Komunikowanie się jest więc podstawą interakcji, ma charakter sprzężenia zwrotnego- polegającego na wzajemnej wymianie informacji przez partnerów interakcji oraz jest procesem mającym ciągłość i trwającym w czasie. Często podkreśla się społeczny charakter komunikacji, wg. K. Deaux i S. Wrighstman jest to tworzenie wspólnego systemu społecznego.
Wymienia się różne typy komunikacji. J. Podgórecki wyróżnił:
- komunikację werbalną,
- komunikację niewerbalną,
- komunikację interpersonalną,
- animację .
KOMUNIKACJA WERBALNA jest to według J. Podgóreckiego "proces wymiany informacji miedzy ludźmi za pośrednictwem systemu znaków dźwiękowych lub graficznych, zwanego językiem". Według R. Jacobsona aby ten proces mógł zaistnieć potrzebny jest :
- nadawca- tworzący akt mowy i kierujący go do odbiorcy;
- kontekst- fragment rzeczywistości, do którego odnosi się ten akt mowy;
- kontakt- psychiczny kontakt i fizyczny kanał istniejący między nadawcą a odbiorcą;
- komunikat- treść przekazu językowego wytworzonego przez nadawcę lub przyjętego przez odbiorcę.
Według J. Ruescha sieć ludzkiej komunikacji zależy od ilości kontaktujących się osób, a jej sprawność kształtowana jest w procesie wczesnej socjalizacji i spełnia trzy funkcje; umożliwia przyjmowanie, ocenianie i przekazywanie wiadomości.
KOMUNIKACJA NIEWERBALNA jest to według J. Podgóreckiego "wymiana pewnego rodzaju informacji między ludźmi, wymiana ta nie ma postaci kodu ani nie jest świadoma czy zamierzona". Formy komunikacji niewerbalnej podzielono na :
- komunikaty indywidualne- mogą się pojawiać nawet gdy jednostka jest sama: mowa ciała, mimika, gesty, kinetyka, wokalizacja, reakcje wegetatywne, styl ubioru czy makijażu, zapach itp.
- komunikaty interakcyjne- pojawiają się jedynie w kontaktach interpersonalnych: kontakt wzrokowy, umożliwiający uzależnić dalszy tok wypowiedzi od reakcji słuchacza, przestrzeń personalna (obszar otaczający człowieka, do którego inni nie są wpuszczani), terytorialność (przyjęcie orientacji własnościowej wobec jakiegoś obszaru geograficznego), przestrzeń interpersonalna, występująca gdy dwoje lub więcej ludzi nawiązuje dowolny rodzaj interakcji, przestrzeń ta jest rozpatrywana w trzech wymiarach i musi być dostępna dla wszystkich .
KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA- to według G. Kowalskiej "podejmowana w określonym kontekście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów, (symboli) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania." W trakcie komunikacji interpersonalnej każda z uczestniczących w niej osób wykonuje oba rodzaje czynności: nadaje oraz odbiera komunikaty, a każdy komunikat niesie dwie odrębne wiadomości. Wiadomość sprawozdającą, czyli treściową, wyrażaną najczęściej werbalnie i w sposób zamierzony, oraz wiadomość definiującą relację między porozumiewającymi się osobami, przekazywaną raczej przez ton głosu, dobór słów, mimikę i gesty. Jeżeli w przebiegu komunikacji interpersonalnej wystąpi niski poziom porozumienia, niski stopień zaspokojenia potrzeb i mała efektywność wykonywanych wspólnie zadań- to świadczy o wystąpieniu zakłóceń, utrudniających wymianę informacji między nadawcą a odbiorcą. Do częstych przeszkód w skutecznej komunikacji należą: różnice w postrzeganiu, różnice językowe, np. żargon, gwara, nieznajomość naukowych czy technicznych terminów, szum, silne emocje, niezgodność komunikatów werbalnych z pozawerbalnymi, nieufność i mały stopień wiarygodności nadawcy komunikatu.
ANIMACJA-ożywianie czegoś lub kogoś- może być rozumiana jako kierunek działania ułatwiającego ludziom uczestniczenie w aktywnym i twórczym życiu poprzez lepsze rozumienie przemian, łatwiejsze porozumiewanie się z innymi. Można ją również traktować jako proces ożywienia, aktywizowania, pobudzania do działania jednostek i grup, ale i proces odkrywania siebie. Animatorem jest człowiek ożywiający środowisko, rozbudzający pożądanie wiedzy, rozwijający zainteresowania, mający świadomość własnej roli społecznej.
Wszystkie wymienione typy komunikacji wchodzą w zakres kompetencji komunikacyjnych nauczyciela. Termin KOMPETENCJA używany jest zwykle jako " określenie pewnych indywidualnych umiejętności i zdolności człowieka." KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA określa umiejętność porozumiewania się za pomocą języka. Kompetencja komunikacyjna to według G. Koć- Seniuch "kompetencja językowa człowieka rozszerzona w zakresie funkcjonalno-pragmatycznego posługiwania się wypowiedziami, tekstami językowymi adekwatnie do sytuacji i jej uczestników." Wielowymiarowość kompetencji komunikacyjnych nauczyciela warunkuje proces edukacyjny, proces dochodzenia do wspólnego rozumienia treści pojęć i ich interpretacji przy dwupodmiotowym udziale i ucznia i nauczyciela. Założone cele edukacyjne mogą być osiągane tylko wtedy, gdy komunikat dociera do adresata, gdy zgodnie z jego intencją jest odebrany i zrozumiany. Najbardziej spektakularną czynnością nauczyciela i ucznia w toku lekcji jest komunikacja językowa, trwająca od momentu wejścia nauczyciela do klasy aż do zakończenia procesu lekcyjnego. Zarówno nauczyciel jak i uczeń są tu partnerami dialogu o zmieniających się rolach nadawcy i odbiorcy. W zależności od tego, kto w danej chwili jest autorem komunikatu i jego nadawcą, a kto adresatem i odbiorcą, zmienia się treść, forma i funkcja wypowiedzi.
Wypowiedzi pełnią różnorodne funkcje:
- poznawczą- proces poznawczy wpływa na rozwój języka i odwrotnie, edukacyjne procesy poznawcze zawierają w sobie rezultaty myślenia ucznia, które ujawniają się w formie jego wiedzy o rzeczywistości lub jej fragmentach, jakie chce on werbalnie komunikować;
- ekspresywną-związaną z wyrażaniem emocji nauczyciela i ucznia;
- impresywną- związaną ze sferą przeżyć i wrażeń;
- fatyczną- realizującą się w otwarciu, podtrzymaniu lub zamknięciu procesu porozumiewania się;
- poetycką- pogłębiającą wrażliwość na piękno mowy;
- metajęzykową- pozwalającą ustalić kod językowy, którym się posługujemy, wspólne rozumienie i wspólną płaszczyznę interpretacji pojęć i terminów.
Znajomość i rozumienie funkcji, jakie spełnia język w procesach komunikacji międzyludzkiej, pomaga nauczycielowi budować własne wypowiedzi, koncentrować uwagę na kształceniu sprawności językowej uczniów, przybliżać do potrzeb dialogu edukacyjnego.
Wypowiedzi na konkretnej lekcji mają swoje jednostkowe wyznaczniki, które wpływają na treść i formę komunikatu:
- otoczenie, w którym odbywa się lekcja ( sala, pracownia, działka szkolna itp.);
- osoby występujące w roli uczestników lekcji ( nauczyciel, uczniowie, zaproszeni goście );
- temat, determinujący treść i zakres wypowiedzi
- uporządkowanie liniowe wypowiedzi, zdeterminowane celami lekcji a wywołane realizowanymi zadaniami, wybraną metodą nauczania, organizacją pracy.
Proces lekcyjny jest według B. Makles "łańcuchem sytuacji dydaktycznych następujących po sobie w czasie, prowadzonych linią komunikacyjną wypowiedzi nauczyciela, w którym to wypowiedziom towarzyszą czynności werbalne i niewerbalne uczniów oraz śródsytuacyjne wypowiedzi nauczyciela i jego czynności niewerbalne." Na lekcji występuje tyle sytuacji dydaktycznych, ile podstawowych aktów komunikacji, niosących zadania, a nauczyciel jako podmiot sprawczy decyduje o ich zaistnieniu, czasie trwania i zakończeniu, prowokuje do wypowiedzi, zachowań, czynności niewerbalnych w zaplanowanym przez siebie i określonym kierunku. Charakteryzując sytuację dydaktyczną trzeba wymienić kilka ważnych cech konstytutywnych tego istotnego ogniwa organizacyjno-komunikacyjnego lekcji :
- występowanie dwóch podmiotów sprawczych, nauczyciela i ucznia;
- komunikacja językowa- warunek konieczny zaistnienia sytuacji dydaktycznej, zawsze bezpośrednia między nadawcą a odbiorcą;
- nauczyciel w roli inspiratora, organizatora, uczeń w roli przedmiotu oddziaływania;
- nauczyciel wypowiedzią rozpoczyna i kończy czas trwania sytuacji, uczeń uczestniczy czynnie lub biernie;
- w komunikacie nauczyciela, rozpoczynającym sytuację znajduje się wypowiedzenie zawierające zadanie dla ucznia i kierunkujące dalsze zachowania i czynności odbiorców komunikatu;
- sytuacja dydaktyczna obejmuje wszystkie czynności werbalne i niewerbalne nauczyciela i uczniów, które zostały wywołane treścią przekazanego zadania, powstałe w sprzężeniach zwrotnych komunikacji nauczyciel-uczeń.
Dialog prowadzony w obrębie jednej sytuacji dydaktycznej ma swoją wewnętrzną dramaturgię, swoje tempo, logikę, temperaturę emocjonalną i poprawność syntaktyczno-gramatyczną. Uzupełnieniem dla zrozumienia komunikatu jest gest, mimika, intonacja głosu, nawet pauza.
Akcentowanie własnego stosunku do treści wypowiedzi, nadawanie możliwie osobistego i emocjonalnego tonu- związane z funkcją ekspresyjną języka- ukierunkowuje zachowania językowe nauczyciela na umiejętną ekspresję własnej osobowości i ekspresję roli nauczyciela. Włączenie zaś i stosowne wykorzystanie niewerbalnych systemów komunikacyjnych wzmacnia wszystkie funkcje języka i ich przejawy komunikacji edukacyjnej. Decyduje to często o tym, czy i na ile intencje komunikatu językowego nauczyciela będą interpretowane i odebrane przez ucznia. W procesach interpretowania uwaga dzieci koncentruje się głównie na następujących właściwościach wypowiedzi nauczyciela :
- poprawność językowa i indywidualny styl przekazu, zgodność wyrażanych opinii i sądów z faktami;
- właściwości pozajęzykowe towarzyszące wypowiedziom, tempo mowy, akcent, intonacja, barwa głosu, mimika, wyraz twarzy, gesty, wygląd zewnętrzny, czyli sposób i umiejętności wykorzystania niewerbalnych środków komunikacyjnych;
- nawiązywanie do kontekstów, np. liczebności audytorium, otoczenia fizycznego i itp.
- respektowanie wiedzy o uczniach, ich właściwościach osobowościowo-poznawczych i potrzebach;
- wiedza nauczyciela o swoistości sytuacji komunikowania się i jego nastawienie do aktualnie przebiegającej interakcji, motywacje do uczestnictwa i do oceny wydarzeń poprzedzających interakcję i sposoby nawiązywania do tych wydarzeń;
- komunikatywność nauczyciela i jego wiedza o kulturze porozumiewania się, sposoby nawiązywania kontaktu i style kierowania przebiegiem procesów komunikowania;
- kultura językowa nauczyciela, jego wiedza ogólna o świecie, doświadczenie życiowe i zawodowe.
Według D. Barnesa system komunikacyjny ustanawiany w klasach przez nauczycieli jest odbiciem ich przekonań i ideologii na temat uczenia się i nauczania. Może to doprowadzić do przyjęcia postawy nauczyciela "transmisji" bądź nauczyciela "interpretacji". Nauczyciel "transmisji" reprezentuje wobec komunikacji edukacyjnej postawę scentralizowaną, a wszystkie kontakty słowne z uczniami są głównym środkiem przekazu wiedzy. Głównym zadaniem staje się ocena i korekta osiągnięć szkolnych ucznia, zgodnie z kryteriami wiedzy formalnej zawartej w programach i podręcznikach. Prawa nauczyciela i ucznia do komunikacji są nierówne, proces komunikacji ograniczony, a posługiwanie się mową przez uczniów musi spełniać kryteria wiedzy podręcznikowej i języka podręcznikowego. Najczęściej występują monologi nauczyciela i ucznia referującego zapamiętane wiadomości, a podstawowy paradygmat komunikacyjny to : pytanie- odpowiedź- ocena.
Postawa edukacyjna nauczyciela "interpretacji" jest natomiast według Barnesa otwarta wobec wiedzy, też w formie zdolności ucznia do jej przetwarzania, organizowania myśli i twórczych działań edukacyjnych. Kryteria osiągnięć szkolnych ucznia są więc wynikiem dialogu, interakcji z innymi, partnerstwa nauczyciela i ucznia w ciągłym gromadzeniu wiedzy. Organizowanie dialogu edukacyjnego staje się tu głównym zadaniem nauczyciela i treścią jego postawy edukacyjnej. Nauczyciel "interpretacji" powinien posiadać wiele predyspozycji, a mianowicie :
- zdolność do tworzenia szkolnego środowiska informacyjnego, które powoduje aktywność poznawczą i edukacyjną uczniów.
- zdolność do tworzenia sytuacji komunikacyjnej i dwupodmiotowej interakcji nauczyciel- uczeń
- zdolność do wspierania rozwoju ucznia, do respektowania jego praw i ukierunkowania komunikacji edukacyjnej na jego rozwój
- zdolność do autokreacji, rozwoju własnej indywidualności i tworzenia obrazu własnego "ja"
- zdolność do innowacji i realizacji celów edukacyjnych szkoły nie według zasad replikacji, ale realizacji tych celów w sposób innowacyjny, do kreowania ucznia na miarę współczesnych potrzeb egzystencjonalnych i jego możliwości twórczych.
Powyższe zdolności i ich rozwój w procesie kształcenia koresponduje z rozwojem indywidualności nauczyciela, jego motywacjami wspierania rozwoju ucznia, a to posiada wpływ na poziom kompetencji, potrzebnych do wykonywania tego zawodu. Obok zdolności do wysokiej jakości werbalizacji literackiej nauczyciel musi posiadać ogólną kompetencję kulturową i pedagogiczną, wiedzę o świecie i znajomość świata, praw rządzących zachowaniem ludzi w określonych sytuacjach itp.
Według J. Skrzypczaka poziom kompetencji komunikacyjnych nauczycieli poza nielicznymi wyjątkami nie jest wysoki, praktycznie na żadnym z kierunków studiów nauczycielskich nie kształtuje się ich, a podstawy retoryki i erystyki zostały wycofane już bardzo dawno temu. Nic więc dziwnego, iż ogół nauczycieli pozostaje bezradny wobec różnych gier uczniowskich, nie potrafi prawidłowo dekodować nadawanych różnymi kanałami komunikatów, nie kontroluje też do końca własnych kanałów komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Tak więc kształtowanie właściwej techniki kontaktów interpersonalnych, etyki i kultury tych kontaktów wydaje się być ważnym wyzwaniem edukacyjnym. A przecież jak twierdzi B. Makles "nie ma edukacji bez komunikacji, komunikacja jest istotą i sensem procesu dydaktycznego, a podniesienie skuteczności i efektywności nauczania- uczenia się zależy od organizacji i "empatii dydaktycznej" w komunikowaniu się werbalnym i niewerbalnym."
Ewa Jaskuła
Ewa Wawrzyniak
Bibliografia
- "Komunikacja społeczna" - J. Podgórecki opole 2000r
- "Komunikacja jako problem badawczy dydaktyki"- B. Makles "Współczesne kierunki modernizacji dydaktyki" Toruń 93r
- "Encyklopedia pedagogiczna" - w- wa 97r.
- "O kompetencji komunikacyjnej nauczyciela"- G. Koć-Seniuch ruch pedagogiczny 1994r. Nr 1/2 s. 107- 120
- "Poziom kompetencji komunikacyjnych nauczycieli a przebieg procesu kształcenia " Skrzypczak J. Toruńskie studia dydaktyczne 1994r. Nr 6 s. 17 - 23
- "Pedagogika wczesnoszkolna"- R. Więckowski w-wa 98r.
