www.szkolnictwo.pl

mgr Ewa Majewska – Stefańska
Szkoła Podstawowa
im. Mikołaja Kopernika
w Złotnikach Kujawskich

Problemy szkolnej terapii wychowawczej.

Przyczyny nieskuteczności stosowanych metod wychowawczych i sposoby dobrego kontaktu nauczyciela z uczniem.

     W literaturze przedmiotu określa się terapię, jako likwidowanie, usuwanie, eliminowanie już istniejących zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży.
     Pojęcie: terapia szkolna mieści się w ogólnych ramach pojęcia środowiska szkolnego, podstawowym jej celem jest eliminowanie odchyleń od normy w zakresie dostosowania społecznego uczniów. Koniecznym warunkiem skuteczności terapii wychowawczej jest oparcie jej na diagnostyce osobowości ucznia z trudnościami wychowawczymi i sytuacji, w której się aktualnie znajduje. Te dwa składniki diagnostyczne stanowią punkt wyjścia zabiegów terapeutycznych.
     Sytuacje terapeutyczne można określić, jako sytuacje behawioralne o strukturze stymulacyjnej (bodźcowej) i zadaniowej, działające na psychikę ucznia – pacjenta i powodujące (w uczniu) zmiany w jego zachowaniu.
     Przyjmując takie ujęcie sytuacji terapeutycznej, można w znacznym uproszczeniu przyjąć dwa typy interwencji terapeutycznych:

• terapia bezpośrednia:
  Nauczyciel - terapeuta – głównie słowo i zachowanie się terapeuty (terapia werbalna), Uczeń – zmiana jego zachowania, jako efekt terapeutyczny (punkt dojścia terapeutycznego)
• terapia pośrednia:
  Środowisko – sytuacja, układ sytuacji (terapia środowiskowa)
  Uczeń – zmiana jego zachowania, jako efekt terapeutyczny.

Ogólne zasady postępowania terapeutycznego.

1. Zasada życzliwości.
2. Zasada aktywnej współpracy ucznia – pacjenta z nauczycielem – terapeutą.
3. Zasada stopniowania zabiegów terapeutycznych.
4. Zasada sprawiedliwej oceny.
5. Zasada indywidualizacji
6. Zasada stałej pomocy terapeutycznej.
7. Zasada pomocy i wzajemnego zaufania w procesie wychowania.
8. Zasada "nie ma sytuacji bez wyjścia".

     W postępowaniu z uczniami odznaczającymi się trudnościami wychowawczymi konieczne jest posługiwanie się metodami terapeutycznymi, które różnią się od metod, stosowanych wobec innych dzieci.

1. Metoda kumulacji dodatnich stanów psychicznych.
2. Metoda sugestii.
3. Metoda perswazji.
4. metoda ćwiczeń psychicznych.
5. metoda zadań terapeutycznych.

     Proponowane metody terapeutyczne można stosować w praktyce szkolnej na kilku płaszczyznach: w toku lekcji, na wycieczkach szkolnych, wykorzystując imprezy i uroczystości szkolne, podczas zajęć pozalekcyjnych, w kontaktach z rodzicami, opiekunami i rodzeństwem ucznia, podczas przeprowadzania wywiadów środowiskowych itp.
     Warto jednak nieco miejsca poświęcić sprawie stosowania metod terapeutycznych w toku prowadzenia lekcji. Z punktu widzenia terapeutycznego, lekcja jest wycinkiem działalności szkoły, w czasie której uczeń może być poddany skutecznym zabiegom terapeutycznym, choć z drugiej strony – lekcja jest także terenem działalności nauczyciela (szkoły), na którym dziecko przeżywa swoją porażkę w obecności zespołu klasowego.
     Niepowodzenia szkolne – ze swoimi implikacjami społeczno – psychologicznymi często kształtują postawę buntu, protestu, szukania zemsty, odwetu.
     Lekcja jest niekiedy terenem, gdzie zderzają się ze sobą wymagania stawiane dziecku z jego możliwościami; spojrzenie bowiem na możliwości dziecka często nacechowane jest przerostem wymagań programowych bez uwzględnienia stanów psychicznych dziecka, utrudniających mu dostosowanie się do tych wymagań.
     W toku lekcji nauczyciel może stosować m.in. metodę kumulacji dodatnich stanów psychicznych, metodę usuwania kompleksów psychicznych, metodę ćwiczeń psychicznych, a także metodę uspakajania i metody warunkujące poczucie bezpieczeństwa dziecka w szkole.
     Metoda wychowania to każdy wyodrębniony sposób postępowania wychowawcy polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność wychowanka, związany zawsze z dokonywaniem zmian w obrębie układu nagród i kar w danej sytuacji wychowawczej.

I Metody wpływu osobistego. Jeżeli zachowania wychowawcy mają dla wychowanka wartość nagród, możemy wówczas mówić o jego osobistym wpływie na wychowanka. Wywieranie tego wpływu może się dokonywać w różny sposób:

1. Wysuwanie sugestii: może mieć charakter zachęcenia, przestrzegania lub oceniania, zawsze jednak wiąże się z ujawnieniem osobistego stanowiska wychowawcy. Oczywiście jest to możliwe tylko wówczas, gdy wychowankowi zależy na tym, aby jego zachowania budziły aprobatę wychowawcy, a więc gdy osoba wychowawcy jest dla niego atrakcyjna. Metoda ta może mieć zastosowanie pod pewnymi warunkami. Obok wymienionych należą do nich, także te, które dotyczą wpływu osobistego innych osób oraz działania własnych postaw lub przekonań wychowanka. Sugestie wychowawcy mogą być mało skuteczne, popadają w kolizję z sugestiami innych znaczących osób, lub też narażają wychowanka na zbyt silne konflikty wewnętrzne, a także zewnętrzne np. z osobami z najbliższego otoczenia.
2. Perswazja: metoda ta polega na podsuwaniu wychowankom określonych rozwiązań przez posłużenie się odpowiednio dobranym zespołem argumentów. Jednakże skuteczność perswazji zależy także od postawy wobec wychowawcy, zaufania do jego kompetencji i motywów, dotychczasowa postawa wobec podsuwanych rozwiązań, charakter argumentów perswazyjnych, reakcje otoczenia na perswazje, a wreszcie sytuacje, w których ono zachodzi oraz środki, jakie znajdują w niej zastosowanie.
3. Działanie przykładem osobistym: bywa, że wychowawca wywiera silny wpływ na aktywność wychowanka w danej sytuacji wyłącznie przez dostarczenie mu pewnych wzorców zachowania lub reagowania. Zwrócenie przez wychowanka uwagi na te wzory jest najczęściej wywołane poszukiwaniem rozwiązania jakiegoś problemu, ale zdarza się także, że prowadzi do powstania lub nasilenia się jakiegoś stanu zagrożenia. Bywa tak w przypadku, kiedy wychowanek dostrzega różnicę między własnym postępowaniem, a postępowaniem wychowawcy, w którego zachowaniu nauczył się poprzedni znajdować bezpieczne wzory dla siebie.
   Działanie wychowawcy osobistym przykładem nie dokonuje się automatycznie. Należy pamiętać, że wychowanek szuka w naśladownictwie rozwiązań własnych problemów i skłonny jest korzystać z tych wzorów, które uznaje za najbardziej dla siebie przydatne, i do których ma zaufanie na podstawie dotychczasowych doświadczeń.
4. Wyrażanie aprobaty i dezaprobaty. Wychowawca może bardzo silnie oddziaływać swą osobą na wychowanka przez wyrażanie swego aprobującego lub też dezaprobującego stosunku do jego zachowań. Chodzi tutaj jednak wyłącznie o tego rodzaju uznanie lub jego brak, które ujawniają się w kontaktach wychowanka z wychowawcą nie pociągając za sobą żadnych dalszych następstw, np. w postaci urabiania pewnej opinii wychowankowi, wyciągnięcia wobec niego konsekwencji w późniejszym terminie itp.

II Metody wpływu sytuacyjnego

1. Nagradzanie wychowawcze. Wychowawca dostatecznie często nagrodzony nabiera poczucia integracji z otoczeniem i bezpieczeństwa, jak również wiary w swoje możliwości, co budzi chęć dalszych konstruktywnych wysiłków. Z drugiej strony, nadmierna częstość łatwo osiąganych nagród wywołuje stopniową demobilizację. Jest tak dlatego, że siła oddziaływania pewnych stałych wzmocnień maleje z upływem czasu. Wynika stąd konieczność urozmaiconego nagradzania oraz systematycznego podnoszenia wymagań w stosunku do wychowanka. Ponadto nagradzanie wychowawcze musi być zindywidualizowane, wiadomo bowiem, że te same następstwa mają dla jednych wartość dodatnią, a dla innych ujemną, lub są też dla kogoś zgoła bez wartości. Np. wykluczenie z zajęć, może być dla jednego dziecka najsroższą karą, inne zaś może je przyjąć jako udzielenie mu cennej swobody.
2. Karanie wychowawcze. Jest wiele różnych form karania, a właściwy ich dobór należy do wychowawcy. Listę tych form otwiera oficjalna dezaprobata wyrażona w postaci ostrzeżenia lub nagany, a dalej następuje: pozbawienie swobody, przywilejów, funkcji, posiadanych godności, zakaz używania pewnych przedmiotów, pozbawienie prawa udziału w życiu gromady (np. w zabawie), nakładanie obowiązku rekompensaty wyrządzonego zła lub zapoznanie się z jego skutkami itp.
   Karanie wychowawcze nie powinno nigdy prowadzić do trwałej dyskryminacji wychowanka, ani poniżać jego godności, samo ustalenie wymiaru kary nie może mieć nigdy miejsca w stanie uniesienia wychowawcy, gdyż grozi to niebezpieczeństwem złamania zasad sprawiedliwości, te zaś zawsze muszą być przy karaniu przestrzegane. Wychowanek przed otrzymaniem kary powinien spotkać się z odpowiednim wyjaśnieniem na temat szkodliwości własnego czynu oraz istoty własnej winy.
3. Instruowanie. Polega na ukazywaniu wychowankowi niedostrzeganych przez niego aspektów sytuacji, na zwracaniu jego uwagi na następstwa poszczególnych zachowań, na określeniu, w jaki sposób powinien się zachować dążąc do zaspokojenia swych motywów, oraz na dostarczeniu mu niezbędnych do tego wzorów postępowania i wskazówek dotyczących ich realizowania. Metoda instruowania wymaga niekiedy posłużenia się odpowiednimi środkami mającymi zbliżyć wychowankom poszczególne wzory postępowania lub przykłady rozwiązywania poszczególnych problemów. Do środków takich zaliczyć możemy: filmy, utwory literatury pięknej, słuchowiska lub sztuki teatralne i telewizyjne, pamiętniki, czy wreszcie spotkania z ludźmi, którzy mają za sobą życiowe doświadczenia w zakresie radzenia sobie z trudnymi problemami.
4. Organizowanie doświadczeń wychowanka - celowa i świadoma ingerencja wychowawcy w sytuacje, w których wychowanek przejawia określoną aktywność, może polegać na takim manipulowaniu poszczególnymi ich elementami, aby działania konstruktywne wychowanka przyniosły mu w konsekwencji następstwa pozytywne.
5. Wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno – moralnych. Podobnie jak instruowanie, nie polega na zmienianiu samych sytuacji wychowanka, lecz na modyfikacji sposobu ich widzenia, a mianowicie na ukazywaniu mu ich w świetle spodziewanych rezultatów własnej jego działalności.
6. Przydzielanie funkcji ról społecznych. Posługiwanie się tą metodą wymaga przestrzegania szeregu zasad. Wychowawca powinien wdrażać dziecka do pełnienia przydzielonej roli lub funkcji odwołując się do jego inicjatywy, a unikając przymusu; powinien też zapewnić mu maksimum swobody w wywiązaniu się ze swoich obowiązków, te zaś musza być tak dostosowane do jego możliwości, aby dawały duże szanse sukcesu.
7. Ćwiczenie. Może przebiegać w sytuacjach naturalnych lub sztucznych. W tym drugim wypadku w grę wchodzą, tzw. techniki psychodramatyczne lub socjodramatyczne. Polegają one na inscenizowaniu przez wychowanków pewnych sytuacji, podczas których przejawiają oni zachowania będące przedmiotem ćwiczenia. Np. wychowanek otrzymuje zadanie pokazania, w jaki sposób zareagowałby na różne fakty niszczenia przez innych mienia społecznego.

Sposoby dobrego kontaktu nauczyciela z uczniem.
     Słowa mogą ludzi poróżnić, ale mogą ich również zbliżyć. Istotny będzie wobec tego dobór słów, jakich nauczyciel użyje w różnych sytuacjach. Wszyscy wiemy, jaką rolę pełni w wychowaniu pochwała. Różne są sposoby jej przekazywania.
     Niewłaściwe przekazana pochwała może wywołać w uczniu wrażenie chęci manipulowania nim a dobrze zastosowana da mu odczuć, że nauczyciel jest osobą, której naprawdę zależy na jak najlepszych wynikach jego pracy.
     W większości szkół znaczną część lekcji pochłaniają problemy, jakie stwarzają swym niewłaściwym zachowaniem.
     Są metody, które mogą ułatwić nauczycielowi rozwiązywanie takich problemów. Te metody nazywamy treningiem pracy nauczyciela czyli T. P. E.
Metody, które należy zastosować w pracy z uczniem.

1. Metoda treningu T. P. E. – aktywne słuchanie.
2. Metoda, to używanie komunikatu – Ja.

     Dwie wyżej wymienione metody są alternatywną dla stosowanej często metody "nagrody i kary". Jak długo życie dziecka będzie sterowane nagrodą lub obietnicą i karą lub zagrożeniem, tak długo dziecka będzie miało niewielką szansę na nauczenie się odpowiedzialności, na osiągnięcie dojrzałości.

Czym jest dobry kontakt między nauczycielem a uczniem.

     Dobry, właściwy kontakt wpływający na zwiększenie efektywności pracy nauczyciela oparty na:

1. Otwartości, wzajemnej szczerości,
2. Wzajemnym poszanowaniu,
3. Współzależności,
4. Uznaniu odrębności,
5. Wzajemnym spełnieniu oczekiwań (zaspokojenie potrzeb) bez robienia tego czyimś kosztem.

     Słuchanie bierne. Milczenie nauczyciela pozwala na mówienie uczniowi. Pozwala uniknąć barier, ale nie dowodzi, że nauczyciel rzeczywiście słucha uważnie. Słuchając, dobrze jest używać sygnałów wskazujących na zainteresowanie (potakiwanie głową, kiwać, uśmiechać się). Czasami w celu ośmielenia ucznia, skłanianie go do kontynuacji wypowiedzi można użyć tzw. zdań "kluczy".
"Czy chciałbyś powiedzieć coś więcej?"
"To ciekawe, czy chcesz coś dodać?"
"Bardzo się tym przejmujesz?"
"To interesujące, co mówisz"
"Czy chcesz o tym porozmawiać?"
     Jednakże bierne słuchanie umożliwia głębsze wniknięcie w istotę problemu. Aby stać się efektywnym, pomagającym, należy nabrać, doświadczenia w metodzie słuchania aktywnego.
     Jest to sposób komunikowania się wymagający aktywnej postawy słuchacza. Nauczyciel po otrzymaniu zakodowanej wiadomości (komunikat) rozszyfrowuje ją i "nadaje" informację zwrotną. Jest ona dla ucznia dowodem prawidłowego odczytania zakodowanego przekazu, powinien się upewnić, czy prawidłowo odebrał zakodowany komunikat.
Przykład:
N.: Obawiasz się tego sprawdzianu?
U. :Boję się, że to będzie wypracowanie.
N.: Niepokoi cię forma sprawdzianu?
U.: Tak. Nie umiem pisać wypracowań.
N.: Lepiej sobie radzisz z rozprawkami?
U.: Właśnie. A z wypracowaniami mam zawsze zaledwie oceny dostateczne.
N.: Będzie możliwość wyboru formy opracowania tematu.
U. Uff, wobec tego nie muszą się martwić.
     Posługiwanie się informacjami zwrotnymi jest najwyższym stopniem efektywnego komunikowania i związane jest z procesem aktywnego słuchania.

Język nie akceptacji – dwanaście barier w komunikowaniu.

Przykład:
     Uczeń komunikuje, że ma kłopoty z wykonywaniem powierzonego mu zadania. Nauczyciel odpowiada używając języka nie akceptacji.

1. Nakaz, polecenie, rozkaz: "Przestań narzekać i kończ pracę".
2. Ostrzeżenie, groźba: "Nie ma mowy, abyś w tym roku otrzymał promocję do następnej klasy".
3. Moralizowanie, używanie stwierdzeń w rodzaju "powinieneś": "Wiesz, że w szkole masz się uczyć. Prywatne sprawy (kłopoty) zostaw w domu".
4. Udzielanie rad, podsuwanie rozwiązań lub propozycji: "Dobrze byłoby, gdybyś inaczej rozłożył swoje zajęcia. Wtedy miałbyś na wszystko dość czasu".
5. Pouczenie, logiczna argumentacja: "Spójrzmy prawdzie w oczy. Pamiętaj, że zostały ci tylko dwa tygodnie, aby ukończyć te pracę".

Trzy następne kategorie mają wytknąć uczniowi jego błędne postępowanie; jest to rodzaj wyrażenia sądu.

6. Osądzanie. krytykowanie, obwinianie: "Jesteś po prostu leniwy, odkładasz wszystko na ostatnią chwilę".
7. Przyklejenie etykietek: "Zachowujesz się, jak uczeń z I klasy, a nie licealista".
8. Analizowanie, interpretowanie, diagnozowanie: "Chcesz się po prostu wymigać"

Dwie następne kategorie ujmują komunikaty, które mają poprawić samopoczucie ucznia, odsunąć od niego jego problem, a nawet go zbagatelizować.

9. Pochwała, pozytywna ocena: "jesteś zdolnym uczniem, z pewnością sobie poradzisz".
10. Pocieszenie, współczucie, podtrzymywanie na duchu: "Nie jesteś jedynym, któremu sprawia to kłopot. Ja też miałam problemy z podobnymi zadaniami. Zresztą, jak się do tego przyłożysz, to nie jest to takie trudne".

Najczęściej stosowaną bariera jest:

11. Podpytywanie, "przesłuchiwanie": "Uważasz, że to jest takie trudne? Ile czasu na to poświęciłeś? Dlaczego zwlekasz do ostatniej chwili – trzeba było przyjść z tym wcześniej?"
12. Wycofywanie się, zmiana tematu, odwracanie tematu, odwracanie uwagi od problemu ucznia: "Wracajmy do tematu lekcji".

Bibliografia:

1. Hurlock Elizabeth Berger: "Rozwój dziecka", PWN, Warszawa 1985, 1986 T. 1-2
2. Pod redakcją Andrzeja Papierkowskiego: "Choroby wieku rozwojowego" PZWL, Warszawa 1982
3. Ann Birch Tony Malim: "Psychologia rozwojowa w zarysie: od niemowlęctwa do dorosłości", PWN, Warszawa 1997

Opracowanie i skład komputerowy: mgr Ewa Majewska - Stefańska