Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Problem otyłości u dzieci w wieku szkolnym

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 14625 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

 Szanowni państwo!
Moja praca zawiera podstawowe wiadomości dotyczące otyłośći,jakie są jej przyczyny i skutki oraz jak nie dopuścic do jej rozwoju,a także skutecznie z nią walczyć.

PROBLEM OTYŁOŚCI U DZIECI W WIEKU SZKOLNYM


MAŁGORZATA GAJKOWSKA


„Wiedza bez zaangażwania jest pusta;
zaangażowanie bez wiedzy
jest ślepe’’

/ B.B. Jensen /


WSTĘP

Stan zdrowia populacji uwarunkowany jest zespołem czynników wewnątrzustro-jowych, w dużym stopniu zdeterminowanych genetycznie (skłonność do odkładania tkanki tłuszczowej), i środowisk, do których zalicza się zarówno warunki geograficzne i klimatyczne, jak i warunki życia oraz kulturę zdrowotną społeczeństwa, która wywiera wpływ na kształtowanie się zarówno nawyków higienicznych jak i żywieniowych.
Jednym z podstawowych czynników ekologicznych odgrywających rolę w kształtowaniu zdrowia społeczeństwa, związanych równocześnie z oddziaływaniem czynników społeczno-bytowych jest żywienie. Wiele chorób XX wieku uznawanych za choroby społeczne ma swoje źródło w błędach żywieniowych, które zmieniały się wraz z warunkami życia, pracy, technologią przygotowywania żywności i jej dostępnością na rynku.
Sposób żywienia jak już wspomniałam uzależniony jest od wielu ściśle powią-zanych ze sobą czynników. Nadmierne otłuszczenie organizmu, niosące za sobą zwięk-szone ryzyko powikłań zdrowotnych stanowi poważny problem medyczny. Profilaktyka chorób, o których wiadomo, że u osób dorosłych są silnie związane z występowaniem otyłości, skłoniła mnie do poświęcenia uwagi rozwojowi otłuszczenia wśród dzieci i młodzieży szkolnej.
Celem mojej pracy jest przekazanie podstawowych wiadomości o tym, co to jest otyłość, jakie mogą być jej skutki, jak nie dopuścić do jej rozwoju u dziecka, a tym dzieciom które już są otyłe, pomóc w racjonalnym ich odchudzeniu. Pytanie, czy i jak można wspomagać otyłe dziecko na początku jego drogi szkolnej wydaje się mieć pod-stawowe znaczenie dla dalszej jego przyszłości.


ROZDZIAŁ I


OTYŁOŚĆ DZIECI I MŁODZIEŻY

Otyłość zaciera wszystkie aspekty zdrowia (fizyczne, psychiczne i społeczne) młodego i dorosłego człowieka. Ogranicza jego potencjał rozwojowy, możliwości ży-ciowe, obniża jakość życia.
Leczenie otyłości jest trudne, czasochłonne i często mało skuteczne, frustrujące dla dziecka, jego rodziców i terapeuty. U dzieci i młodzieży nie stosuje się leczenia farmakologicznego. Leczenia polega na wydatkowaniu nadmiaru energii nagromadzo-nej w organizmie przez wiele lat w postaci tkanki tłuszczowej. Utrata tej energii jest możliwa poprzez ograniczenie jej podaży w pokarmach (dieta ubogoenergetyczna) i lub zwiększenie aktywności fizycznej. Skuteczność leczenia ogranicza wiele czynników społeczno-ekonomicznych, kulturowych w rodzinach dzieci oraz ich niska motywacja do leczenia. Wielu lekarzy, terapeutów wspiera dzieci i młodzież w odchudzaniu, w walce z otyłością. "Wspieranie" rozumiemy jako wspomaganie wysiłków podejmowa-nych przez samego pacjenta lub zmniejszaniu nadmiaru masy ciała. Rozważając wspie-ranie w kontekście zdrowia można wyróżnić 4 zadania:
1. ROZBUDZENIE MOTYWACJI dziecka do redukcji nadwagi poprzez:
- pomoc w uświadamianiu czy i jaki stanowi one dla niego problem,
- rozbudzanie w dziecku potrzeby i chęci pozbycia się nadwagi (położenie nacisku na korzyści a nie na zagrożenia),
2. SWORZENIE MOŻLIWOŚCI ZDOBYCIA KOMPETENCJI do redukcji nad-wagi (w tym doboru diety, zajęć ruchowych, samokontroli) poprzez edukację zdrowot-ną dziecka i jego rodziny.
3. STWORZENIE WARUNKÓW do redukcji nadmiaru poprzez:
- zmianę sposobu żywienia całej rodziny,
- oferty zajęć ruchowych także w szkole, dostosowanych do możliwości i atrakcyjnych dla dziecka



4. DŁUGOTRWAŁE WSPIERANIE PSYCHOLOGICZNE dziecka
- podkreślanie jego sukcesów (także na lekcjach WF) mocnych stron, wzmacnianie po-czucia własnej wartości, ułatwi to leczenie a w przypadkach niepowodzenia, akceptację innych i normalne funkcjonowanie w życiu. /A. Oblacińska, B.Woynarowska, 1995, s.
Ważnym elementem leczenia dzieci jest aktywny tryb życia, uwzględniający regularny wysiłek fizyczny, dzięki niemu:

ZMNIEJSZAMY: ZWIĘKSZAMY:
- nadwagę, - ogólną kondycję (fizyczną i psychiczną),
- napięcie nerwowe, - wydolność krążeniowo-oddechową,
- poziom cholesterolu i cukru, - ogólną odporność,
- ryzyko choroby wieńcowej,

Dzieci otyłe charakteryzuje obniżony poziom sprawności fizycznej ogólnej oraz dysharmonia rozwoju motorycznego./B. Woynarowska, 1982, s.35/.
Ruchy wielu dzieci otyłych charakteryzuje niezgrabność, brak rytmiczności, mała płynność i dynamiczność ruchu oraz mała jego dokładność. Przejawiają one dużą ostrożność przed upadkiem, zmniejszenie poczucia równowagi, nieporadność w zacho-waniu ruchowym.
Wiele dzieci otyłych nie opanowuje podstawowych umiejętności ruchowych. Niektóre pozostają na stałe "analfabetami ruchowymi"./ B.Woynarowska, 1982, s. 44/.
W ocenie wydolności fizycznej dzieci otyłych należy uwzględnić odrębności wynikające z nadmiaru tkanki tłuszczowej. Dzieci otyłe mają mniejszą motywację do wysiłków fizycznych, choć istnieją również indywidualne różnice.

Do czynników obniżających motywację do wysiłku fizycznego
u dzieci otyłych należą także:

- świadomość niekorzystnego własnego wyglądu i estetyki ruchów, niechęć do noszenia
stroju sportowego uwidaczniającego nadmiar tkanki tłuszczowej,
- obawa przed drwinami rówieśników,
- zwiększenie potliwości w czasie wysiłku,
- brak możliwości sprostania wymaganiom nauczyciela W-F, obawa przed jego znie-cierpliwieniem i niską oceną z tego przedmiotu./ B. Woynarowska, 1995, s.32/.
Nadwaga - "defekt somatyczny" znajduje swoje odzwierciedlenie w psychicz-nym funkcjonowaniu dziecka. Doświadczanie siebie jako ciężkiego, niezgrabnego, mniej sprawnego fizycznie, wpływa na sposób spostrzegania własnej osoby, przeżywa-ne emocje oraz samoocenę dziecka. Dziecko otyłe często przypisuje sobie negatywne atrybuty, uruchamia w stosunku do siebie negatywne emocje, ma niską samoocenę. Czują się nielubiane przez innych./ Allison D. B., Basile V. C.,Yuker H. E., 1991, s. 5/
Są to osoby, których nadmiar masy ciała wyznacza ich nieatrakcyjność interper-sonalną. Taki sposób doświadczania siebie jest związany z przeżyciami smutku, żalu, osamotnienia oraz depresji. Przeżycia osoby otyłej znajdują odzwierciedlenie w jej za-chowaniu, powodują brak wiary we możliwości, pasywność.
Dziecko otyłe jest często obiektem przezwisk, niewyszukanych żartów, nie tylko ze strony rówieśników. Przypisane otyłemu negatywne atrybuty często prowadzą do odrzucenia z grupy, a nawet izolacji społecznej dziecka.
Występowanie otyłości w dzieciństwie i okresie dojrzewania, powoduje nieko-rzystne konsekwencje dotyczące nie tylko póżniejszego stanu somatycznego jednostki. Doświadczanie własnej nieatrakcyjności i braku akceptacji ze strony innych, może leżeć u podstaw trudności emocjonalnych i społecznych w póżniejszych latach życia. / A Ob-lacińska, B Woynarowska, 1995, s 34/.


ROZDZIAŁ II


FUNKCJONOWANIE DZIECKA OTYŁEGO W SZKOLE

Problemy dziecka otyłego rosną wraz z jego wagą. Jest ono powolne i słabsze, więc rówieśnicy traktują je jako mało atrakcyjnego towarzysza zabaw. Docinki i złośli-wości budzą w dziecku przekonanie, że jest mniej wartościowym człowiekiem. Takie dziecko bezpiecznie czuję się tylko w domu. Wyrasta więc na człowieka zamkniętego w sobie, nieśmiałego. W okresie dojrzewania, gdy ciało w ogóle sprawia człowiekowi sporo przykrych niespodzianek, jego nadmiar przeszkadza w nawiązywaniu kontaktów, budowaniu pewności siebie, zdobywaniu przyjaciół. Otyłość w wieku szkolnym jest poważnym problemem zdrowotnym i społecznym. Konfrontacja własnej zdeformowa-nej nadwaga sylwetki, z rówieśnikami, jest często bolesnym przeżyciem, pogłębionym wyrażnie okazywaną otyłemu dziecku niechęcią nowych kolegów. Siedmiolatek chro-niony do chwili rozpoczęcia nauki w szkole bezpiecznym zapleczem domu i akceptacją rodziców, zostaje poddany próbie, przekraczającej często jego możliwości psychiczne. Wydaje się to aż nazbyt oczywiste, że dzieci otyłe czują się gorsze w środowisku, które podkreśla walory szczupłej sylwetki i sprawności fizycznej. / M.Barańska,1995, s. 94/
Otyłe dzieci szybciej rosną (choć w przyszłości mogą być niskie) i szybciej doj-rzewają. Dziewczynki zaczynają miesiączkować, gdy nie są jeszcze na to psychicznie przygotowane. Stawy i kręgosłup grubego dziecka są przeciążone i zagrożone zwyrod-nieniami. Ruch powoduje u niego zmęczenie i zadyszkę, bo serce nie umie radzić sobie ze zwiększonym wysiłkiem. Naczynia krwionośne oblepia cholesterol, pochodzący z tłustych potraw. Mogą i występują już w młodym wieku choroby układu krążenia, miażdżyca, cukrzyca typu II. Cierpi nie tylko ciało, ale dusza otyłego dziecka.
Wiele dzieci otyłych już na początku nauki, broni się przed zajęciami i zabawami, które z racji nadwagi narażają je na śmiech, drwiny i przezwiska. Satysfakcja jaką są bardzo dobre wyniki w nauce jest tylko częściową rekompensatą przeżywanych frustra-cji, ale jest osiągalna tylko przez najzdolniejszych. Przeciętnie zdolny otyły uczeń, któ-remu nie bardzo wiedzie się w nauce, szybko zniechęca się do niej, a obowiązek cho-dzenia do szkoły traktuje jak przysłowiowe przekleństwo. Zagubieni, niepewni i niepo-radni w swoich zachowaniach otyli uczniowie coraz bardziej zamykają się w sobie. Na przerwach izolują się od kolegów, po dzwonku niechętnie wracają na lekcję, notorycz-nie się spóźniają mimo dezaprobaty nauczyciela. Dość powszechny schemat odrzucenia otyłego kolegi lub koleżanki nie jest na szczęście obowiązujący. Duża część otyłych dzieci, pomimo początkowo negatywnych doświadczeń, nawiązuje pozytywne kontakty z grupą rówieśnicza. Pozostaje tylko kwestia czasu i wyni kająca z niego suma przy-krych doświadczeń wpływająca na dalszą karierę szkolną dziecka.
/ M. Barańska, 1995, s. 90/
Dla jego dobra czas poważnie zając się dietą. Najczęściej jednak całe rodziny są otyłe, dlatego, że lubią jeść dużo i tłusto, a weekendy spędzają przed telewizorem.
Szacuje się, że około 30 % przypadków otyłości ma podłoże genetyczne. Dziec-ko grubej mamy jest 3 razy bardziej narażone na nadwagę niż jej szczupłej koleżanki. Wrogiem szczupłej sylwetki jest brak ruchu. W dobie telewizji i komputerów dzieci spędzają czas jak dorośli - siedząc. Im więcej ważą tym mniej chętniej ćwiczą, mniej chętnie przebierają się w sportowe stroje obawiając się drwin ze strony kolegów w kla-sie.
Odchudzając dziecko nastoletnie, trzeba wykazać się taktem i zrozumieniem. To dziecko i tak ma ze sobą problemy. Nie wolno wyśmiewać jego tuszy, dokuczać, prze-rażać. Ono potrzebuje szczerych rozmów, akceptacji, nagradzania za sukcesy, pomocy.
Otyłe nastolatki mają poczucie odrzucenia, nie czują się przynależne do grupy rówieśniczej. Często określają się jako "samotne", przeżywają smutek i żal osamotnie-nia oraz depresję. Odczucia te mają odzwierciedlenie w ich zachowaniu, powodują brak wiary we własne możliwości pasywność./ J. Radoszewska, 1995,s. 104/.
Ma to ogromy wpływ na ich rozwój osobowościowy oraz rzutuje na trudności emocjonalne i społeczne w późniejszym życiu.


ROZDZIAŁ III



CO TO JEST I DO CZEGO JEST POTRZEBNA
TKANAKA TŁUSZCZOWA

TKANKA TŁUSZCZOWA – jest niezbędną częścią składową ciała człowieka, której nadmiar powoduje otyłość. Jej ilość, podobnie jak ilość tkanki kostnej i mięśnio-wej, decyduje o budowie i wyglądzie. Ilość tkanki tłuszczowej w organizmie zależy od płci oraz wieku i wynosi 10-25% masy ciała. W skrajnej otyłości zawartość tłuszczu w organizmie wzrasta aż do 70%. Przy krańcowym wyniszczeniu organizmu tłuszcz sta-nowi tylko 2% masy ciała. Tkanka tłuszczowa jest zbiorowiskiem komórek tłuszczo-wych, które mają zdolność gromadzenia w swoim wnętrzu tłuszczu. W pełnym wypeł-nieniu tłuszczem komórki te osiągają średnicę 50 mikrometrów i większa.
Podstawowym zadaniem tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka związane jest z gospodarką energetyczna ustroju. Dzięki zdolnością do magazynowania energii pod postacią tłuszczu i jej uwalnianiu pełni ona rolę spichlerza ustrojowego. W organi-zmie ludzkim stale odbywa się proces przemieszczania energii pod postacią składników pokarmowych. Składniki te w czasie posiłku, są przekazywane przez krew z jelit do tkanek tłuszczowych. Tam wykorzystywane są w procesach energetycznych. Nadmiar energii kierowany jest do tkanki tłuszczowej i w niej, pod postacią tłuszczu, magazy-nowany. Na czczo oraz w okresie głodu część zmagazynowanej energii przenoszona jest przez krew z tkanki tłuszczowej do „głodnych” tkanek. W okresach, gdy spożycie jest większe niż zapotrzebowanie na energię, tkanka tłuszczowa wychwytuje wszelkie zbędne ilości energii, aby w sytuacji odwrotnej, gdy zapotrzebowanie na energię prze-wyższa aktualne spożycie, służyć swoimi zapasami. Posiadając taki wewnętr zny maga-zyn, jakim jest tkanka tłuszczowa, zyskujemy pewne uniezależnienie od środowiska zewnętrznego.
Warto wiedzieć i pamiętać, że odkładanie energii w tkance tłuszczowej w posta-ci tłuszczu odbywa się po każdym posiłku i że każdy gatunek żywności spożywany w nadmiarze może być przetworzony na tłuszcz i w tej postaci zmagazynowany.
Gromadzenie nadmiaru energii i jej uwalnianie jest najważniejszym zadaniem tkanki tłuszczowej w naszym organizmie, ale nie jedynym. Poza tym tkanka tłuszczo-wa, będąc bardzo złym przewodnikiem ciepła, jest czynnikiem regulującym utrzymanie stałej temperatury ciała. Stanowi ona także warstwę amortyzującą urazy zewnętrzne, chroniąc w ten sposób położone głębiej tkanki przed szkodliwym działaniem czynni-ków mechanicznych. Bierze też udział w wyrównywaniu budżetu wodnego ustroju – dzięki możliwości wiązania dużej ilości wody.
Tkanka tłuszczowa pojawia się w ilościach śladowych już w 5 miesiącu życia płodowego i odtąd jej ilość zaczyna wzrastać. Najintensywniejsze procesy gromadzenia tłuszczu występują w 9 miesiącu ciąży i dotyczą głównie podskórnej tkanki tłuszczo-wej.
Z tego powodu wcześniaki charakteryzują się słabo rozwinięta podściółką tłuszczową.
U noworodka tłuszcz stanowi 12% masy ciała i jego ilość w dalszym ciągu ro-śnie do 6 miesiąca życia. Mniej więcej od 7 miesiąca grubość podskórnej tkanki tłusz-czowej zaczyna zmniejszać się. To powolne zmniejszanie się zasobów tkanki tłuszczo-wej trwa od wieku 6 do 8 lat. Dzięki temu sylwetka dziecka staje się coraz bardziej smukła. Po tym okresie następuje powtórne gromadzenie tłuszczu w organizmie dziec-ka. Występuje wyraźnie zwiększony apetyt – przewyższający zapotrzebowanie. Skut-kiem tego jest gromadzenie znacznych zapasów tłuszczu. Dochodzi czasami do tzw. młodzieńczej otyłości. Związane to jest ze zwolnieniem tempa rozwoju organizmu, co pociąga za sobą mniejsze zapotrzebowanie energetyczne. Zwiększanie się ilości tkanki tłuszczowej w okresie poprzedzającym dojrzewanie wynika z przygotowywania się organizmu do dużych wydatków energetycznych, jakie związane są z dojrzewaniem. To zwiększanie się zasobów energetycznych trwa do momentu charakterystycznego dla okresu dojrzewania gwałtownego przyrostu wysokości ciała dziecka, zwanego pokwita-niowym skokiem wysokości ciała. Przyrost tkanki tłuszczowej są najintensywniejsze w okresie 2 lat poprzedzających skok wzrastania, a więc u chłopców w wieku 10-12 lat, a u dziewcząt między 9 a 11 rokiem życia.
Wraz z rozpoczęciem pokwitaniowego skoku wysokości ciała zahamowany zo-staje proces dynamicznego rozwoju tkanki tłuszczowej, przy czym zmiany tkanki tłusz-czowej w tym okresie przebiegają w odmienny sposób u chłopców i dziewcząt. U chłopców następuje zmniejszenie ilości tłuszczu, widoczne zwłaszcza na kończynach. U dziewcząt w okresie powitania następuje zahamowanie odkładania się tkanki tłuszczo-wej, ale rzadko obserwuje się niewielki zmniejszenia zasobów tłuszczu.
U młodego dorosłego mężczyzny tkanka tłuszczowa powinna stanowić 10-14% masy ciała, a u kobiety 20-25%. Po zakończeniu dojrzewania płciowego u obu płci ob-serwuje się powolne, stałe zwiększanie się tkanki tłuszczowej, trwające aż do starości. /S. Owczarek, 1989. s. 4/.
Ilość tłuszczu w ciele zależy od wielu czynników, wśród których wiek płeć i ak-tywność fizyczna mają szczególne znaczenie. Ciało ludzkie w chwili urodzenia zawiera przeciętnie 12% tłuszczu, w wieku 6 miesięcy osiąga wartość 30%, aby w następnych 10 latach obniżyć się o18 %. W okresie dojrzewania stwierdza się znaczne zwiększenie tłuszczu u dziewcząt i niewielkie zmniejszenie u chłopców.
Między 20 a 50 rokiem życia ilość tłuszczu u przeciętnego mężczyzny prawie się podwaja, a u kobiety wzrasta o 50%. W tym czasie beztłuszczowa masa ciała zmniejsza się, co jest wyrazem stopniowo rozwijającej się otyłości.
Powyższe dane dotyczą społeczeństw ekonomicznie rozwiniętych, z dobrym odżywieniem i małym wydatkowaniem energii. W społeczeństwach ekonomicznie sła-bo rozwiniętych dane dotyczące ilości tłuszczu w ciele przeciętnego mieszkańca dane-go kraju będą, oczywiście, inne./W.Kierst, 1989,s.610/.


ROZDZIAŁ IV


OCENA NADMIARU MASY CIAŁA I ROZMIESZCZENIA
TKANKI TŁUSZCZOWEJ

4.1. Otyłość a nadwaga.

Otyłość definiowana jest jako nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie. Często, szczególnie w badaniach masowych, utożsamiana jest z nadmiarem masy ciała w sto-sunku do wysokości - nadwagą. Otyłość i nadwaga nie są pojęciami równoznacznymi. Nie każdy nadmiar masy ciała jest spowodowany nadmiernym otłuszczeniem, jednak łatwość wykonania w skali masowej prostych pomiarów masy i wysokości ciała w pewnym stopniu usprawiedliwia to uproszczenie. Często też otyłość traktuje się jako wyższy stopień nadwagi.
Ocena stopnia otyłości u dzieci i młodzieży winna uwzględniać prawidłowości i specyfikę okresu rozwojowego. Należy posługiwać się układami odniesienia uwzględ-niającymi wiek kalendarzowy. Jest to okres wzrastania: wysokość i masa ciała nie tylko rosną z wiekiem, ale w sposób naturalny zmieniają swe wzajemne proporcje. Masa ciała jest silnie skorelowana z wysokością i winna być oceniana jako cecha zależna od wyso-kości. Należy uwzględnić dymorfizm płciowy przebiegu wzrastania, dojrzewania i roz-mieszczenia tkanki tłuszczowej, a także mieć na uwadze duże indywidualne różnice w budowie i składzie ciała. /I. Palczewska, 1995, s. 23/.
Uczniowie otyli stanowią coraz liczniejszą grupę. Ocenia się, że około 10 % dzieci w wieku szkolnym ma nadwagę kwalifikującą je do uznania za otyłe. Nieco czę-ściej otyłość występuje dziewcząt niż chłopców. Ponieważ co 10 uczeń jest otyły sytu-acje należy uznać za bardzo niepokojącą i wymagającą przeciwdziałania.
OTYŁOŚĆ - jest to nadmiar masy ciała spowodowany zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. Otyłym jest więc ten, kto waży więcej niż powinien, a nadmiar wagi wynika z przerostu ilości tkanki tłuszczowej.
OTYŁOŚĆ - jest chorobą, a nie tylko defektem kosmetycznym. Osoby otyłe o wiele częściej cierpią na wiele schorzeń.
OTYŁOŚĆ - jest chorobą - nie powinniśmy mieć wątpliwości - chorobą, którą należy wyleczyć, aby nie doszło do rozwoju powikłań. Dla pewności jednak przed pod-jęciem decyzji o rozpoczęciu odchudzania należałoby ocenić własną masę ciała i stan odżywienia. /www.resmedica.pl/scence/01/otyłość.htm15.03.2004/.
OTYŁOŚCIĄ - nazywamy stan nadmiernego gromadzenia w ustroju tłuszczów.
W warunkach fizjologicznych tłuszcz stanowi przeciętnie 15% masy ciała. Dal-sze 23% stanowi woda pozakomórkowa, 4% tkanka kostna oraz 58% - komórki, czyli tzw. tkanki metaboliczne aktywne. U kobiet zawartość tłuszczów w ustroju jest o 5-7% większa niż u mężczyzn. O otyłości mówimy wówczas, kiedy tłuszcze stanowią więcej niż 25% masy ciała. Otyłość może, ale nie musi być przyczyną nadwagi. W praktyce lekarskiej najczęściej identyfikuje się otyłość z nadwagą. Jest to oczywiście, w odnie-sienu do niektórych osób błędne, podobnie jak błędne jest twierdzenie, że każda nad-waga wywołana jest otyłością. Sportowcy o dobrze lub nadmiernie rozwiniętym ukła-dzie mięśniowym (szczególnie ciężarowcy) mimo nadwagi nie są ludźmi otyłymi. Od-wrotnie, ludzie z "normalną" wagą mogą być mimo to otyli, jeśli ich mięśnie są słabo rozwinięte. Dlatego przy ustalaniu rozpoznania otyłości należy każdorazowo wziąć pod uwagę morfologiczną strukturę badanego. Przyznać jednak trzeba, że w praktyce lekar- skiej otyłość łączy się zwykle z nadwagą, chociaż coraz więcej jest ludzi otyłych z "prawidłową masą ciała". Wynika to z narastającej bezczynności fizycznej współcze-snego człowieka, za którego pracę fizyczną wykonują coraz częściej maszyny. /http://blubit.com.pl/scence/01/otyłość.htm/.
Od 20% nadwagi mówimy już o otyłości, czyli za otyłe uznamy to dziecko, któ-re ma 20 i więcej procent nadwagi. Niektórzy lekarze uważają, że 10% nadwagi kwali-fikuje dziecko do grupy otyłych, lecz większość uważa, że nadmiar masy ciała do 20% można uznać tylko za „nadwagę” i traktować ją jako zagrożenie otyłością. Natomiast 20% to już na pewno otyłość.
W poniższej tabeli nr 1 podane są wielkości masy ciała, które dziecko powinno mieć przy danej wysokości, a obok masa ciała, od której zaliczamy je do grona dzieci otyłych. /S. Owczarek, 1989, s. 7/.


To co dzisiaj wiemy o występowaniu otyłości u dzieci jest alarmujące:
- Ocenia się, że około jednej piątej dzieci amerykańskich stanowią dzieci otyłe.
- Otyłość wśród dzieci bardzo wzrosła w ciągu ostatnich lat. Według badań pro-wadzonych w latach 1963 – 1980 otyłość grupie wiekowej od 6 do 11 lat wzro-sła w tym czasie o 54 %, a w grupie od 11 do 17 lat o 39 %.
- Otyłość dziecka często zapowiada otyłość u dorosłego. Im dłużej dziecko jest tęgie, tym większe prawdopodobieństwo, że będzie zażywnym dorosłym. Mniej niż 10 % otyłych niemowląt będzie otyła w wieku dojrzałym, ale w grupie przedszkolnej liczba ta wzrasta do 25 %, w grupie 7- latków do 40 %, a nasto-latków do 75 %.
- Chociaż czynniki dziedziczne nie przesądzają o wadze dziecka, jednak otyłość często występuje w całej rodzinie. Jeżeli jedno z rodziców jest tęgie, dziecko ma 40 % szans pójścia w jego ślady. Jeśli tędzy są obydwoje rodziców, prawdopo-dobieństwo wzrasta do 70 %. / Jablow Martha M.,1993, s. 88/

4.2. Metody oceny stopnia otyłości u dzieci i młodzieży - kryteria otyło-ści.

Najprostsze i najczęściej stosowane metody oceny stopnia otyłości opierają się o interpretację wzajemnej proporcji masy i wysokości ciała. U ich podstaw leży uprosz-czone założenie, że osobnicy o tej samej wysokości ciała mają podobną tzw. beztłusz-czową masę ciała, a zatem różnice w ich całkowitej masie wynikają z różnej zawartości tkanki tłuszczowej. Siatki wentylowe wysokości i masy uwzględniające wiek i płeć są powszechnie dostępne, znalezienie więc układu odniesienia, " normy", nie stanowi pro-blemu, natomiast określenie kryterium otyłości pozostaje zwykle sprawą umowną.

* Metoda "2 pasm centylowych"

Najpowszechniej używana. Kryterium otyłości w tej metodzie stanowi pozycja centy-lowa masy ciała, oceniona według wieku kalendarzowego, przewyższająca o co naj-mniej 2 pasma wentylowe pozycję wysokości ciała.


* Metoda "2 odchyleń standardowych (2s)"

Ocena według siatek standardowych wysokości i masy ciała. Kryterium otyłości stano-wi różnica między wysokością i masą ciała przekraczająca 2 odchylenia standardowe.
Obydwie powyższe metody mają dwie niezaprzeczalne zalety: prostotę w użyciu i dostępność standardów. Wadą ich jest szeroki zakres tolerancji, co powoduje że w badaniach masowych można przeoczyć przypadki otyłości. Postulowane jest więc zmniejszenie zakresu normy z 2 pasm wentylowych lub odchyleń standardowych do 1,5 a nawet 1.

*Siatki centylowe skorelowane.

Narzędziem w tej metodzie są siatki centylowe proporcji masy ciała w stosunku do wy-sokości. Nie uwzględniają one wieku, jeśli więc zachodzi potrzeba oceny wysokości ciała dziecka, należy użyć siatki zależności wysokości od wieku kalendarzowego. W metodzie tej im dziecko tęższe, tym pozycja centylowa proporcji masy do wysokości jest wyższa. Za tzw. "wąską normę" uznaje się zakres 25 - 75 centyl (50% populacji), pasmo między 75 a 90 centylem oznacza tendencję do nadwagi, miedzy 90 a 97 centy-lem nadwagę, a powyżej 97 centyla - otyłość. W niektórych opracowaniach granicę otyłości stanowi 90 centyl.


*Obliczanie "procentu masy należnej".

Często stosowana i popularna wśród lekarzy metoda. Jest ona poprawna, pod warun-kiem, że należna masa ciała określana jest w stosunku do aktualnej wysokości dziecka, a nie jego wieku. Kryterium otyłości stosowanym najczęściej jest 120 % masy należnej (115 - 120 % traktowane jest jako nadwaga).
Wadą tej metody jest to, że nie uwzględnia ona zmiennego tempa rozwoju tkanki tłusz-czowej w ontogenezie. Niektóre dzieci w wieku 6 - 7 lat, mając nie więcej niż 10 % nadwagi mogą być nadmiernie otłuszczone i odwrotnie, w okresie pokwitania, zwłasz-cza u wcześnie dojrzewających chłopców, u których dochodzi do gwałtownego rozwoju tkanki mięśniowej, nawet 20 % nadmiaru masy ciała nie musi świadczyć o otyłości.


• Ilorazowe wskaźniki wagowo - wzrostowe.

Spośród różnych analizowanych w piśmiennictwie wskaźników najbardziej przydatny do oceny otyłości okazała się, ze względu na swoją wysoką korelację z masą ciała i otłuszczeniem przy stosukowo małej zależności od wysokości ciała, wskaźnik BMI (Body Mass Indem), lub inaczej wskaźnik Queteleta II, wyrażony wzorem:

masa ciała w kg
_____________________
(wys. ciała w m)2

Standardy wskaźnika BMI dla populacji w wieku rozwojowym muszą uwzględniać wiek kalendarzowy i płeć, a zakres normy ustala się zwykle w skali odchyleń standar-dowych - np. 2 odchylenia standardowe powyżej średniej traktuje się jako granicę oty-łości.


4.3. Określanie stopnia otłuszczenia.

Do precyzyjnej oceny otyłości niezbędne są metody pozwalające określić sto-pień otłuszczenia. Nie istnieje bezpośrednia metoda pomiaru ilości tkanki tłuszczowej u żywego człowieka. Metody pośrednie, takie jak ocena gęstości ciała przy pomocy wa-żenia podwodnego, metody hydrometryczne, izotopowe, radiologiczne, ultrasonogra-ficzne, analiza oporności bioelektrycznej (BIA), przewodnictwa elektrycznego (TO-BEC) czy nawet tomografia komputerowa są metodami inwazyjnymi, wymagającymi drogiej aparatury i nie nadają się do powszechnego stosowania. Dlatego do oceny stop-nia otłuszczenia używa się najczęściej metod antropometrycznych.

* Pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych.
Najczęściej mierzone i polecane ze względu na wysoką korelację z całkowitą zawartością tkanki tłuszczowej w organizmie są trzy fałdy: na ramieniu (nad mięśniem trójgłowym), pod łopatką i na brzuchu.
Do pomiarów służą specjalne falomierze (kalipery) wywierające nacisk 10g/mm2. Do oceny uzyskanych wyników służą standardy uwzględniające wiek i płeć, w postaci tabel średnich i odchyleń standardowych. Ze względu na zależności statyczne (skłonność rozkładu) polecane są siatki centylowe. Zakres 25-75 centyl obejmuje tzw. wąską nor-mę (przeciętne otłuszczenia), 75-90 centyl wskazuje na obfite otłuszczenie, 90-97 cen-tyl - bardzo obfite otłuszczenie i powyżej 97 centyla - otyłość.

* Pomiar obwodów.
Najczęściej dokonuje się pomiarów obwodu ramienia, uda, niekiedy także bio-der
i brzucha. Zwłaszcza obwód ramienia jest czułym i silnie skorelowanym ze stopniem otłuszczenia wskaźnikiem. Do przybliżonego szacowania zawartości tkanki tłuszczowej u dorosłych na podstawie prostych pomiarów masy i wysokości ciała używane są no-mogramy. W odniesieniu do dzieci i młodzieży nie znajdują one zastosowania ze względu na dużą dynamikę i wielokierunkowość zmian otłuszczenia w tym wieku.
Spotykane w piśmiennictwie zagranicznym metody oceny otłuszczenia na pod-stawie wyliczanych z obwodu ramienia i grubości fałdów skórno-tłuszczowych na ra-mieniu tzw. powierzchni przekrojów tkanki tłuszczowej (arm fat areas) i mięśniowej (arm muscle areas), jakkolwiek dające bardzo dobre wyniki, nie są stosowane w Polsce w powszechnej praktyce ze względu na brak standardów populacyjnych. /I. Palczewska, 1995, s. 28/.

ROZDZIAŁ V


PRZYCZYNY POWSTAWANIA OTYŁOŚCI
I OKRESY ZAGROŻENIA

Przyczyny otyłości nie są jeszcze dostatecznie zbadane. Powszechnie uważa się, że wywołują ją czynniki wewnątrz- i zewnątrzpochodne.
Otyłość wewnątrzpochodna może być spowodowana następującymi czynni-kami:
- dziedzicznymi – dziedziczy się tylko skłonności do otyłości (np. wynikające z budowy ciała) a nie otyłość,
- hormonalnym – uaktywnia się najczęściej w wieku pokwitania u kobiet w okre-sie poporodowym i w okresie klimakterium,
- genetycznym – w tym wypadku ciężar ciała dziedziczony jest zgodnie z zasa-dami przekazywania wielogenowego,
- nerwowym – w ośrodku kory mózgowej powstają zaburzenia odczuwania syto-ści i głodu.
Otyłość wewnątrzpochodna może również powstać (szczególnie u kobiet) na tle ne-gatywnych przeżyć psychicznych w sytuacjach rezygnacji, rozpaczy, ciągłych nie roz-ładowanych stresów. W takim wypadku jedzenie może stanowić rekompensatę nega-tywnych stanów psychicznych. Często rozładowuje niemożliwe do zrealizowania dąże-nia.
Otyłość zewnątrzpochodna może być wywołana przez:
- zmniejszoną aktywność ruchową,
- nadmierne odżywianie,
- zmianę standardu życiowego,
- negatywne stany psychiczne.
Otyłość zewnątrzpochodna rozwija się z jednej strony pod wpływem otoczenia, rodziny, zwyczajów, tradycji, współpracowników itp., z drugiej – na tle przyzwyczajeń w odżywianiu się oraz na systematycznego nadmiaru jedzenia.
Czynniki wewnątrz- i zewnątrzpochodne występują często łącznie, co wybitnie nie tylko utrudnia leczenie otyłości, ale ją jeszcze powiększa. /T. Mieczkowski, 1984, s. 12/.
Dość popularny i rozpowszechniony jest pogląd, że otyłość ma swe źródło w złej przemianie materii lub zaburzeniach hormonalnych. Często przyczyny te wymie-niają sami otyli. Jest to bardzo wygodne założenie, wynika bowiem z niego, że tyje się niejako niezależnie od siebie. Przyczyny, zgodnie z tym poglądem, leżą w środku orga-nizmu i otyły nie jest w stanie nic na nie poradzić.
Takie samouspokojenie i usprawiedliwienie jest na pewno wygodne, lecz naj-częściej z gruntu nieprawdziwe. Tylko w bardzo małym procencie otyłość powodowana jest zaburzeniami przemiany materii lub złą gospodarką hormonalną. Ten typ otyłości dotyczy ok. 5% osób otyłych. Reszta 95%, czyli zdecydowana większość otyłych doro-słych i dzieci, ma tak zwaną otyłość prostą. Spowodowana ona jest złymi nawykami dietetyczno-ruchowymi. Inaczej mówiąc, przyczyną jej jest nadmiar spożywanych po-karmów i niedostatek aktywności ruchowej. Mówiąc zupełnie prosto, otyli to ci, którzy za dużo jedzą i za mało się ruszają.
O ilości zmagazynowanej w organizmie energii, a więc o ilości tkanki tłuszczo-wej, decyduje tak zwany bilans energetyczny ustroju. /S. Owczarek, 1989, s. 8/.
Ilość energii dostarczonej z pożywieniem Ep powinna być równa energii wydatkowa-nej Ew:

Ep (białko, tłuszcz, węglowodany) = Ew (ppm, sddp, aktywność fizyczna, termoge-neza)

W takim wypadku bilans energetyczny organizmu jest zrównoważony (zerowy). Stan taki powinien mieć miejsce u osób zdrowych. Bilans dodatni występuje gdy war-tość energetyczna pożywienia przekracza zapotrzebowanie organizmu.
/E. Babicz-Zielińska, R. Nazarewicz, 2002, s.100/.
Utrzymywanie się dodatniego bilansu energetycznego jest więc podstawową przyczyną powstania otyłości. Aby przytyć o jeden kilogram, czyli aby powstał dodat-kowy kilogram tkanki tłuszczowej, potrzeba dodatniego bilansu energetycznego wiel-kości 9000 kcal – czyli ok. 37000 kJ (równoważnikiem energetycznym 1 grama tłusz-czu jest 9 kcal, czyli ok. 37 kJ). Gdy takiej wielkości dodatni bilans energetyczny wy-tworzymy w 20 dni, czyli na przykład codziennie spożyjemy 450 kcal (ok. 1884 kJ ) więcej, niż wyniosą wydatki energetyczne organizmu, przytyjemy o jeden kilogram w ciągu 20 dni. Gdy przez 90 dni będziemy przekraczali w spożyciu zapotrzebowanie energetyczne organizmu na przykład po 100 kcal (ok. 419 kJ), to dodatkowy kilogram tłuszczu przybędzie po 3 miesiącach.
Aby schudnąć trzeba sytuacje odwrócić, ale podane wyżej wartości obowiązują nas nadal. Aby więc schudnąć jeden kilogram, trzeba wytworzyć ujemny bilans energe-tyczny o wielkości 9000 kcal (ok. 37 000kJ).
Otyłość nie powstaje z dnia na dzień. nie tyjemy dlatego, że raz na jakiś czas zjemy bardzo dużo ( na przykład w święta), zresztą wtedy bywa, że organizm nie jest w stanie przyswoić wszystkiego co zjedliśmy. Tyje się z reguły, powoli. Najczęściej do otyłości doprowadzają niewielkie nadwyżki przyswojonych z pożywieniem kalorii nad wydatkami energetycznymi ustroju. Z tym jednak, że owe nadwyżki utrzymują się przez dłuższy czas. W zależności od wielkości tych nadwyżek – tyje się szybciej lub wolniej.
Częste są sytuacje, że otyłość rozwija się latami. Sylwetka dziecka zaokrągla się powoli, często niedostrzegalnie dla rodziców, którzy swoją pociechę oglądają na co dzień i nie zauważają drobnych zmian. Może się zdarzyć, że wątpliwość rodziców „czy ono nie jest za grube”, pojawia się dopiero przy znacznej otyłości dziecka.
Organizm człowieka jest wyposażony w „urządzenie” zabezpieczające zrówno-ważenie bilansu energetycznego. W mózgu, w podwzgórzu, znajdują się ośrodki poczu-cia głodu i sytości. Są one wzajemnie sprzężone. Zależnie od tego, czy we krwi krąży za mała, czy wystarczająca ilość substancji energetycznych, wysyłają odpowiednie sy-gnały. Sygnał o głodzie pojawia się, gdy brakuje substancji energetycznych. Sygnał o sytości pojawia się, z reguły, w pół godziny po jedzeniu, gdy substancje energetyczne dotrą z przewodu pokarmowego do krwi. Bywa jednak, że sygnały te są tłumione przez przyzwyczajenia. /S. Owczarek, 1989, s.8/.

5.1. Błędy żywieniowe oraz ocena sposobu odżywiania się.

Sposób żywienia (wg. M. Mead) jest to kulturalnie i społecznie znormalizowany zespół zachowań dotyczących zachowania się człowieka. Obejmuje on wybór produk-tów żywnościowych, sposób ich przygotowania do spożycia i rozdział na poszczególne posiłki, regularność, częstotliwość i porę spożywania a także preferencje w zakresie stosowania przypraw, techniki obróbki kulinarnej itp.
Na sposób żywienia ma wpływ wiele czynników, które mogą oddziaływać bez-pośrednio lub w sposób pośredni. Do najistotniejszych zaliczyć można:
- czynniki biologiczne, demograficzne i geograficzne określające środowisko,
- naturalne,
- środowisko społeczne na które składają się czynniki ekonomiczne, społeczne i kultu-rowe,
- uwarunkowania psychologiczne, do których zaliczyć można osobowość, styl życia i nawyki,
- poziom wiedzy o żywieniu mający wpływ na preferencje w wyborze żywności.
/E. Babicz-Zielińska, R. Nazarewicz, 2002, s. 137/.
W zwalczaniu otyłości dieta jest – obok wzmożonej aktywności fizycznej – naj-bardziej istotnym czynnikiem, który warunkuje skuteczność kuracji. Najwięcej proble-mów stwarza tu nierozważne postępowanie w przyjmowaniu pożywienia pod wzglę-dem ilościowym, jakościowym i czasowym. Rytm przyjmowania posiłków jest w po-stępowaniu bardzo istotny. Często słyszy się opinię, że w kuracji odchudzającej najsku-teczniejsze jest jednorazowe przyjmowanie posiłków. Jest to postępowanie z gruntu niesłuszne. Rzadkie przyjmowanie posiłków, które są z zasady obfite, powoduje zinten-syfikowanie mechanizmów gromadzenia tłuszczów. Trzykrotne a nawet czterokrotne przyjmowanie posiłków jest bardziej wskazane. Powoduje bowiem w organizmie reak-cje sprowadzające się do natychmiastowego rozprowadzenia składników pożywienia dla potrzeb biosyntezy białek i innych nietłuszczowych składników. Tak więc przyj-mowanie pożywienia nawet czterokrotnie w rytmie czterogodzinnym jest najbardziej zalecan e, w takich bowiem warunkach organizm zużywając dla potrzeb własnych składniki pożywienia nie ma możności „przekazania” żadnych składników tkance tłusz-czowej (chyba, że ilość kalorii przekroczy zapotrzebowanie). /T.Mieczkowski, 1984, s.31/.

Do najczęstszych błędów żywieniowych zaliczyć należy:
Przejadanie się. Uczucie przejedzenia znamy prawie wszyscy z okresu świąt. Tu jednak chodzi o przyzwyczajenie do stałego spożywania obfitych posiłków. Większość rodziców stara się, aby podawane dziecku jedzenie było jak najbardziej pożywne i atrakcyjne. Zadowolenie rodziców budzi opróżniony „do czysta” talerz, a szczytem szczęścia jest prośba o dokładkę. Wywierana na dziecko presja czasami powoduje, że je ono nadal, mimo że naturalne poczucie głodu zostało zaspokojone, a poczucie sytości wystąpiło, zanim zjadło całą porcję. Z czasem dziecko przyzwyczaja się do dużych porcji i zaczyna się o nie domagać. Uczucie sytości występuje nie na skutek sygnału z mózgu, lecz jest wynikiem odpowiadającego dziecku wypełnienia żołądka. Sytuacja taka, zwłaszcza początkowo, budzi zadowolenie rodziców. Jest to jednak prosta droga do rozwoju otyłości. Przyzwyczajenie do obfitych posiłków jest bowiem bardzo trwałe.
Niewłaściwy skład jakościowy spożywanych pokarmów. Dotyczy to zwłaszcza preferowania w spożyciu tłuszczów i węglowodanów(cukier, ciasta, ziemniaki, kasze, produkty mączne). Tłuszcz dostarcza organizmowi dużych ilości energii (1 gram tłusz-czu to 9 kcal, czyli ok. 37 kJ) i jest łatwo przyswajalny i magazynowany w komórkach tłuszczowych. Natomiast węglowodany, mimo że mają mniejszą wartość energetycz-ną (1 gram węglowodanów to 4 kcal, czyli ok. 17 kJ), określa się potocznie mianem produktów tuczących. Wynika to z faktu, że węglowodany, szybko ulegają trawieniu, dają jedynie krótkotrwałe poczucie sytości i szybie pojawienie się „głodu” wynikające z pustego żołądka. Czas, na jaki pojawia się po zjedzeniu pokarmów składających się głównie z węglowodanów uczucie sytości, jest nieproporcjonalnie krótki w stosunku do ich wartości kalorycznej. Preferowane więc w domowej kuchni diety bogatej w tłuszcze lub węglowodany sprzyja otyłości. W takich domach często obserw uje się rodzinne występowanie otyłości. To, że gruby jest tata, mama i dziecko, nie wynika z obciążeń genetycznych, lecz związane jest z nieprawidłową dieta całej rodziny. Tutaj również dużą role odgrywają przyzwyczajenia. Dziecko łatwo i dość szybko przyzwyczaja się do domowej kuchni. Jak silne są te przyzwyczajenia, można zaobserwować u młodych mężów, którzy porównują kuchnię żony z kuchnią swojej mamy. Ta druga oczywiście, najczęściej stanowi wzór.
Nieregularność lub zbyt mała liczba posiłków. Jeżeli dostarcza się organi-zmowi pożywienia zbyt rzadko i w nieregularnych odstępach czasu, reaguje on zwięk-szonymi przyrostami tkanki tłuszczowej. Chroni się w ten sposób i stara uniezależnić od niepewnych dostaw nowych dawek potrzebnej energii. Dlatego też zaleca się spożywa-nie 4-5 posiłków dziennie, w regularnych odstępach czasu.
/S. Owczarek,1989,s.10/
Dojadanie między posiłkami. Zjedzenie ciastka, kilu cukierków, kawałka cze-kolady, herbatników, bułki, lodów itp. miedzy posiłkami zasadniczymi reguły nie wpływa na zmniejszenie podawanych dzieciom porcji. Często rodzice nawet nie wie-dza, co i ile ich dziecko zjadło dodatkowo. Czasami jednak sami podsuwają smakołyki, zabierają na ciastka czy na lody. Jest to bardzo sympatyczne, ale dla dziecka z nadwagą może być szkodliwe. Prowadzi bowiem do otyłości. Same dzieci mogą też zjadać do-datkową porcje pożywienia, przeznaczając kieszonkowe na smakołyki, podkradając słodycze, czy nawet decydując się na nocne wyprawy do lodówki.
Odmówienie dziecku czekolady, lodów czy cukierka może być dla wielu rodzi-ców próbą ponad siły. Dlatego też rodzice, którzy wiedzą, że ich dziecko dojada, a ma ono skłonności do otyłości, powinni odpowiednio zmniejszyć porcje posiłków zasadni-czych./S. Owczarek,1989,s.10/
Według prof. dr. A. Szczygła podział wad żywieniowych według przyczyn, które je wywołują, przedstawia się następująco:
a) niedożywienie lub nadmierne żywienie powodujące między innymi niedobór lub nadmiar masy ciała,
b) niedożywienie jakościowe, powodujące jawne lub utajone niedobory jednego lub kilku składników odżywczych, np. niedobory witamin ( awitaminozy), niedobory białek itp.; ostre niedobory jakościowe ujawniają się w postaci objawów klinicznych,
c) nieodpowiedni dla organizmu stosunek poszczególnych składników odżywczych pożywienia: mogą one byś przyczyną powstawania miażdżycy, hiper- i hipowitamino-zy, próchnicy zębów, odwapnienia kości itp.,
d) niewłaściwy tryb żywienia spowodowany nieodpowiednim zestawieniem posiłków
( doborem produktów), nieodpowiednią liczbą posiłków i przerwami czasowymi mię-dzy nimi itp.
W praktyce spotykamy się najczęściej z mieszanymi postaciami wad żywienia oraz z różnym stopniem ich nasilenia. Istnieje duża różnorodność obrazów patologicz-nych i jednostek chorobowych wywołanych szczególnie niedostarczaniem ( ewentual-nie nadmiernym dostarczaniem) składników odżywczych.
/J.Szewczyński,Z Skrodzka. 1980,s. 8/

5.2. Inne czynniki mające wpływ na rozwój otyłości u dzieci

Niedostatek aktywności ruchowej.
Ruch i praca fizyczna wpływają na zwiększenie wydatków energetycznych. Im mniej ruchu i wysiłków fizycznych na dziecko, tym łatwiej może powstać dodatni bi-lans energetyczny. Odpowiednia dawka ruchu, zgłasza na świeżym powietrzu, jest bar-dzo ważnym czynnikiem utrzymania zdrowia wszystkich dzieci. Obciążenie, a nawet przeciążenie, nauką szkolną, zajęcia dodatkowe, telewizja, a ostatnio komputery i ma-gnetowidy powodują, że na ruch na świeżym powietrzu dzieci maja coraz mniej czasu. Często brakuje jednak chęci. U dzieci z nadwagą o otyłych ten brak chęci wynika z ma-łej sprawności fizycznej, która powoduje odsuwanie ich od zabaw z rówieśnikami. Mała aktywność ruchowa dzieci otyłych bardzo często jest również wynikiem braku nawy-ków ruchowych rodziców, którzy wolny czas wola spędzać przed telewizorem niż na spacerze czy wycieczce z dzieckiem.


Negatywne stany psychiczne.
Wśród przyczyn powstawania otyłości wymienia się również negatywne stany
psychiczne i emocjonalne. Jako reakcja na czynnik stresujący może wystąpić tzw. ucieczka w jedzenie. Dziecko jedząc uspokaja się i zapomina o nieprzyjemnych przeży-ciach. Jedzenie jest dla niego lekarstwem na stres. Skutkiem ubocznym takiego lekar-stwa, zwłaszcza przy długotrwałym stosowaniu, może być otyłość.





5.3. Okresy szczególnie sprzyjające otyłości.

Otyłość może powstać w każdym okresie życia. W rozwoju dziecka występują jednakże dwa okresy, kiedy jest ono szczególnie podatne na otyłość. Pierwszy z tych okresów to wiek 0-3 lat. W tym czasie rozwój tkanki tłuszczowej odbywa się głównie przez zwiększenie liczby komórek tłuszczowych. Jest to wiek intensywnego tworzenia się i dojrzewania nowych komórek tłuszczowych. Liczba komórek tłuszczowych, która powstanie w tym okresie, nie ulegnie w tatach późniejszych zmniejszeniu. Im lepiej dziecko jest odżywiane w tym okresie, tym większa jest liczba komórek tłuszczowych, a im więcej komórek tłuszczowych, tym bardziej organizm dziecka podatny jest na oty-łość. Powstająca w wyniku nadmiaru komórek tłuszczowych otyłość, zwana przerosto-wą, jest bardzo oporna na leczenie.
Drugim okresem zwiększonego ryzyka występowania otyłości jest wiek wcze-snoszkolny. Trwa on od 7 roku życia do rozpoczęcia dojrzewania płciowego. W okresie tym organizm, przygotowuje się do dużych wydatków energetycznych związanych z dojrzewaniem, jak to zostało już wcześniej powiedziane, gromadzi dodatkowe zapasy energii. Rośnie apetyt i wzrasta ilość tłuszczu. Sylwetka dziecka nieco się zaokrągla. W okresie dojrzewania w skutek naturalnie zmniejszonego apetytu i dużych wydatków energetycznych uprzednia pozorna otyłość znika. Sprzyja temu pokwitaniowy skok wy-sokości ciała. Charakterystyczny dla okresu wczesnoszkolnego wzrost apetytu może przerodzić się w stałe przejadanie się lub zwykłe obżarstwo. Powstająca wtedy otyłość nie znika w okresie dojrzewania, gdyż nagromadzone zapasy tłuszczu znacznie prze-wyższają zwiększone zapotrzebowanie energetyczne. Ponadto przyzwyczajenie do obfi-tego jedzenia może być tak silne, że stłumi fizjologiczne dla okresu dojrzewania osła-bienie apetytu. /S. Owczarek,1989,s.1/


ROZDZIAŁ VI


CZYM GROZI OTYŁOŚĆ

Nadmiar kilogramów nie jest problemem tylko estetycznym. Nadmiar tkanki tłuszczowej to choroba, grożąca w dodatku rozwojowi innych chorób. Wyodrębniono dużą liczbę schorzeń, co do których nie ma wątpliwości, że są w dużej mierze konse-kwencją otyłości. Należą do nich: choroba zwyrodnieniowa stawów, bóle krzyża, cu-krzyca typu 2, hiperlipidemia( podwyższony poziom cholesterolu i trójglicerydów), choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia miesiączkowania, żylaki i zakrze-pica żylna, obrzęki i celulit, zespół bezdechu sennego.
Widzimy, ze zdrowie ludzi otyłych jest mocno zagrożone. Niektóre skutki otyło-ści nie są grożne, inne- jak np. choroba wieńcowa, zaburzenia oddychania w czasie snu czy nadciśnienie mogą skończyć się udarem mózgowym, wpływają nie tylko na jakość, ale i na długość życia. /http:www.resmedica.pl/ffxart5005.html15.03.2004, B.Zalewska,2002 /


SKUTKI OTYŁOŚCI
1. wynikające z nadmiernej masy ciała – zwiększenie wagi ciała powoduje do-datkowe obciążenie dla układu kostno-stawowego. Układ ten przystosowany jest do obciążeń wynikających z prawidłowej masy ciała. Zwiększone obciążenia powodują, ze kości, stawy i wiązadła nie wytrzymują tych przeciążeń. U dzieci objawia to się płaskostopiem, koślawością kolan i wadami postawy. W otyłych dorosłych dochodzą do tego, między innymi, bóle krzyża.
2. wynikające z nadmiernego otłuszczenia – zwiększone zasoby tkanki tłusz-czowej upośledzają funkcjonowanie wielu narządów i układów. Na skutek otłuszczenia klatki piersiowej i zwiększonego ciśnienia w jamie brzusznej zmniejsza się ruchomość klatki piersiowej i przepony. Powoduje to, że powie-trze w niedostatecznym stopniu dociera do pęcherzyków płucnych. Oddech staje się szybszy i płytszy. Utrudniona wymiana gazowa w płucach sprzyja występo-waniu nieżytów i stanów zapalnych oskrzeli. Nadmierne otłuszczenie i ustawio-ne na skutek uniesienia przepony w niekorzystnej, leżącej pozycji serce zmu-szone jest do wzmożonej pracy. Zwiększa przez to swoją masę, a praca jaką mu-si wykonać, dodatkowo wzrasta. Zmiany te mogą powodować do niewydolności krążenia. W układzie trawienia nagromadzenie nadmiernej ilości tkanki tłusz-czowej wokół narządów jamy brzusznej utrudnia przesuwanie treści pokarmo-wej. Jej zaleganie w przewodzie pokarmowym przyczynia się do stałych zaparć. Wolniej r ównież tłoczone są żółci i soki jelitowe do dwunastnicy. Daje to w na-stępstwie większe ryzyko stanów zapalnych pęcherzyka żółciowego czy kamicy dróg żółciowych. Zwiększone zasoby podskórnej tkanki tłuszczowej utrudniają czynności termoregulujące skóry, np. odprowadzanie ciepła w czasie pracy fi-zycznej lub upałów. Otyli w takich sytuacjach pocą się obficiej niż szczupli. Ob-fite pocenie się sprzyja zmianom skórny, a nawet zakażeniom ropnym. Obser-wuje się u otyłych częstsze zakażenia górnych dróg oddechowych. Powstają one w sytuacji, gdy na skutek zadyszki lub przegrzania organizmu otyły, oddychając przez otwarte usta, powoduje przez to gwałtowne ochłodzenie ciała, a zwłaszcza gardła i krtani. Częste anginy i katary mogą prowadzić, zwłaszcza u dzieci, do nieżytów nosa, chorób zatok, zapaleń płuc i oskrzeli, a nawet do choroby reuma-tycznej mogącej uszkodzić serce.
3. metaboliczne skutki otyłości – otyłość stanowi czynnik zagrożenia cukrzycę. Wynika to z faktu, że tkanka tłuszczowa, przerabiając kwasy tłuszczowe i wę-glowodany na tłuszcz zapasowy, do wykonania swej pracy zużywa duże ilości insuliny, hormonu produkowanego przez trzustkę. Zbyt mała ilość tego hormonu jest przyczyną cukrzycy. W przypadku otyłości długotrwałej i znacznego stop-nia może dojść do sytuacji, gdy zmuszona do wydzielania znacznej ilości insuli-ny trzustka wykazuje po pewnym czasie znamiona niewydolności (nie jest w stanie wyprodukować dostatecznej ilości tego hormonu). Dochodzi do stanu przedcukrzycowego, w którym schudnięcie może jeszcze wykluczyć powstanie cukrzycy pełnoobrazowej. Jeżeli otyłość pozostaje, może dojść do degeneracji trzustki i rozwoju cukrzycy pełnoobrazowej ze wszystkimi jej konsekwencjami. Otyłość uważa się za jeden z głównych czynników ryzyka miażdżycy. Zmiany miażdżycowe u otyłych pojawiają się średnio o 10 lat wcześniej niż u osób z p rawidłową masa ciała.
4. psychiczne skutki otyłości – złośliwe uwagi i kpiny otoczenia pod adresem osoby otyłej mogą być przyczyną powstawania kompleksów, poczucia mniejszej wartości i zamykania się w sobie. Szczególnie często obserwuje się to u dzieci i młodych kobiet. Brak akceptacji otoczenia powoduje niechęć do przebywania wśród innych ludzi i szukanie ukojenia w samotności. Otyli doznawane niepo-wodzenia kompensują sobie własnymi przyjemnościami, wśród których na pierwszy plan wysuwa się jedzenie. Powoduje to dalsze tycie i pogłębia kom-pleksy otyłego. Sytuacja to może doprowadzić do nerwic, a u dzieci jest przy-czyną częstych trudności i niepowodzeń w szkole. /S. Owczarek, 1989, s 13/
5. wpływ otyłości na czynność różnych narządów - na podstawie licznych prac klinicznych i doświadczalnych otyłość ma szkodliwy wpływ na:
a) częstość występowania różnych chorób,
b) przebieg istniejących chorób częstość i ciężkość występowania róż-nych powikłań w przebiegu różnych chorób.

Na szczególne omówienia zasługuje wpływ na:

UKŁAD SERCOWO - NACZYNIOWY
Nie ulega wątpliwości, że otyłość obciążą dodatkowo układ sercowo-naczyniowy. Jest to najprawdopodobniej wynikiem zwiększenia objętości krwi krążą-cej, spadku sprężystości i wzrostu oporu naczyń krwionośnych oraz objętości wyrzuto-wej serca. Również wzmożenie przepuszczalności naczyń włosowatych oraz wzrost lepkości krwi dodatkowo obciążają układ krążenia. Bogate unaczynienie tkanki tłusz-czowej leży u podstaw tych zjawisk. W dodatku znaczne otłuszczenie samego serca utrudnia jego normalną pracę. Dotychczas nie udowodniono jednoznacznie, by otyłość miała sprzyjać rozwojowi nadciśnienia tętniczego oraz zmianom miażdżycowym, szczególnie naczyń wiecowych. Otyłość skojarzona z nadciśnieniem krwi lub skazą dnawą wpływa pogarszająco na rozwój zmian miażdżycowych naczyń krwionośnych, a szczególnie naczyń serca. Badania ostatnich lat sugerują wpływ rozmieszczenia nad-miaru tkanki tłuszczowej na częstość występowania niedokrwienia mięśnia sercowego i wylewów krwi do mózgu. Częstość t a jest szczególnie duża wtedy, kiedy nadmierna ilość tkanki tłuszczowej znajduje się w okolicy sród- i nadbrzusza, natomiast mniejsza przy lokalizacji pośladkowo - biodrowej.

UKŁAD ODDECHOWY
Dużego stopnia otyłość wywołuje utrudnienie wentylacji płuc w skutek:
1. usztywnienia i obciążenia klatki piersiowej tkanką tłuszczową,
2. uniesienia przepony przez rozrosłą tkankę tłuszczową w jamie brzusznej,
3. powiększenia naturalnej kifozy piersiowej.
Spadek wentylacji płuc, wywołując hipoksemię i hiperkapnię, pobudza szpik do wzmożonego wytwarzania krwinek czerwonych. Powstaje w ten sposób poliglobulina wtórna, obciążająca w znacznym stopniu serce, szczególnie komorę prawą. Zmniejszo-na ruchomość klatki piersiowej oraz poliglobulina stanowią przyczynę powstawania zespołu sercowo - płucnego, który w krańcowej swojej postaci daje oraz zespołu Pic-kwicka. Charakteryzuje on się otyłością wybitną sennością, sinicą, objawami przeciąże-nia prawego serca, poliglobulią oraz okresowo pojawiającym się powierzchownym od-dechem. Występująca hiperkapnia może być przyczyną występowania zaburzeń rytmu serca, kończącym się czasem nagłym zgonem.

UKŁAD POKARMOWY
Otyłość ma szkodliwy wpływ na czynność wątroby. Stwierdzone badaniem biopsyjnym zmiany anatomopatologiczne (cechy stłuszczenia) a badaniem biochemicz-nym - patologicznie zmienione próby czynnościowe wątroby, zależą nie tyle od stopnia otyłości ile od czasu jej trwania. Poza tym otyli chorują znacznie częściej niż nie otyli na różne dyskinezy dróg żółciowych i kamicę żółciową, marskość wątroby oraz zapale-nie trzustki.
UKŁAD MOCZOWY
Częstość występowania zapalenia nerek oraz występowania kamicy moczanowej u otyłych jest znacznie większa niż u szczupłych. Hemodynamika nerek nie ulega u otyłych istotnym zmianom. Czasami stwierdza się wzrost frakcji filtracyjnej. Nie wyja-śniono dotychczas, w jakim stopniu obserwowane w otyłości zaburzenia wodno-elektrolitowe zależne są od zmienionej funkcji nerek.
NARZĄD RUCHU
Długotrwałe obciążenie układu ruchu nadmierną masą wywołuje często płaską stopę oraz wczesne powstawanie często rozległych zmian zwyrodnieniowych w dużych stawach kończyn dolnych oraz w stawach kręgosłupa. U dzieci jest ona przyczyną czę-stego występowania kolan koślawych lub szpotawych oraz płaskiej stopy. Na uwagę zasługuje poza tym mniejsza częstość występowania próchnicy zębów u dzieci otyłych. U dorosłych otyłych tego zjawiska się nie obserwuje.
UKŁAD NERWOWY
Otyłość może być następstwem różnych procesów zapalnych, zwyrodnienio-wych lub nowotworowych ośrodkowego układu nerwowego. Może ona być następ-stwem stanu reaktywnego na różne stresy lub niepowodzenia życiowe. Z drugiej strony już rozwinięta otyłość może być przyczyną wtórnych zmian psychicznych wywołanych utratą przyjemnych dla oka kształtów ciała lub awersją otoczenia dla osoby otyłej.
CZYNNOŚĆ GONAD
Osłabiony popęd płciowy u obu płci, oligospermia, zahamowanie owulacji oraz zmniejszenie płodności często towarzyszą otyłości. Miesiączkowanie jest najczęściej prawidłowe, czasami jednak nieregularne. Pomniejszeniu masy ciała do wartości nor-malnej obserwuje się często cofanie wymienionych objawów.
SKÓRA
Częstość występowania chorób grzybiczych skóry, czyraczności oraz różnych wyprysków skóry u osób otyłych jest znacznie większa niż u osób szczupłych.
UKŁAD KRZEPNIĘCIA I FIBRYNOZY
U osób otyłych krzepliwość krwi jest wzmożona. Równocześnie stwierdza się zmniej-szoną aktywność układu fibrynolitycznego. Wymienione odchylenia warunkują zmianę właściwości serologicznych krwi, sprzyjających powstawaniu złogów.
GOSPODARKA PURYNOWA
Wzmożone stężenie kwasu moczowego, częste występowania napadów skazy dawnej oraz kamica moczanowa nierzadko towarzyszą otyłości.
GOSPODARKA BIAŁKOWA
Elektroforegram białek surowicy ani stężenie ogólne białek u otyłych zwykle nie różnią się od wartości spotykanych u osób nie otyłych. Wzrost frakcji alfa-i beta-globulin stwierdza się najczęściej tylko u osób wykazujących wzrost frakcji f3- i pre - f3 - lipoprotein.
GOSPODARKA LIPIDOWA
U pewnej liczby otyłych stwierdza się wzrost stężenia wolnych kwasów tłusz-czowych, triglicerydów, cholesterolu ogólnego oraz frakcji f3 - i pre - f3 - lipoprotein, natomiast zmniejszenie zawartości cholesterolu we frakcji HDL.


GOSPODARKA WODNO - ELEKTROLITOWA
Abstrahując od tzw. otyłości gąbczastej, w której stwierdza się wyjątkową wo-dochłonność tkanek, w zwykłej otyłości nie stwierdza się wbrew powszechnej odmien-nej opinii, większej retencji wody i NaCl. W odróżnieniu od tkanki mięśniowej zawie-rającej do 75 % H2O, tkanka tłuszczowa 150;0. Często jednak próba obciążenia wodą lub NaCl wskazuje na duże opóźnienie wydalania tych składników, szczególnie w po-zycji stojącej. Wzmożone wydalanie aldosteronu i ADH mogłoby tłumaczyć to zjawi-sko. Ciekawą obserwacją jest stwierdzenie retencji wody i sodu po spożyciu pokarmów bogato-węglowodanowych.

WYSTĘPOWANIE NOWOTWORÓW ZŁOŚLIWYCH
Wbrew opinii niektórych autorów częstość występowania nowotworów złośli-wych różnych narządów u osób otyłych nie jest większa niż u ludzi szczupłych. Jedyny wyjątek wydaje się stanowić rak trzonu macicy, częściej obserwowany u kobiet otyłych. /http.//blubit.com.pl/scence/01/otyłość.htm 13.03.2004/.

Opisane wyżej skutki otyłości powodują, że otyłość skraca oczekiwany okres życia. Otyli żyją krócej. W grupie osób otyłych cierpiących na różne choroby współ-czynnik umieralności jest znacznie większy niż ludzi z normalną masą ciała. Otyli cu-krzycy umierają 3 razy częściej niż szczupli. Dwa razy częściej umierają otyli niż szczupli z marskością wątroby, kamicą wątrobową, z zapaleniem wyrostka robaczko-wego i zawałem serca przed 40 rokiem żucia. Wskaźnik umieralności wzrasta wprost proporcjonalnie do stopnia nadwagi.
Nie wszystkie z opisanych skutków otyłości występują u dzieci. Wszystkie one jednak grożą im, jeżeli dziecko nie schudnie, nie zrzuci zbędnych kilogramów tłuszczu i życie dorosłe rozpocznie również jako otyły. Trzeba więc widzieć w otyłości chorobę, starać się zwalczyć ja jak każdą inną chorobę dziecka i nie dopuścić, aby opisane wyżej skutki, były udziałem naszego dziecka. /S. Owczarek, 1989, s. 13/

ROZDZIAŁ VII

EDUKACJA ORAZ WYCHOWANIE ZDROWOTNE
W LECZENIU OTYŁOŚCI

Edukacja zdrowotna jest to proces, w którym ludzie uczą się jak dbać o zdrowie własne i innych. Proces ten składa się z wielu etapów i elementów i nie podlega wy-łącznie na przekazywaniu wiedzy, choć jest ona niezbędna dla podjęcia działania na rzecz swego zdrowia./B. Woynarowska,1995,s.78./
Duże spożycie i małe wydatki energetyczne sprzyjają powstawaniu otyłości. Aby schudnąć trzeba odwrócić proporcje, a wić zmniejszyć spożycie i zwiększyć ak-tywność fizyczną.
Profilaktyka otyłości polega na niedopuszczeniu do powstania dodatkowego bilansu energetycznego. Realizować to należy przez racjonalne odżywianie i zapewnia-nie odpowiednich wydatków energetycznych na ruch i wysiłek fizyczny.
Racjonalne odżywianie powinno uwzględniać:
- podawanie dziecku 5 posiłków dziennie (I śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczo-rek i kolacja),
- przestrzeganie stałych godzin spożywania posiłków,
- odpowiedni podział dziennej racji pokarmowej na poszczególne posiłki: I śniadanie powinno stanowić 25% wartości energetycznej dziennej racji, II śniadanie ok. 10%, obiad ok. 30%, podwieczorek ok. 10%, kolacja 25%,
- przestrzeganie przewidzianej dla wieku i płci dziecka wartości energetycznej spoży-wanych posiłków - zapewnienie odpowiednich ilości i proporcji składników pokarmo-wych: w żywieniu zdrowego człowieka białka stanowić 10-15%, tłuszcze ok. 30% przy czym 1/3 spożywanych tłuszczów powinna być pochodzenia roślinnego), węglo-wodany 55-60% dziennej racji pokarmowej,
- podawanie dziecku dużej ilości warzyw i owoców, zwłaszcza świeżych, a więc dostarczanie niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu składni-ków mineralnych i witamin.

Drugi czynnik zapobiegający otyłości, a więc aktywność ruchowa, powinien być w zasadzie samodzielnie dozowany przez dziecko. Zdrowe dziecko samo podświado-mie czuje, ile ruchu jest mu potrzebne. A potrzeby te są znaczne. Tak zwana sponta-niczna aktywność ruchowa dziecka, czyli jego aktywność ruchowa wynikająca z we-wnętrznej potrzeby ruchu, jeżeli nie jest niczym skrępowana, trwa, zależnie od wieku, 3-5 godzin dziennie. Na taki komfort mogą sobie pozwolić dzieci w wieku przedszkol-nym, i to nie wszystkie. Obowiązki szkolne ograniczają dziecku ilość wolnego czasu. W związku z tym jego potrzeba aktywności
ruchowej nie jest zaspokojona w pełni. Jest to jedną z przyczyn nie tylko początków otyłości, lecz również tak ostatnio częstych wad postawy. Dlatego tak ważne jest wyko-rzystanie wolnego czasu dziecka na zabawę i ruch. Profilaktyka otyłości powinna rów-nież obejmować okresowe ( na przykład co 2 czy 3 miesiące) pomiary masy ciała i wy-sokości dziecka. Porównanie aktualnej masy ciała z odpowiadającą dziecku normą po-zwoli na wczesne wykrycie tendencji do nadwagi i szybsze zareagowanie. Dużo łatwiej jest zlikwidować nadwagę 10 czy 15 %, niż otyłość z nadwagą 30 czy 50%. /S. Owcza-rek, 1989, s. 14/.
Wychowanie zdrowotne ma związek z jakością życia i tworzeniem dobrego, fizycznego, społecznego i psychicznego samopoczucia człowieka. Obejmuje ono nie tylko przekazywanie wiedzy o tym co jest korzystne lub szkodliwe dla zdrowia lecz także rozwijanie umiejętności, które pomogą człowiekowi skutecznie wykorzystać tę wiedzę. Wychowanie zdrowotne ma również związek z faktem, że we współczesnym świecie prowadzenie zdrowego stylu życia wymaga dokonywania właściwych wybo-rów. Należy stworzyć uczniom sposobność rozwijania postaw i wartości, które ułatwią im dokonywanie wyborów mających znaczenie dla ich obecnego i przyszłego życia. /I. Young, T. Williams, 1989, s. 9/.
W ostatnich latach zmieniły się na świecie poglądy na znaczenie aktywności fizycznej dla zdrowia człowieka. Uznano ją za podstawowy element:
- zdrowego stylu życia: sposób na dobre samopoczucie i czerpanie radości z życia, szansę na prawidłowy rozwój w dzieciństwie i przedłużenie aktywnego, niezależnego życia w starości,
- zapobieganie chorobom, w tym zwłaszcza układu krążenia, które są główną przyczyną przedwczesnej niepełnosprawności i zgonów (obniżona aktywność fizyczna jest jednym z głównych czynników ryzyka miażdżycy i chorób układu krążenia)
- radzenia sobie ze stresami, których w nadmiarze dostarcza, współczesne, codzienne życie. /B. Woynarowska, A. Wojciechowska,1993, s.5/.
Jednym z elementów powszechnych profilaktycznych badań lekar

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie