Nauczanie opiera się na podstawach naukowych, jednak jest także sztuką. Od nauczyciela wymaga się dzisiaj, że będzie pomagać uczniom konstruować własną wiedzę i aktywnie angażować się w uczenie się. Oczekuje się coraz lepszego przygotowania i wykazania się wiedzą zarówno z zakresu nauczanego przedmiotu, jak i dydaktyki.
Pracę nauczyciela można rozpatrywać ze względu na trzy główne rodzaje funkcji:
1. Kierownicze – wynikające z roli, jaką nauczyciel odgrywa w klasie, motywując uczniów, planując i nadzorując ich postępowanie, dzieląc między nich pomoce dydaktyczne
2. Dydaktyczne – nauczyciel pełni podczas lekcji, dobierając metodę, nauczając w określony sposób
3. Organizacyjne – współpracując z kolegami, rodzicami, przełożonymi
Na efektywność nauczyciela składa się także jego zdolność posługiwania się refleksją i umiejętność rozwiązywania problemów w rozmaitych sytuacjach, jakie mogą powstać w klasie.
Planowanie nauczania i podejmowanie decyzji dotyczących nauczania to jedno z najważniejszych dydaktycznych aspektów pracy nauczyciela; to od nich w dużej mierze zależy, co i jak jest nauczane w szkole. Planowanie jest procesem wielowymiarowym, obejmującym trzy fazy nauczania:
- w fazie przedlekcyjnej ustala się, co i przez jaki czas będzie przedmiotem nauczania;
- w fazie śródlekcyjnej planuje się pytania, czas oczekiwania, kierowanie wydarzeniami;
- w fazie zamykającej określa się, jak oceniać postępy uczniów i jak dostarczać im informacji zwrotnych;
Planowanie obejmuje cykle dzienne, tygodniowe, miesięczne, roczne. W zależności od okresu planistycznego plany różnią się w szczegółach.
Cele dydaktyczne mają formę wyrażeń opisujących zmiany, jakie powinny zajść w uczniach w wyniku nauczania; mogą opisywać zmiany jako operacje, które uczeń potrafi wykonać, mogą też przyjąć postać bardziej ogólną.
Umotywowanie uczniów oraz przywództwo to dwie funkcje nauczania o zasadniczym znaczeniu. Motywację określa się jako wewnętrzny proces, który pobudza człowieka do działania. Psychologowie rozróżniają dwa typy motywacji: wewnętrzną – pochodzącą od jednostki i zewnętrzną – wywołaną przez czynniki zewnętrzne i środowiskowe. Istnieje wiele teorii motywacji. Dla pedagogiki największe znaczenie mają:
- teoria potrzeb (człowiek pragnie zaspokoić wewnętrzne potrzeby np. samorealizacji, osiągnięć, włączenia, wpływu i samosterowności)
- poznawcza
- wzmocnienia (podkreśla doniosłość reakcji jednostki na sytuację w środowisku i wzmocnień zewnętrznych)
- społecznego uczenia się (wskazuje, że na działania człowieka wpływa wartość, jaką przypisuje danemu celowi i subiektywna ocena prawdopodobieństwa osiągnięcia go)
Oświata XXI wieku stoi przed wyzwaniem znalezienia sposobu efektywnego nauczania zróżnicowanych grup uczniowskich i stworzenia klas integracyjnych. Integracja to stwarzanie sposobności uczenia się uczniom o specjalnych potrzebach, której stwarzano ograniczoną możliwość kształcenia się. Do obowiązków nauczyciela należy udział w opracowaniu indywidualnego programu nauczania dla uczniów ze specjalnymi potrzebami i dostosowanie do nich procesu dydaktycznego tak, by wszyscy uczniowie mogli opanować materiał. Metody te to m.in. nauczanie bezpośrednie, uczenie się we współpracy, wzajemne i rozwiązywanie problemów lokalnych.
Utrzymanie ładu klasowego jest częścią kierowniczej roli nauczyciela. Elementy porządkowe i dydaktyczne są tak ściśle ze sobą splecione, że trudno określić granice między nimi. Dużą część destruktywnych zachowań można wyeliminować za pomocą technik profilaktycznych, tj. wyraźne określanie reguł postępowania oraz zharmonizowanie czynności dydaktycznych. Czujność, impet, technika „mimochodem”, potoczystość, utrzymywanie gotowości grupy – wszystkie te sposoby postępowania zwiększają zaangażowanie uczniów w naukę, pomagają skupić się na zadaniu. Należy korzystać z metod kształtowania odpowiedzialności uczniów za naukę i postępowanie. Nauczyciele powinni posługiwać się pochwałami, nagrodami i karami, aby wywoływać i umacniać pożądane zachowania.
Wskazówki Kohna, jak radzić sobie z uczniami zachowującymi się destrukcyjnie lub źle:
Związki
Nie da się pracować z uczniami, którzy robią coś niewłaściwie, jeśli stosunki z uczniami nie zostały oparte na wzajemnym zaufaniu
Umiejętności
Nauczyciel ma pomóc uczniom nabyć umiejętność rozwiązywania problemów i konfliktów. Składają się na to umiejętności słuchania, zachowania spokoju, przyjmowania cudzego punktu widzenia.
Diagnoza
Trzeba mieć pewność, że trafnie interpretuje się zdarzenia i pomagać uczniom w ich własnych analizach.
Kwestionowanie własnych działań
Należy przypatrywać się własnym działaniom i zastanowić się czy to nie one są przyczyną złego zachowania uczniów.
Maksymalizacja zaangażowania uczniów
Należy nieustannie poszukiwać sposobów zwiększania roli uczniów w podejmowaniu decyzji.
Wypracowanie autentycznych rozwiązań
Nauczyciel wspólnie z uczniami opracowuje rzeczywiste rozwiązania złożonych problemów, a nie rozwiązania pospieszne i doraźne.
Zadośćuczynienie
Należy pomagać uczniom w poszukiwaniu dróg zadośćuczynienia i naprawienia szkód w przypadku rzeczywiście szkodliwych działań
Weryfikacja
Należy zachęcić uczniów, żeby po jakimś czasie skontrolowali, czy sprawdzają się przyjęte rozwiązania i umowy.
Elastyczność
Udane rozwiązanie trudnych problemów wymaga elastycznego korzystania ze środków i dostosowania się do okoliczności.
Minimalizowanie
Jeśli nie da się uniknąć ukarania, należy zapobiec uogólnionemu oddziaływaniu kary; ton słów nauczyciela powinien być ciepły, wyrażać przykrość z faktu ukarania i wiarę, że ostatecznie wszystko pójdzie dobrze.
Kontrolę i ocenę można rozpatrywać jako działanie nauczyciela umożliwiające podejmowanie właściwych decyzji dotyczących nauczania i uczniów. Rozróżnia się kontrolę kształtującą i zbierającą. Kontrola kształtująca ma na celu zbieranie informacji przed rozpoczęciem nauczania albo podczas niego, aby dowiedzieć się, jaką wiedzą uprzednią dysponują uczniowie. Kontrola zbierająca (sumująca) następuje po zakończeniu nauczania; służy zebraniu wiadomości o osiągnięciach uczniów i wystawianiu ocen.
Główne zasady konstruowania sprawdzianów mówią o tym, żeby zachować zgodność zadań sprawdzianu z celami dydaktycznymi, objąć sprawdzianem cały przewidziany do opanowania materiał i wszystkie kategorie wyników, uczynić sprawdzian rzetelnym i trafnym, ostrożnie interpretować otrzymane wyniki, dobierać właściwe rodzaje zadań.
Testy nauczycielskie mogą zawierać następujące rodzaje zadań:
1. prawda / fałsz
2. przyporządkowania
3. luk
4. wielokrotnego wyboru
5. rozprawki
Kontrola praktyczna i autentyczna, a także technika portfolio wymagają od ucznia zademonstrowania, co potrafią zrobić, że potrafią wykonać zadania wzięte z realnego życia, np. napisanie rozprawki, przeprowadzenie eksperymentu, zagranie utworu.
INTERAKCYJNE FUNKCJE NAUCZYCIELA
Nauczanie podające
Cele dydaktyczne nauczania podającego to przede wszystkim umożliwienie uczniom przyswojenia wiadomości, włączenia ich do struktur poznawczych i zapamiętania. Tok lekcji podającej składa się z czterech faz:
- przedstawienie celów i wywołanie nastawienia
- przedstawienie organizującej zapowiedzi
- podanie materiału
- rozwijanie i intensyfikowanie myślenia uczniów
Wiedza dzieli się na trzy główne kategorie: wiedzę deklaratywną (wiedza o czymś, lub wiedza, że coś jest prawdą), proceduralną (wiedza jak coś zrobić), kontekstową (wiedza jak posłużyć się określoną wiedzą deklaratywną i proceduralną). Model podający wymaga względnie sztywnej struktury środowiska dydaktycznego, jako warunek utrzymania uwagi uczniów na lekcji. Podając nowy materiał wykorzystuje się specjalne techniki: łączniki, układ reguła – przykład – reguła, sygnalizowanie zmian metodycznych. Poprzez dyskusję, pytania i dialog nauczyciel wzbogaca i intensyfikuje myślenie uczniów.
Nauczanie bezpośrednie
Model nauczania bezpośredniego ukierunkowany jest przede wszystkim na wspomaganie uczenia się wiedzy proceduralnej (umiejętności) oraz wiedzy deklaratywnej, którą można zorganizować w łańcuch i nauczać krok po kroku. Ogólny bieg lekcji składa się z pięciu faz:
~ przedstawienie celów i wywołanie nastawienia
~ pokaz umiejętności lub objaśnienie materiału
~ zorganizowanie ćwiczeń pod kierunkiem
~ sprawdzanie postępów i dostarczanie informacji zwrotnej
~ rozbudowane ćwiczenia samodzielne i transfer
Nauczanie pojęć
Pojęcia stanowią podstawową jednostkę organizującą myślenie i porozumiewanie się ludzi. Wyróżniamy pojęcia koniunkcyjne, dysjunkcyjne i stosunkowe. Model nauczania pojęć służy głównie przyswajaniu przez uczniów wiedzy konceptualnej zawartej w przedmiotach nauczania i stworzeniu podstaw dla myślenia wysoko zorganizowanego. Lekcja wg tego modelu składa się z czterech faz:
- przedstawienia celów i wywołania nastawienia
- podania przykładów i nieprzykładów
- sprawdzenia przyswojenia pojęcia
- wywołanie myślenia wyżej zorganizowanego
Uczenie się we współpracy
Model ten różni się od innych modeli nauczania tym, że w celu wywołania uczenia się posługuje się odmiennymi strukturami zadania dydaktycznego i nagród. Struktura zadania wymaga, aby uczniowie współpracowali ze sobą w małych grupach. Cele modelu wykraczają poza uczenie się treści programowej i obejmują wzajemną akceptację ludzi z różnych grup społecznych, opanowanie umiejętności społecznych i grupowych oraz zachowań kooperacyjnych. Bieg lekcji (syntaksa) obejmuje sześć głównych faz:
- podania celów i wywołania nastawienia
- podanie wiadomości
- zorganizowanie zespołów
- praca w zespołach wspomagana w miarę potrzeb przez nauczyciela
- sprawdzenie rezultatów
- skwitowanie osiągnięć
Model opiera się na demokratycznej tradycji pedagogicznej, idei aktywnego uczenia się i współpracy; uczniowie podejmują odpowiedzialność za naukę. Zmianie ulega rola nauczyciela: nie jest już centralną postacią na scenie, ale reżyserem pracy w małych grupach. Ocena nie opiera się na podejściu rywalizacyjnym, jak w przypadku poprzednich modeli, lecz łączy nagrody indywidualne z zespołowymi i wprowadza nowe formy kwitowania pracy i jej wyników.
Nauczanie problemowe
Nauczanie problemowe wymaga przedstawienia uczniom sytuacji problemowej i podjęcia przez nich samodzielnych badań prowadzących do samodzielnych rozwiązań. Cele nauczania są trojakie: wyrobić w uczniach umiejętności badawcze i rozwiązywania problemów; dać uczniom okazję do odegrania ról ludzi dorosłych; umożliwić uczniom uzyskanie wiary we własne zdolności umysłowe i samodzielne kierowanie uczeniem się. Środowisko dydaktyczne charakteryzuje otwartość, aktywność uczniów i atmosfera intelektualnej swobody.
Dyskusja
Dyskurs i dyskusja odgrywają kluczową rolę w rozwijaniu myślenia uczniów oraz w scalaniu poznawczej i społecznej strony uczenia się. Najważniejsze zadania podczas lekcji to: nakierowanie dyskusji na właściwy temat; utrzymanie kierunku dyskusji; rejestrowanie dorobku dyskusji; skłonienie uczniów do wysłuchiwania odpowiedzi; zapewnienie właściwego czasu wyczekiwania. Nauczyciel powinien pomagać uczniom w dopracowaniu pomysłów, rozważaniu pomysłów konkurencyjnych oraz nazywaniu procesów myślowych.
Bibliografia:
Richard I. Arends „Uczymy się nauczać”
Opracowanie – Anna Kalińska
Nauczyciel kształcenia zintegrowanego
ZS nr 45, Szkoła Podstawowa nr 50
ul. Jagiellońska 7
Warszawa |
