Opracowała:
Jolanta Kaczorowska
nauczyciel Szkoła Podstawowa nr 3 Lipno
Temat: Agresja u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
- Definicja i geneza agresji.
- Uwarunkowanie agresji w środowisku rodzinnym.
- Uwarunkowanie agresji w środowisku szkolnym.
- Sposoby przeciwdziałania.
Ostatnio wyraźnie wzrosło zainteresowanie nauczycieli i rodziców problematyką agresji w szkole, gdyż obserwuje się nasilenie zachowań agresywnych wśród młodzieży szkolnej. W praktyce pedagogicznej agresja i przemoc to stałe elementy rzeczywistości , z którymi styka się wychowawca i nad którymi musi pracować. Ostatnie wydarzenia wskazują również bardzo niepokojące zjawiska agresji i przemocy występujące nie tylko w relacjach uczeń – uczeń, ale również uczeń – nauczyciel.
Autorzy opracowań psychologicznych podają różne formy definicji agresji:
- "agresja to wszelkie wrogie działania fizyczne lub słowne , zwykle gwałtowne będące na ogół reakcją na frustrację i mające na celu szkodę obiektu" [ J. Jaroszyński, J. Ostaszewska Mały Słownik Psychologiczny W- wa 1965 ]
- "agresja ( aggresio – łac. napad ) to zachowanie agresywne, wrogie, gwałtowne fizycznie lub słowne związane z pojawieniem się takich stanów emocjonalnych jak rozdrażnienie, niezadowolenie, napięcie, gniew, strach lub lęk skierowany przeciwko zewnętrznym źródłom wymienionych stanów emocjonalnych. [ Korzeniowski L, Pużyński S. Encyklopedyczny Słownik Psychiatrii W – wa 1978 ].
Przyczyny negatywnych zachowań dzieci i młodzieży obejmują zarówno te czynniki , które określane są mianem wrodzonych osobowości, jak i te które tkwią w środowisku, w rodzinie, szkole, to między innymi pogłębiające się różnice materialne w społeczeństwie, przemoc w mediach, kryzys rodziny ( patologie jak alkoholizm i przemoc rodziców ).
Rodzina jest jednym ze składników środowiska wychowawczego. Ze względu na odpowiedzialność na dziecko ( w sensie opiekuńczym i wychowawczym ) , usankcjonowaną przepisami prawnymi zawartymi w Kodeksie Rodzinnym, rodzinę nazywa się instytucją. Rodzina jest również nazywana " podstawową grupą społeczną, elementarną komórką życia w społeczeństwie".
W literaturze spotyka się także określenie rodziny jako naturalnej grupy społecznej, która jest najlepszym środowiskiem wychowawczym dzięki możliwości zapewnienia dziecku opieki realizacji potrzeb emocjonalnych m.in. potrzeby bezpieczeństwa, miłości, kontaktu społecznego, szacunku, uznania i samorealizacji. Na pełną realizację tych potrzeb wpływają elementy sytuacji rodzinnej jak:
- skład rodziny,
- liczebność rodziny,
- stały kontakt pomiędzy wszystkimi członkami.
Rodzina dzięki stałości składu osobowego daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi z kolei bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej.
Atmosfera panująca w domu ma ogromny wpływ na prawidłowy rozwój społeczny dziecka. Dobry klimat panuje wówczas , gdy członków rodziny łączą pozytywne więzi emocjonalne takie jak miłość, szacunek, wzajemne zaufanie, a stosunki między nimi oparte są na współdziałaniu i wzajemnej pomocy.
Zaburzenia więzi interpersonalnych natomiast mogą przejawiać się np. w postaci jawnej agresji w przypadku bójek, kłótni, okazywaniu sobie wrogości lub formie dystansu, który powstaje z powodu braku uczuć pozytywnych i obojętności uczuciowej. Jeśli nawet w domu nie ma jawnych kłótni i awantur to i tak przed dzieckiem nie da się ukryć wzajemnej niechęci, a jeszcze bardziej nienawiści rodziców. Dorosłym często wydaje się, że dziecko nie zauważa złych stosunków panujących między rodzicami. Trudno im uwierzyć lub są nieświadomi tego, że sami są często źródłem zaburzeń zachowania swego dziecka.
Uważa się, że samo oglądanie ma wpływ na powstawanie agresji. W takiej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji, który powoduje dążenie do upodobnienia się do zachowania modela. Modele stosunków konfliktowych rodziny z sąsiadami, znajomymi i krewnymi także oddziałują niekorzystnie na rozwój społeczny dziecka. Bardzo niebezpieczne dla rozwijającej się osobowości dziecka są konflikty między rodzicami i dziadkami. Do czynników zakłócających proces socjalizacji w rodzinie zalicza się także zmiany w strukturze rodziny. Rozłąka z jednym z rodziców może doprowadzić między innymi do utraty bezpieczeństwa. Rozbicie rodziny może wywołać depresje i różnego rodzaju objawy nerwicy, jak również stwarza sprzyjające warunki dla aspołecznego zachowania się. Dzieje się tak z powodu napiętej atmosfery i dysharmonii panującej w rodzinie. Taki dom przestaje dawać dziecku poczucie bezpieczeństwa. Dziecko dąży do rozładowania napięcia, co może przybierać różne formy nie akceptowanego społecznie zachowania np. agresję, samobójstwo, czy kolizje z prawem.
Innym czynnikiem związanym z życiem rodziny mającym wpływ na występowanie zachowań agresywnych dzieci może być zła sytuacja materialna lub mieszkaniowa. Bieda , niedostatek, ciągły brak pieniędzy, ciasnota to mogą być przyczyny ciągłych kłótni, wzajemnych oskarżeń.
Formowanie się osobowości agresywnej jest również konsekwencją wpływu określonych cech osobowości matki i ojca oraz ich postaw wychowawczych.
Wyróżnia się następujące typy osobowości matek i ojców:
- matka autokratyczna – wymaga od dziecka bezwzględnego posłuszeństwa i podporządkowania się jej woli. Nieustannie steruje dzieckiem, hamując jego efektywność i samodzielność. Dziecko boi się matki, czuje się od niej zależne. Każde niepowodzenie może wywołać u dziecka zagrożenie.
- matka pedantyczna – jest drobiazgowa, nieustępliwa, narzuca dziecku zbyt wysokie wymagania. Dziecko, które nie może podporządkować się tym wymaganiom, narażone jest na utratę jej miłości. W związku z tym każde niezaspokojenie oczekiwań matki może być bardzo silnym przeżyciem dla dziecka.
- matka lękliwa – jest nadmiernie skrupulatna i opiekuńcza, Rozwiązuje za dziecko wszystkie problemy, nie doceniając jego możliwości, co bardzo utrudnia usamodzielnienie się dziecka.
- matka niezrównoważona – inaczej nerwowa, często przemęczona pracą, nie znajduje czasu dla siebie i rodziny, jest wybuchowa, zmienna i drażliwa.
- matka nie kochająca – nie troszczy się o dziecko. Pod byle pretekstem pozbywa się go do krewnych, często je bije i upokarza, nie poświęca czasu na zabawę oraz nie pomaga i nie interesuje się postępami dziecka w nauce Dziecko czuje się odrzucone, nieszczęśliwe i pozbawione poczucia bezpieczeństwa.
- matka nieszczęśliwa – to kobieta na ogół rozczarowana pożyciem małżeńskim, jest smutna i zgorzkniała, czasem przelewa wszystkie uczucia na dziecko, stając się nadmiernie opiekuńcza. Czasem jednak odrzuca dziecko, zwłaszcza gdy jest podobne do ojca.
Wśród typów ojców, którzy pełnią rolę patogenną wymienia się:
- ojciec nieobecny – jest to osoba mało stanowcza, bierna, chwiejna afektywnie. Autorytet jego sprowadza się do minimum Może to powodować brak zainteresowania sprawami dziecka , lub dominująca rola matki.
- ojciec rygorystyczny – nadmiernie egzekwuje wymagania stawiane dziecku, bez uwzględniania jego możliwości. Dziecko staje się wówczas nadmiernie nerwowe i pobudliwe, lub zahamowane skłonne do stanów lękowych.
- ojciec groźny – neuropsychiatrzy wykrywają niekiedy tajoną wrogość i nienawiść do własnych dzieci . Z taką postawą często można spotkać się w rodzinach alkoholików. Z omówionymi typami osobowości matek i ojców wiążą się postawy rodzicielskie, będące ważnymi elementami w procesie wychowania.
Do postaw właściwych wychowawczo można zaliczyć:
- akceptację,
- współdziałanie,
- uznanie swobody,
- aktywność,
- poszanowanie praw dziecka. Do postaw niewłaściwych zalicza się:
- odrzucenie,
- unikanie kontaktu z dzieckiem,
- nadmierne ochranianie,
- stawianie nadmiernych wymagań.
Uważa się, że postawy rodzicielskie wpływają na pozycję dziecka w rodzinie. Dziecko odtrącone czuje się niepotrzebne , czasem walczy o swoją pozycję, lub zwraca na siebie uwagę złym zachowaniem, choć nie akceptowanym przez rodziców, ale powodującym , że staje się ośrodkiem ich zainteresowania.
Wielu autorów jest zgodnych co do tego, że odtrącenie dziecka rodzi agresję, nieposłuszeństwo lub lękliwość, co warunkuje trudności zaspokajania potrzeby akceptacji w środowisku poza rodzinnym. Unikanie kontaktu z dzieckiem powoduje, że staje się ono uczuciowo niestałe, nieufne, bojaźliwe lub agresywne. Dziecko niezdolne jest do wytrwałości i koncentracji. Często popada w konflikty ze szkołą, w której czuje się niepotrzebne, podobnie jak w domu.
Na dziecku rodziców nadmiernie ochraniających dzieci skupia się uwaga wszystkich, jego potrzeby dominują nad potrzebami innych, wszyscy mu służą. Takie postępowanie rodziców opóźnia osiągnięcie przez nie dojrzałości emocjonalnej i społecznej, co może przyczyniać się do złego przystosowania dziecka w środowisku szkolnym. Omówione postawy rodzicielskie mają wpływ na rozwój pewnych cech osobowości, od których zależy zaspokojenie lub frustracja jego potrzeb psychospołecznych. Rodzice o właściwych postawach wychowawczych zaspokajają spontaniczne potrzeby dziecka. Rodzice przejawiający niewłaściwe postawy, nie są zdolni do pełnego ich zaspokajania. Mądra miłość rodziców daje najlepsze gwarancje dobrego wychowania.
Źle się dzieje, gdy ich miłość jest zaślepiona, przepełniona nadmierną surowością, lub mało konsekwentna. Tak pojęta miłość wypływa najczęściej z niedostatecznej wiedzy rodziców z zakresu pedagogiki i psychologii, lub też z własnych doświadczeń i wzorów wyniesionych z domu rodzinnego.
Rodzina może wywierać wpływ uspołeczniający, a czasem terapeutyczny, albo przeciwnie destrukcyjny. Rodzina oddziałuje na jednostkę najdłużej, niekiedy przez całe życie. Wraz z wiekiem dziecka , niektóre jej funkcje przejmują stopniowo inne środowiska wychowawcze oraz instytucje opiekuńcze i kształcące. Jednak za opiekę dziecka , wychowanie i prawidłowy rozwój odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice.
Dziecko rozpoczynając naukę wkracza do nowego środowiska. Staje się członkiem społeczności szkolnej, w której działa ustalony system norm regulujących postępowanie uczniów, oraz stawiających przed nim szereg wymagań i zadań.
W szkole dziecko nawiązuje kontakty społeczne zarówno z kolegami, jak też z osobami dorosłymi, które wpływają w dużym stopniu na przebieg socjalizacji. Kształtowanie postaw społecznych sprzyjających prawidłowemu współżyciu w grupie jest jednym z podstawowych kierunków oddziaływania wychowawczego tej instytucji. W procesie takiego wychowania dużą rolę odgrywa działalność zespołowa, która sprzyja nie tylko kształtowaniu się umiejętności współpracy i współdziałania, ale także umożliwia podjęcie zabiegów zmierzających do wytworzenia prawidłowych stosunków międzyludzkich w grupie . W kontaktach koleżeńskich mogą występować także czynniki wywierające niekorzystny wpływ ( np. skargi zgłaszane nauczycielowi ).
Powodują one:
- narastanie konfliktów,
- wytworzenie się postawy wzajemnej podejrzliwości,
- niechęć i wrogość,
- występowanie zachowań agresywnych.
Zdarza się, że nieuzasadnione skargi przyjmują formę wzajemnych insynuacji, podejrzeń i oskarżeń. Wpływa to destrukcyjnie na przebieg socjalizacji dzieci oraz kształtowanie się stosunków społecznych w grupie. W kontaktach koleżeńskich kształtuje się popularność dziecka w grupie.
Z. Skorny wyróżnia jednostki akceptowane, odrzucone i izolowane.Jednostka akceptowana według autora jest przedmiotem dodatnich uczuć jej członków, nawiązuje z nimi prawidłowe kontakty społeczne. Dzieci niepopularne wywodzą się często z zaniedbanych środowisk , wychowywane są w złych warunkach, są brudne i niechlujnie ubrane, często zachowują się w sposób niezdyscyplinowany, są nietowarzyskie, często agresywnie zachowują się wobec kolegów, są nieposłuszne wobec dorosłych. Z. Skorny pisze, że agresywne władze dzieci często cieszą się w klasie dużym uznaniem i przez to ich zachowanie zostaje jeszcze bardziej wzmocnione. Autor podkreśla, że nie są to zbyt lubiane dzieci, ale posiadają pewien status w szkole, dlatego stają się modelem dla pozostałych dzieci.
Występowanie agresji w szkole sprzyja także zbyt duża liczba dzieci w klasie. Nauczyciel nie jest wówczas w stanie poświęcić tyle samo uwagi wszystkim dzieciom. Nieprawidłowe formy zachowania uczniów mogą wywołać również pewne postawy nauczycieli (częste nieprzemyślane upomnienia, wyśmiewanie , pokpiwanie ). Dziecko może wtedy reagować wrogością wobec osoby dorosłej. U dzieci nadpobudliwych, a jednocześnie źle wychowanych, czyli z zaburzonymi mechanizmami kontroli bunt dość wcześnie przejawia się w formie aroganckich zachowań wobec nauczyciela i lekceważenia obowiązków szkolnych, lub w postaci aspołecznych wybryków.
Kolejnym powodem występowania niewłaściwego sposobu zachowania się jest sytuacja, gdy uczeń napotyka na trudności w nauce. Dziecko wówczas spotyka się często z negatywną oceną swojej pracy. Krytyce poddawane są stale jego wiadomości i umiejętności. Wytwory jego pracy oceniane są jako gorsze od wytworów kolegów. Powoduje to niezaspokojenie potrzeb własnej wartości i potrzeby uznania. U dzieci o słabym układzie nerwowym, a jednocześnie nadpobudliwych wzrost napięcia związany z doświadczeniem niepowodzeń znajduje wyraz w powiększeniu się liczby objawów neurowegetatywnych o charakterze patologicznym. Szczególnie źle uczący się uczniowie wykorzystują mechanizm obronny polegający na przypisywaniu innym ( najczęściej nauczycielowi ) winy za doznane niepowodzenia. Poczucie krzywdy w niektórych przypadkach wyzwala agresję i kształtuje postawę buntowniczą.
Duża jest więc w takich przypadkach rola nauczyciela jako mądrego , rozważnego i chętnego do pomocy doradcy ściśle współpracującego z najbliższym środowiskiem dziecka.
Szkoła sama jednak nie poradzi sobie z problemem agresji. Potrzebna jest zmiana sytuacji społecznej. Młodzież musi mieć perspektywy życiowe, możliwość realizowania swoich celów i potrzeb ( studia , praca, mieszkanie, rodzina ) w sposób zgodny z obowiązującymi normami społecznymi. Konieczne jest również wzmożenie kontroli społecznej nad młodzieżą. Potrzebna byłaby zmiana zachowania ( wulgarny język , stosowanie przemocy, nieprzestrzeganie obowiązujących norm, bezkarność). Konieczna jest wreszcie zmiana oblicza mediów, znaczne ograniczenie pokazywania w nich scen przemocy.
Podstawowym warunkiem skuteczności działań mających na celu przeciwdziałanie przemocy w szkole jest uświadomienie sobie przez nauczycieli, rodziców i uczniów wagi problemu oraz wysoka motywacja do podjęcia skutecznych działań zmierzających do zmniejszenia częstotliwości występowania zachowań agresywnych.
Praktyka uczy, że pierwszą i fundamentalną sprawą radzenia sobie z agresja w szkole jest tworzenie jasnych norm i zasad zachowania oraz ich konsekwencji e przypadku ich łamania. W każdej szkole konieczny jest zatem dobry regulamin. Jeśli taki regulamin istnieje to nauczyciele muszą go konsekwentnie stosować. Nie może być mowy o pobłażaniu lub " przymykaniu oka".
Zminimalizowaniu zjawiska agresji w szkole może pomóc budowanie więzi międzyludzkich.
Należy dbać o poprawienie relacji w trzech płaszczyznach:
- uczeń – uczeń,
- nauczyciel – uczeń,
- nauczyciel – nauczyciel.
Duże znaczenie ma tu organizowanie zajęć integracyjnych. Integrująco na klasę wpływa także realizowanie wspólnych przedsięwzięć ( sprzątanie, dekorowanie klasy, wycieczki , imprezy, konkursy ).
BIBLIOGRAFIA
M. Ziemska "Rodzina a osobowość" Wiedza Powszechna W- wa 1979
J. Jaroszyński J. Ostaszewska " Mały Słownik Psychologiczny" W- wa 1965
L. Korzeniowski S. Purzyński " Encyklopedyczny Słownik Psychiatrii" W- wa 1978
Z. Skorny "Proces socjalizacji dzieci i młodzieży"
M. Szczygielska Agresja i sposoby jej redukowania. Wszystko dla szkoły. 2003 nr 9
