Psychologiczne prawidłowości procesu uczenia się i nauczania
Termin "uczenie się" bywa używany zarówno w języku potocznym, jak i w języku naukowym, przede wszystkim w psychologii i pedagogice.
W języku potocznym mówimy o uczeniu się wówczas, gdy myślimy o szkole, choć doskonale zdajemy sobie sprawę z faktu, iż dziecko zanim do niej wstąpi, zdobywa szereg wiadomości i umiejętności ucząc się w domu rodzinnym, przedszkolu, a także w różnych sytuacjach poza tymi instytucjami. Wiemy również, że człowiek nie przestaje uczyć się w momencie ukończenia szkoły. W ciągu wielu lat wzbogaca swoje doświadczenia życiowe, pogłębia umiejętności współżycia społecznego oraz podwyższa kwalifikacje zawodowe.
W literaturze natomiast pojęcie "uczenia się" jest różnorodnie rozumiane przez dydaktyków i psychologów.
Cz. Kupisiewicz pisze, że "...uczenie się to proces zamierzonego nabywania przez uczący się podmiot określonych wiadomości, umiejętności i nawyków dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości".
Natomiast W. Okoń definiuje uczenie się jako "proces , w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte".
O uczeniu świadczą jednak tylko te zmiany zachowania człowieka, które polegają na nabyciu nowego doświadczenia. Jednak nie zawsze w wyniku procesu uczenia się następują pozytywne, korzystne zmiany w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem. Zdarza się i tak , że przyswajamy złe nawyki i przyzwyczajenia sfery motorycznej lub umysłowej. Należy także pamiętać o tym , że nie każda zmiana w zachowaniu świadczy o zachodzeniu procesu uczenia się. Wiele zmian w rozwoju psychoruchowym następuje pod wpływem dojrzewania i degeneracji organizmu. Zmiany w zachowaniu się mogą wystąpić również w wyniku pozytywnego lub negatywnego funkcjonowania receptorów i efektorów. Niezbędne jest odróżnienie wyniku uczenia się od zmian poziomu wykonania danej czynności, które to zmiany mogą być uwarunkowane aktualnym stanem organizmu lub innymi czynnikami jak np. złe samopoczucie. Zmienność wyników wykonania uzależniona jest także od czynników subiektywnych, jak : zainteresowania, stopień koncentracji uwagi oraz od czynników obiektywnych, np. czasu jakim dysponujemy. O uczeniu się mówimy tylko wtedy, gdy zmiany zachowania się są następstwem indywidualnego doświadczenia i gdy są one względnie trwałe, a nie wyrażają się jedynie chwilowym podwyższeniem lub obniżeniem poziomu wykonania.
Z. Włodarski wyróżnia dwa rodzaje uczenia się: uczenie zamierzone i niezamierzone. Czynnikiem różnicującym je jest nastawienie podmiotu "...to , czy jednostka ucząca się chce coś przyswoić, czy też nie ma takiego zamiaru". W życiu codziennym częściej występuje uczenie się niezamierzone, które charakteryzuje uwaga mimowolna. Dokonuje się ono niemal w każdej sytuacji, gdy spostrzegamy coś, robimy coś, mimo, że częstokroć nie nastawiamy się na odbiór.
Natomiast w uczeniu się zamierzonym ogromną rolę spełnia uwaga dowolna, czyli nastawiona na odbiór określonych treści. Przyswojenie określonych wiadomości i umiejętności uczący się traktują jako cel działania.
Proces uczenia się jest ściśle powiązany z procesem nauczania. Nauczanie można określić jako: "organizowanie sytuacji, w których zachodzi uczenie się innej osoby".
W. Okoń definiuje nauczanie jako "planową i systematyczną pracę nauczyciela z uczniami mającą na celu wywołanie pożądanych trwałych zmian w ich postępowaniu, dyspozycjach i całej osobowości pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i działań praktycznych".
W nauczaniu bardzo ważna jest aktywność ucznia. Skuteczność nauczania zależy od tego, czy uczeń się uczy. Dlatego też, zadaniem nauczyciela jest organizowanie sytuacji stwarzających jak najlepsze warunki ku temu, by uczenie przebiegało sprawnie, zachodziło szybko i dawało trwałe rezultaty.
Na proces uczenia się szkolnego wywiera wpływ wiele czynników, od których zależą efekty uczenia się. Należą do nich:
- właściwości indywidualne ucznia,
- czynniki charakteryzujące sytuacje uczenia się,
- właściwości nauczyciela.
Właściwości indywidualne mogą być trwałe bądź ulegać zmianom.
Cechą niezmienną w ciągu życia jednostki jest płeć, od której bezpośrednio wyniki nauczania. Do właściwości ulegających zmianom zaliczamy: inteligencję, zainteresowania zdolności, motywy działania.
Aby uczeń mógł osiągnąć postępy w nauce i zdobyć trwałą wiedzę i doświadczenie poziom jego rozwoju umysłowego powinien być odpowiednio wysoki. Przy niskim poziomie inteligencji opanowanie wiadomości i umiejętności sprawia dziecku trudności. Dlatego ważna jest prawidłowa, wczesna selekcja do szkół lub klas specjalnych. Poza ogólną zdolnością uczenia się, wiążąca się z inteligencją człowieka, na efekty tego procesu wpływ mają zdolności specjalne oraz rodzaj wiodącego analizatora biorącego udział w uczeniu się (słuchowy, wzrokowy)
Nierzadko w związku ze zdolnościami specjalnymi pozostają zainteresowania. Odgrywają one doniosłą rolę we wszystkich okresach rozwojowych.
Bardzo ważną rolę w procesie uczenia się odgrywa motywacja, której rozbudzenie powinno być pierwszym krokiem działania.
Opisując sytuację uczenia się trzeba uwzględnić następujące czynniki:
- poprzedzające uczenie się,
- działające podczas jego trwania,
- następujące później.
Czynniki poprzedzające proces uczenia się i wywierające wpływ na jego efekty dzielą się na dwie kategorie. Jedna z nich obejmuje te czynniki, które nie wiążą się bezpośrednio z uczeniem się czegoś, a wpływają na aktualny stan organizmu - głównie chodzi o to , by organizm ucznia nie był osłabiony zmęczeniem.
Druga kategoria związana jest z przenoszeniem wprawy. Przebieg uczenia się i efekty uzyskiwane przez ucznia zależą od tego, czego uczeń uczył się wcześniej. I tak - uczenie się poprzedzające może wpływać korzystnie na uczenie się późniejsze (transfer pozytywny) lub niekorzystnie. (transfer negatywny). Wiele uwagi w sytuacji uczenia się w praktyce i badaniach naukowych poświęca się czynnikom działającym w trakcie tego procesu.
Do czynników tych zaliczamy: ,
- warunki zewnętrzne, czyli usytuowanie gmachu szkoły, klasa i jej urządzenie oraz atmosfera w niej panująca,
- sposoby zapoznawania ucznia z nowym materiałem,
- sposoby prezentacji materiału ,
- sposoby zapamiętywania i utrwalania, wzmocnienia.
W uczeniu należy dbać o to , by operować zarówno obrazami, jak i określeniami słownymi. Brak odpowiedniości między spostrzeganym obrazem a uzupełnieniami słownymi obniża rezultaty oraz często ukierunkowuje błędy.
W czasie procesu uczenia się znaczną rolę odgrywa zapamiętywanie i utrwalanie materiału. Podczas tych procesów nieodzowne jest zrozumienie treści, które umożliwia trwalsze zapamiętanie oraz właściwa organizacja materiału dydaktycznego. Przez organizację materiału rozumiemy "nadanie mu takiego układu, aby miał jak najbardziej zwartą, a jednocześnie przejrzystą łatwą do przyswojenia przez ucznia strukturę logiczną".
Chodzi o to , by układ treści ułatwiał ich zrozumienie, czyli aby nie było terminów nieznanych i aby uwypuklone zostały związki między poszczególnymi fragmentami treści.
Najpowszechniej stosowanym środkiem dydaktycznym są powtórzenia. Dopiero one mogą ,sprawić, że uczniowie przyswajają materiał w całości. Najwięcej korzyści zapewnia uczącemu uwzględnienie czasu, w jakim występują kolejne powtórzenia oraz podział materiału na części.
Do czynników działających w trakcie uczenia się zaliczamy również stosowanie przez nauczyciela wzmocnień pozytywnych i negatywnych, a więc kar i nagród. "Najlepsze efekty dają łączne stosowanie nagród i kar. Nieco gorsze efekty uzyskuje się, gdy wprowadza się tylko nagrody, najgorsze natomiast w przypadku stosowania samych kar".
Efekty uzyskiwane w procesie uczenia się zależą również od cech nauczyciela.
Według Z. Włodarskiego "...do rzeczywistego funkcjonowania wiedzy i umiejętności w oddziaływaniach dydaktycznych niezbędne są specjalne cechy osobowości". O rezultatach pracy nauczyciela decydują takie cechy jak:
- zaangażowanie emocjonalne,
- poczucie odpowiedzialności,
- potrzeba oddziaływania,
- umiejętność postępowania pedagogicznego, respektowania innych, zdolność do empatii, wrażliwość pedagogiczna oraz inne cechy wynikające z tych podstawowych.
Literatura:
Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki ogólnej. 1976
Okoń W. : Słownik pedagogiczny. 1984
Włodarski Z. : Psychologiczne prawidłowości uczenia się i nauczania. 1974
Opracowały: mgr Małgorzata Kopera, mgr Aneta Olczyk |
