu indywidualny, właściwy dla każdego człowieka charakter.
Praca została napisana na podstawie książki Małgorzaty Kościelskiej "Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny".
Julita Mrowca |
