Maria Grzyb
Szkoła Filialna w Sochach
Kształtowanie odporności emocjonalnej uczniów na sytuacje trudne
Życie we współczesnym świecie staje się coraz bardziej skomplikowane. Przed człowiekiem pojawiają się coraz bardziej złożone zadania. Bardzo ważne jest by dzieciom i młodzieży przekazywać nie tylko wiedzę , ale także umiejętność radzenia sobie z rożnymi problemami , przeszkodami , trudnościami oraz zdolność znoszenia napięć , przeciwności i niepowodzeń .
Ostatnie lata to czas zwiększonej liczby załamań psychicznych i to pod wpływem błahych niekiedy trudności życiowych. Spotykamy się wśród dzieci i młodzieży z coraz większą nerwowością i małą odpornością psychiczną. W tym między innymi tkwią źródła wielu niepowodzeń w nauce.
Wiele obserwacji i badania naukowe pozwalają sądzić ,że psychiczną odporność dziecka da się kształtować , nie jest to jednak sprawa łatwa.
Przyczyny powstawania zaburzeń emocjonalnych
Teoria równowagi dowodzi że organizm ludzki dąży do stanu równowagi psychicznej. Występuje ona wtedy, gdy jednostka ma w miarę zaspokojone wszystkie potrzeby biologiczne i psychiczne. Jeżeli nie wszystkie z tych potrzeb są zaspokajane lub są zaspakajane zbyt wcześnie , jeszcze przed ich wystąpieniem, dochodzi do zachwiania równowagi psychicznej i powstawania zaburzeń emocjonalnych.
Halina Spionek definiuje zaburzenia w rozwoju jako wszelkie niekorzystne odchylenia od normy ; zarówno w budowie organizmu , jak i sposobie jego funkcjonowania.
Do powstawania zaburzeń emocjonalnych przyczyniają się różne czynniki. Możemy je podzielić na trzy zasadnicze grupy:
- Czynniki biologiczne
- dziedziczne ( zła budowa , nieodpowiedni układ lub skład chromosomów)
- wrodzone ( zła przemiana materii, uszkodzenia układu nerwowego)
- nabyte ( urazy mózgu , skutki chorób wirusowych)
- Czynniki społeczne
- nieprawidłowa struktura rodziny
- patogenny wpływ niekorzystnych właściwości rodziców
- wadliwe oddziaływanie środowiska rodzinnego
- błędy w wychowywaniu dziecka
- ujemne oddziaływanie środowiska szkolnego
- Czynniki biopsychiczne
- zły stan zdrowia , właściwości psychiczne uznawane za szczególnie niekorzystne.
Patogenny wpływ na dziecko może mieć dom rodzinny , szkoła lub szersze środowisko pozaszkolne. Źle wpływa również na dziecko niezaspokojenie jego potrzeb, czy też zaspokojenie ich w sposób niewłaściwy.
Stan równowagi psychicznej dziecka burzą też niektóre niekorzystne właściwości psychiczne rodziców – matka agresywna , nadmiernie skrupulatna, kompensująca swoje nie spełnione nadzieje w dziecku. Ojciec bywa często nieobecny, zbyt rygorystyczny, czy surowy , nadmiernie wymagający , groźny.
Bardzo ujemny wpływ na dziecko mają również wadliwe oddziaływania wychowawcze. Warto tu zwrócić uwagę między innymi na :
- zaspakajanie wszelkich życzeń dziecka i to za wszelką cenę,
- zbyt surowe ,wręcz rygorystyczne ograniczanie swobody,
- niekonsekwencja (kara lub nagroda w zależności od nastroju wychowawcy) .
Rodzice popełniają często typowe błędy wychowawcze. Są to między innymi :
- brak zainteresowania nauką dziecka ,
- bagatelizowanie pierwszych trudności,
- agresja ( bicie za złą ocenę , poniżanie dziecka ).
Szkoła również może mieć niekorzystny wpływ na dziecko . Przyczyną wadliwego oddziaływania szkoły może być:
- duża liczba dzieci w szkole,
- zły lokal ,w którym dziecko pobiera naukę,
- wymagania nie są dostosowane do możliwości dzieci,
- nauczyciel źle interpretuje program nauczania ,
- nauczyciel jest oschły,
- nauczyciel nie zna psychologii dziecka ,
- mała liczba nauczycieli posiadających przygotowanie do pracy kompensacyjno- korekcyjnej,
- łączne prowadzenie zajęć wyrównawczych z reedukacyjnymi,
- ogólnikowe diagnozy w niektórych badaniach psychologiczno –pedagogicznych.
Odporność psychiczna a sytuacje trudne
Odporność psychiczna to nic innego jak odporność na sytuacje trudne i frustracje. Polega ona na znoszeniu frustracji i stresów bez zakłóceń w zachowaniu.
Osoby psychicznie odporne znoszą i pokonują różnorodne trudności , a podniecenia czy napięcie emocjonalne nie zakłóca ich aktywności celowej. Sytuacją trudną nazywamy sytuację gdy człowiek napotyka przeszkody przeżywa niepowodzenia , musi wykonywać niezwykle trudne, lub wymagające wielkiego wysiłku zadania , wreszcie gdy zostaje zmuszony do życia w warunkach sprzecznych z jego potrzebami , gdy styka się z nadmiarem bodźców , wymagań , gdy coś lub coś zagraża istotnej dla niego wartości (życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu najbliższych, dobrej opinii).
Takie sytuacje nie są w życiu człowieka czymś wyjątkowym, przeciwnie, towarzyszą ludziom od wczesnego dzieciństwa.
Sytuacje trudne mają pewne charakterystyczne dla siebie cechy. Wśród nich warto wymienić między innymi :
- czynnik, który uniemożliwia osiągnięcie celu;
- czynnik, przez który jednostka nie może zaspokoić swych potrzeb i dążeń;
- przykre przeżycia emocjonalne , powodujące stany silnego napięcia emocjonalnego, które są reakcją na przeciążenie psychiczne;
Człowiek reaguje różnie na sytuacje trudne. Jest to uzależnione od:
- okoliczności zewnętrznych,
- właściwości danej jednostki.
Człowiek wykazuje tym większą odporność na sytuacje trudne , im trudniejsze zadania potrafi rozwiązać , im większe braki i niedogodności potrafi znieść w swoim życiu.
Frustrację u człowieka mogą wywoływać trzy grupy sytuacji:
- deprawacje, np. głód , samotność, pozbawienie dziecka życzliwości , czułości, aprobaty ze strony osób dorosłych;
- przeciążenia np. długotrwała praca nie dostosowana do możliwości człowieka;
- zagrożenia
Od czego zależy tolerancja na frustrację?
Człowiek odporny potrafi kontynuować działanie mimo trudności jakie napotyka , natomiast człowiek nieodporny dopuści do przerwania czynności celowej , zdenerwuje się i da upust swemu wzburzeniu. Duże znaczenie w radzeniu sobie z frustracją ma stosunek do samego siebie, wiara we własne możliwości i wytrwałość. Wytrwałość to trwanie w sytuacji mimo frustracji, ma ono sens tylko wtedy, gdy istnieje szansa osiągnięcia celu. Istnieje różnica między wytrwałością a uporem. Upór to bezmyślne powtarzanie tych samych czynności, mimo że brak jest szans na osiągnięcie celu. Jest to tak zwana fiksacja.
Sytuacje trudne wywołują u człowieka reakcje ujemne. Wśród nich można wymienić między innymi : złość, gniew, wściekłość , żal , niezadowolenie , wstyd, rozpacz, czy zażenowanie .
Reakcje na napotkane trudności mogą mieć różne natężenie i siłę. Zależy to między innymi od typu układu nerwowego, osobowości czy inteligencji. Ta ostatnia ma wpływ na poziom organizacji czynności.
Jedną z postaci zaburzeń procesów emocjonalnych jest nerwica.
Nerwice – jako reakcje na sytuacje trudne
Zaburzenia nerwicowe mają genezę środowiskową. Nerwicom sprzyjają :
- sytuacje traumatyczne, nagłe (pożar ,śmierć ,wypadek).
- sytuacje rodzinne (bójki, kłótnie , rozwód, nadmierne lub niskie wymagania).
Wśród dzieci występują nerwice monosymptomatyczne (jednoobjawowe) lub polisymptomatyczne (wieloobjawowe).
Do objawów neuropatycznych zalicza się między innymi : moczenie nocne , wzmożone łaknienie , otyłość , wymioty, zaburzenia snu, lęki , ogryzanie paznokci , ssanie palca, tiki , jąkanie , fobie szkolne.
Dzieci, u których występują nerwice dzielą się na dwie grupy:
- dzieci nadpobudliwe psychoruchowo -ruchliwe, niespokojne , niedokładnie i szybko mówiące, występuje u nich wiele przyruchów, takich jak drapanie, mruganie oczami, chrząkanie, kasłanie, agresja, brak cierpliwości czy krótkotrwały zapał)
- dzieci bierne, zahamowane , wycofujące się- mówią cicho, mogą mieć wady wymowy, brak apetytu, trema , lęk, u dzieci młodszych może wystąpić nawet okresowe niemówienie.
Zarówno dzieci nadpobudliwe, jak i zahamowane dają się bardzo łatwo wyodrębnić w grupie.
Nie wymaga to nawet zbyt długiej ani zbyt uważnej obserwacji. Profilaktyka zaburzeń emocjonalnych polega na uczeniu dziecka sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych .
Zasady kształtowania i wzmacniania odporności
Odporność na sytuacje trudne, umiejętność znoszenia trudności oraz ich pokonywanie jest cechą niezwykle pożądaną .
Nikt nie jest w stanie zawsze chronić swojego dziecka przed konfliktami , przykrościami, czy innymi sytuacjami wzbudzającymi napięcia psychiczne. Usunięcie wszelkich przyczyn frustracji z życia dziecka oznaczałoby odarcie jego życia z wielu uroków.
Ważne jest by dziecko potrafiło znosić własne napięcie psychiczne bez zakłóceń swej aktywności, aby przeszkody i trudności nie załamywały go lecz przeciwnie , pobudzały do działania .
Warto pracować nad tym, by dziecko umiało wzmocnić własną odporność na te sytuacje.
W związku z tym możliwe wydają się trzy drogi zwiększenia odporności dzieci wobec napotkanych trudności:
- wzmacnianie wydolności układu nerwowego,
- kształtowanie osobowości sprzyjających znoszeniu zwiększonego obciążenia psychicznego,
- kształtowanie korzystnych nawyków reagowania na trudności.
Poprzez odpowiednie oddziaływanie wychowawcze można wpłynąć na rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego dziecka . Można np. wzmacniać procesy pobudzania u dzieci, które są mało aktywne i słabo reagują na bodźce otoczenia. Można też wzmacniać siłę procesów hamowania i uczyć dzieci opanowania spontanicznych impulsów, powstrzymywania się od pewnych działań , nieokazywania reakcji niepożądanych.
Bardzo ważnym czynnikiem jest dbanie o stan zdrowia dziecka ,o jego ogólny dobry stan organizmu , ponieważ choroby bardzo osłabiają układ nerwowy i czynią go mniej wydolnym czyli mniej odpornym.
Jeżeli dziecko jest zdrowe i dobrze rozwinięte pod względem fizycznym, wówczas ma korzystniejsze warunki kształtowania psychicznej odporności , ale pod warunkiem, że jest odpowiednie oddziaływanie wychowawcze. Oznacza to, że dziecko nie jest utrzymywane w nadmiernej zależności od dorosłych, ani też nie ogranicza mu się możliwości samodzielnego działania.
Jeżeli dziecko jest fizycznie słabsze może wyrobić w sobie duży psychiczny hart, wytrwałość w znoszeniu trudności i niepowodzeń, jeśli słabość fizyczną może skompensować walorami intelektualnymi , czy zręcznościowymi.
Warto mięć na uwadze fakt, iż podstawowym warunkiem rozwoju pełnowartościowej i zrównoważonej osobowości , jest zapewnienie już we wczesnym dzieciństwie poczucia więzi społeczno –emocjonalnej i poczucia bezpieczeństwa.
Bardzo niekorzystne jest dla psychicznej odporności dziecka przedłużanie wczesnodziecięcych form więzi społeczno – emocjonalnych z rodzicami, a zwłaszcza z matką, nadmierna koncentracja na dziecku, rozpieszczanie , jak również brak zainteresowania dzieckiem. W takich warunkach poczucie własnej wartości ulega u dziecka zachwianiu.
Jeżeli dziecko ma się dobrze rozwijać pod względem emocjonalnym, to wymagania jakie są mu stawiane powinny spełniać pewne warunki, a mianowicie:
- powinny być możliwe do zrealizowania przy odpowiednim wysiłku ze strony dziecka,
- nie mogą być zbyt wygórowane (wywołują u dziecka poczucie klęski osobistej),
- wymagania winny być konsekwentne, a wykonanie zadań sprawdzone i ocenione.
Dziecko powinno być prawidłowo ocenione , a gdy trzeba umiejętnie skarcone . Rozsądnie wymierzona kara sprzyja eliminowaniu niepożądanych zachowań. Kara będzie skuteczna również wtedy , gdy karany akceptuje ją, tzn. jest przekonany o jej słuszności. Kary stosowane zbyt często i zbyt surowe powodują zaburzenia emocjonalne u dziecka. Bardzo przykre jest dla dziecka wymyślanie, wyśmiewanie , czy krzyki. Szkodliwe jest również karanie , w którym rani się osobistą godność dziecka ( poniżające nagany przy gościach czy kolegach). Konieczne jest by nagrody miały ilościową przewagę nad karami, tylko wtedy dziecko wzmacnia w sobie wiarę i zaufanie do siebie.
Dziecku powinno się pozwolić na podejmowanie na własną odpowiedzialność pewnych decyzji i działań, oczywiście w granicach rozsądku. Nie należy przesadnie ochraniać dzieci , ani też wpajać im ,że zawsze powinny być najlepsze .Ciągły przymus bycia najlepszym, doskonałym powoduje ,że dziecko nie ma ochoty na podejmowanie ryzyka.
Aby dziecko rozwijało w sobie odporność emocjonalną musi być uspołeczniane, czyli musi wyjść poza własny egocentryzm. Jednostka , która skupia na sobie uwagę ,łatwo ulega poczuciu niższości lub wyższości. Dzieje się tak dlatego ,że dziecko stale porównuje się z innymi.
Dziecko kształtuje w sobie odporność psychiczną również wtedy gdy wspólnie przebywa z kolegami , uprawia sporty, czy rozwiązuje różne problemy , oczywiście na miarę swoich możliwości.
W kształtowaniu odporności na sytuacje trudne konieczne jest hartowanie emocjonalne. Oznacza to wyrabianie w sobie odporności na przykrości i inne emocje ujemne. Dlatego też hartowanie emocjonalne jest kwestią pierwszoplanową w kształtowaniu jednostek psychicznie odpornych. Nie można przeciążać niedojrzałej psychiki nadmiarem trudności nie do pokonania ani też hodować dzieci w cieplarnianych warunkach nadmiernej opieki. |
