|
Anna Knoblich - Kaczmarek
Publiczne Gimnazjum nr 1 w Głuchołazach
Szkoła jako środowisko wychowujące.
Wśród około dwustu synonimów pojęcia szkoła używanych przez uczniów, kipi od jadu i rządzy krwi. „Bunkier, alkatraz, debilów, getto, kaźnia, kujownia, wytwarzarka nudy, pożeracz czasu, pańszczyzna, prosektorium” to tylko niektóre określenia. Taki obraz szkoły może się wydać komuś karykaturalny i tak zapewne jest. Ale może warto czasami spojrzeć w krzywe zwierciadło, by ostrzej popatrzyć na to, co co dzień umyka naszej uwadze. I zadać sobie pytanie: co można zrobić, aby uczniowie i nauczyciele bardziej polubili szkołę? To właśnie od jej atmosfery często zależy poczucie sensu własnej pracy. Dlatego też ów swoisty klimat szkoły, w tym również klimat wychowawczy powinien być bliski każdemu, kto na co dzień styka się ze szkołą.
A zatem czym jest wychowanie? Literatura podaje wąską i szeroką definicję. W pierwszym ujęciu wychowanie to proces odbywający się w każdej płaszczyźnie życia człowieka. Zalicza się tu wszystkie wpływy: nieświadome i niezaplanowana, które zasadniczo wpływają na kształtowanie osobowości, a wypływają z uczestnictwa człowieka w życiu rodziny, szkoły, środowiska społecznego, rówieśniczego, zawodowego, narodowego i państwowego. W wąskim ujęciu wychowanie to proces świadomych i zaplanowanych, zamierzonych i realizowanych przez osoby kompetentne oddziaływań na młodego człowieka. Natomiast „ gdy mówimy o wychowaniu jako zadaniu, nie interesują nas faktycznie stosowane działania wychowawcze. Naszym celem jest projekt działań wychowawczych, które by z ustalonym prawdopodobieństwem spełniały określone nadzieje, żywione przez samego uczonego, bądź przez grupę społeczną dla której pracuje”. Również na terenie szkoły, która jest środowiskiem wspierającym wychowawczą funkcję rodziny, wychowanie można podzielić na dwa procesy. Pierwszy obszar to działania związane z opieka, ochroną, dostrzeganiem i rozumieniem problemów wychowanka oraz reagowaniem na nie. W obszarze tym mieszczą się programy edukacyjne związane z zapobieganiem uzależnieniom, przemocy i edukacja prozdrowotna. Drugi obszar wychowania szkolnego to działania ukierunkowane na kształtowanie postaw wobec innych ludzi, samego siebie i zadań. Jest to wychowanie formacyjne, w którym duże znaczenie mają wzorce osobowe, w tym przede wszystkim wychowawca.
Środowisko, według H. Radlińskiej (która to wraz z F. Znanieckim i S. Kowalskim była pionierką polskiej pedagogiki społecznej) to zespół warunków, wśród których bytuje jednostka i czynników kształtujących jej osobowość oddziałujących stale lub przez dłuższy czas. Środowisko wychowawcze natomiast w literaturze ujmowane jest jako względnie immanentny, specyficzny układ sił społecznych sprzyjających wszelkiego rodzaju zachodzącym w określonej strukturze społecznej i kulturowej procesom wychowawczym, jak i przeobrażający tę strukturę w imię przyjętych celów i ideałów wychowawczych. Zatem szkoła jako system pewnych zasad i reguł ma istotne wpływ na rozwój i wychowanie młodego pokolenia. Tym bardziej, że jest ona integralna częścią owego środowiska wychowawczego, jakim jest niewątpliwie społeczność lokalna.
Czym jest społeczność lokalna? Otóż jest to pewna zbiorowość terytorialna (wieś, miasteczko, dzielnica, gmina) czyli zbiorowość zamieszkująca względnie wydzielony teren, stykająca się ze sobą w procesie zaspokajania potrzeb, a zatem mającą wspólne interesy, własne instytucje władzy lokalnej, przekazywania informacji, sieć handlu i usług. Jak wynika z literatury wzajemne zależności pomiędzy szkołą a społecznością czy też środowiskiem lokalnym dają odzwierciedlenie stosunków panujących w danej społeczności. Ponadto, znając cechy środowiska lokalnego (wykształcenie, kultura, itp.), możemy dopatrzyć się ich odzwierciedlenia w pracy lokalnych szkół. Najważniejsze jednak jest to, że szkoła wytwarza w społeczności lokalnej charakterystyczne środowisko wychowawcze (poprzez pedagogizację rodziców, współpracę i wychodzenie do środowiska, integrowanie działalności społeczno – kulturowej), będące rozszerzeniem środowiska wychowawczego danej szkoły. Owo środowisko wychowawcze podnosi skuteczność wychowawczego funkcjonowania szkoły, dlatego też wiedza o jego powstawaniu i funkcjonowaniu jest potrzebna nauczycielowi starającemu się wykorzystać zewnętrzne warunki do uzyskania w swojej pracy lepszych rezultatów. Opieka i wychowanie integralne to działalność zbiorowa, w którą zaangażowanych jest szereg osób, grup, instytucji i czynników społecznych. Skuteczność i intensywność integrowanych oddziaływań wychowawczych zależy od stopnia koordynacji działań. Obecnie sama szkoła nie jest w stanie udźwignąć zadań, które mieszczą się w pojęciach „opieka” i „wychowanie”. Stąd też społeczeństwo musi pełnić rolę społeczeństwa wychowującego. To właśnie integracja oddziaływań opiekuńczo – wychowawczych ma zapobiec istotnym problemom społecznym. Uczeń ma siłę przeciwstawić się nauczycielowi, gdy ma poparcie grupy rówieśniczej, ale też nauczyciel ma większe pole manewru wychowawczego, gdy kwitnie współpraca pomiędzy nim, a na przykład rodzicami. Autorzy zgadzają się w większości co do tego, że to właśnie szkoła, jako organ najbardziej przygotowany merytorycznie powinna pełnić rolę koordynatora wychowania integralnego. Powierza się jej taką funkcję gdyż jest ona zarazem układem instytucjonalnym, jak i społecznym, a więc przygotowanym do systematyzowania i porządkowania życia społecznego (choć czasami szkoła może przystosować się do poziomu społeczno – ekonomiczno – kulturowego społeczności lokalnej) . Z powyższego wynika, że celami takiego wychowania integralnego powinno być:
· Podjęcie działań profilaktyczno – resocjalizujących nad uczniami niedostosowanymi społecznie;
· Przygotowanie młodzieży do spędzania czasu wolnego;
· Kształtowanie wśród rodziców właściwego modelu wychowawczego;
· Kształtowanie więzi lokalnych w społeczności lokalnej.
W wychowaniu rozumianym jako instytucjonalne brak jest jednak podmiotowości, a jednak dwoma głównymi komponentami środowiska wychowawczego szkoły są nauczyciele i uczniowie. Istoty, które wychowują i są wychowywane.
Wychowanie w szkole zaczyna się z chwilą gdy wychowawca zastanawia się jakiego człowieka chce wychować: na podstawie jakich wartości, czy są one spójne z wartościami rodziców wychowanka, co jest dobra dla dziecka, co będzie sprzyjało jego wszechstronnemu rozwojowi? Wychowanie szkolne to mądre towarzyszenie uczniowi na drodze jego rozwoju i stwarzanie mu wartościowego środowiska wychowawczego. Wychowanie to skierowane jest ku samowychowaniu. Młodego człowieka ujmuje się tu podmiotowo, integralnie, we wszystkich sferach jego osobowości: fizycznej, emocjonalnej i psychicznej, a także w sferze woli i rozwoju duchowego. Nauczyciel nie jest „sprawcą” rozwoju swoich uczniów. Towarzysząc im w procesie edukacji, ma możliwość wspierać i przyspieszać rozwój ucznia. Poprzez swoje wysiłki wydobywa z ucznia to, co ukryte, cenne, wyzwala jego potencjał. Równocześnie nauczyciel musi zdawać sobie sprawę z indywidualności ucznia, z jego możliwości i ograniczeń, uwarunkowań rozwojowych: dziedzicznych i tych, które powstały na wcześniejszych etapach rozwoju. Można tu zatem mówić o podmiotowości ucznia, o tym, że to on jest warunkiem absolutnym edukacji szkolnej.
W wychowaniu szkolnym uczeń jawi się jako podmiot, nauczyciel zaś jako promotor jego rozwoju. Role te wynikają już z samej definicji wychowania. Ta zasada jednak nie odbiera temu drugiemu mocy decyzyjnej, jaka posiada względem ucznia, który nie dojrzał jeszcze do ponoszenia wszelkich konsekwencji błędnych decyzji. Pomimo pożądanej bliskości, wręcz przyjaźni nauczyciela i ucznia, niewłaściwe byłoby jednak mówienie o tak zwanym partnerskim układzie pomiędzy nimi. Podmiotowość ucznia ujawnia się w dialogu, jaki podejmuje z nim nauczyciel, a także w stwarzanej mu szansie stopniowego usamodzielniania się. Młody człowiek w miarę wzrastania uzyskuje coraz większą kontrolę nad swoimi emocjami, intelektem, wolą, powinien mieć więc możliwość dokonywania coraz poważniejszych wyborów, z równoczesnym uzyskaniem odpowiedniego wsparcia ze strony nauczyciela. Dobre efekty wychowawcze zatem przynosiłaby szkoła, będąca wspólnotą nauczycieli i uczniów, w której wychowawcy urzeczywistnialiby swym życiem wartości pożądane u swych uczniów, byliby dla nich wzorami.
Wpływy wychowawcze tylko po części są uświadamiane. Spotkanie ucznia z nauczycielem może jednak powodować również zakłócenia. Dotyczy to również bardzo wrażliwej sfery emocjonalnej dziecka. W kontaktach nauczyciela z osobą mniej dojrzałą, jaką jest uczeń, łatwo o błąd, przeoczenie problemu, niedocenienie czegoś lub nadinterpretację. Z tego powodu nauczyciel powinien mieć świadomość, jak złożony jest proces wzrastania ucznia i służebnego charakteru własnej roli wobec tego procesu. Ważniejsze od treści wychowawczych przekazywanych przez nauczyciela, jest to kim jest sam nauczyciel. Jego postawa decyduje o przyjęciu, bądź odrzuceniu wypowiadanych przez niego słów.
To niezwykle ważne jakim człowiekiem jest nauczyciel. Podstawą wychowania w szkole jest umiejętność nawiązywania dialogu z wychowankiem i kontakt z nim. Na tej bazie uczeń może budować relacje z innymi dorosłymi i rówieśnikami. Ramą tej relacji są: zbiór zasad regulujących życie w szkole, role, jakie pełnią poszczególni członkowie społeczności szkolnej, zadania wychowawcze wynikające z celów i wspólnych wartości, czyli system wychowania, z którego powstaje szkolny program wychowawczy.
W czym zatem wyraża się podmiotowość nauczyciela? Otóż wyraża się ona przede wszystkim w jego samowiedzy pedagogicznej. Większość decyzji, jakie podejmuje nauczyciel, któremu powierzono opiekę nad klasą, zapada autonomicznie. Jest w pewnym sensie dziełem autorskim. Najczęściej są to decyzje reaktywne, będące odpowiedzią na bieżące zdarzenia, potrzeby, trudności. Rzadziej są to decyzje aktywne, wynikające z inicjatywy nauczyciela. Coraz częściej mówi się o optymalizacji pracy w szkole, której podstawą miałaby być samokontrola i samoocena osoby nauczyciela, ponieważ tylko na podstawie własnych uogólnionych i kumulujących się doświadczeń społeczno – pedagogicznych wychowawca może wprowadzać realne modyfikację swej działalności. Wychowawca jest częścią środowiska ogólnoszkolnego zatem, a nie tylko grupy pod nazwą „pokój nauczycielski”.
Wychowawcza rola szkoły pod pewnymi względami pozostaje niezastąpiona. To właśnie szkoła, dzięki istnieniu zbiorowości uczniowskiej ma możliwość wprowadzania dziecka w tajniki życia społecznego. W niej można obserwować zachowania ucznia w kręgu rówieśników, a w razie konieczności udzielać mu pomocy i w przezwyciężaniu trudności w kontaktach z innymi. Tutaj kształtują się poczuciem odpowiedzialności za grupę, umiejętności pracy zespołowej oraz organizacyjne uczniów. Tu budowana jest samorządność. Na lekcjach często następują konfrontacje poglądów moralnych i na tym tle samoidentyfikacja ucznia. W szkole również uczeń zdobywa podstawę rozwoju osobowości – samoocenę.
Duża ilość czasu, jaką uczniowie spędzają w szkole, wymusza zwrócenie uwagi pedagogów na ich środowisko rówieśnicze. Przez kilka godzin dziennie uczeń poddawany jest wpływom grupy rówieśniczej, obowiązującym w niej regułom i oraz naciskom – aprobacie i dezaprobacie kolegów. Trudno przecenić te wpływy. Brak dostatecznej kontroli tego, co dzieje się wśród rówieśników ze strony nauczycieli, otwiera drogę niepożądanym oddziaływaniom. Nasilają się również zjawiska i zachowania patologiczne; szkoła może stać się terenem rywalizacji grup należących do różnych subkultur. Dobre środowisko rówieśnicze, w którym zachodzą prawidłowe relacje osobowe i panują zdrowe zasady, kształtuje właściwe postawy społeczne u uczniów. Dlatego też grupy rówieśnicze powinny być przedmiotem szczególnej troski nauczycieli, wychowawców oraz władz szkolnych. Grupy, zwłaszcza te o charakterze pozytywnym mogą zmieniać oblicze szkoły i dawać wsparcie tej młodzieży, która poszukuje swojego miejsca wśród rówieśników. Ponadto należy zwrócić uwagę na tzw. „ukryty program”, czyli wszystko to, co szkoła wpaja, czyni młodym ludziom do niej uczęszczającym, mimo, że to „coś” nie zostało zaplanowane. „Ukryty program” to pozadydaktyczne, lecz ważne wychowawczo konsekwencje uczęszczania do szkoły, które pojawiają się systematycznie, ale nie są zawarte w żadnym zestawie celów i uzasadnieniu działań oświatowych” . Musimy mieć świadomość tego jednak, że wszystkie podmioty szkoły (administracja, nauczyciele, uczniowie) mają swój znaczący wpływ na socjalizację (w szerokim kontekście wychowania) ucznia, a zatem lekceważenie nieformalnych struktur szkoły (między innymi tzw. „drugie życie szkoły”) może niwelować zaplanowaną i ustawioną na osiągnięcie celów działalność szkoły.
W jaki zatem sposób poszczególne składniki środowiska wychowawczego szkoły wpływają na siebie wzajemnie? Najlepiej relacje te przedstawić przy pomocy wymiarów tzw. subiektywnego środowiska wychowawczego szkoły. Czym jest owo subiektywne środowisko? Według K. Konarzewskiego jest to subiektywny obraz wyodrębnionego zbioru miejsc, relacji, zdarzeń oparty na tzw. dominujących schematach interpretacyjnych, czyli własnych narzędziach podmiotu służących do nadawania znaczenie sytuacjom, zdarzeniom czy też ogólnie mówiąc rzeczywistości. Według wspomnianego autora środowisko szkolne ująć można w trzech wymiarach:
1. życzliwość – wrogość;
2. sensowność – bezsensowność;
3. kontrola – brak kontroli.
W wymiarze pierwszym podmiot określa, czy dane środowisko szkolne jest w stanie zaspokoić jego potrzeby, czy czuje się w nim bezpieczny. W wymiarze drugim uczeń odnosi się do osiągania przez niego celów edukacyjnych, społecznych, itp. Natomiast trzeci wymiar odnosi się do możności wpływania przez ucznia na zmianę środowiska ( lub na jego część – nauczycieli, rówieśników, itp.). Samo zachowanie ucznia natomiast odnoszące się do ujmowania przez niego środowiska szkolnego, można określić przy pomocy trzech cech:
1. uczestnictwa ( miara niewymuszonego uczestnictwa w życiu szkoły);
2. aspiracji (ukierunkowanie działań ucznia na zachowania będące w zgodzie z przyjętymi normami);
3. wytrwałości ( miara ilości wysiłku ucznia inwestowanego w osiąganie celów wytyczonych przez system szkolny).
Szkoła widziana oczami ucznia ma - czy też dla części z nich nie ma – wartość, na którą składają się trzy składniki:
· wartość aktywności poznawczej – jeśli szkoła sprzyja zaspokojeniu potrzeb poznawczych jest przez uczniów wysoko ceniona;
· wartość szkoły jako instytucji w bieżącym życiu ucznia – czyli instytucji dającej informację na temat jaki jestem, jaka ma pozycje społeczną, itp.;
· wartość wykształcenia – czyli możliwość uzyskania dyplomu niezbędnego w dobrej pracy, planach życiowych.
W świetle założeń reformy edukacji szkoła ma stać się środowiskiem, w którym dążenie do wszechstronnego rozwoju ucznia stanowi płaszczyznę całej działalności edukacyjnej nauczycieli. Nauczanie, kształcenie umiejętności i wychowanie są konkretnymi celami pracy każdego nauczyciela, a zadania z nich wynikające powinny wzajemnie się uzupełniać i równoważyć. Oznacza to, że nie można mówić o wychowaniu jako o zadaniu dodatkowym, realizowanym obok przekazu wiedzy czy kształcenia umiejętności. Nie można też mówić o wychowaniu bez uaktywnienia wszystkich elementów społeczności lokalnej i opracowania globalnego programu oddziaływań wychowawczych , opartym na diagnozie środowiska i ujęcia jego oczekiwań i potrzeb. Pamiętać należy również, że sytuacja wychowawcza, której istotnymi elementami są: uczeń jako podmiot interakcji i nauczyciel jako osoba wspierająca jego rozwój zgodnie z wytyczonymi celami i zadaniami, nie mogą być „oderwane od rzeczywistości”. Planując pracę szkoły jako środowiska wychowawczego należy myśleć perspektywicznie, tzn. brać pod uwagę indywidualność potrzeb ucznia, ale też nie odrywać ucznia od rzeczywistości i codzienności, bowiem wpływ czynników zewnętrznych ma zasadnicze znaczenie na jego wychowanie, ale też na to jaką ocenę postawi on szkole.
W Polsce ponad 3 procent populacji wszystkich uczniów wymaga specjalnych form kształcenia. Są to uczniowie w normie intelektualnej (niewidomi, niesłyszący, z niepełnosprawnością ruchową, z przewlekłymi chorobami psychosomatycznymi) oraz uczniowie z upośledzeniem umysłowym , autyzmem i niepełnosprawnością sprzężoną. Kształcenie w integracji powinno umożliwić tym uczniom zdobywanie wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości w warunkach szkolnych. Szersze włączanie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w proces kształcenia oraz wychowania razem z dziećmi i młodzieżą pełnosprawna – w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych organizujących oddziały integracyjne, może uczyć uczniów sprawnych tolerancji dla inności drugiego człowieka oraz zasady solidarności i demokracji w odniesieniu do swoich niepełnosprawnych kolegów i koleżanek. Uczniom niepełnosprawnym kształcenie w integracji powinno umożliwić zdobycie wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości w warunkach szkoły ogólnodostępnej, wspólnie z rówieśnikami i jak najbliżej miejsca zamieszkania. Integracja jest długim i skomplikowanym procesem, w którym ważną rolę odgrywają również pełnosprawni uczniowie poprzez okazywanie wspomnianej tolerancji oraz pomocy. Wymaga ona zaangażowani wielu podmiotów, a w szczególności: rodziców, nauczycieli, dyrekcji szkoły i rówieśników, administracji samorządowej i oświatowej, a także specjalistów. Podstawy polskiego modelu integracji zostały zaczerpnięte z wzorów międzynarodowych odnoszących się do problemu osób niepełnosprawnych. Odpowiedzialne przyjęcie tych uczniów do kształcenia integracyjnego związane jest ze zmianami programowo – organizacyjnymi w szkole, do której przyjęto dziecko niepełnosprawne. Rodzice dzieci niepełnosprawnych są aktywna grupą, która oczekuje od integracji szansy na optymalizację rozwoju ich dzieci, zgodnie z przysługującymi prawami. Szkoła jako środowisko wychowawczo – dydaktyczne powinno zapewnić tym uczniom dodatkowe zajęcia specjalistyczne, pomoc pedagogiczną i psychologiczną, umożliwić im osiągnięcia w nauce. Również udział rodziców w wychowaniu młodzieży niepełnosprawnej ma istotne znaczenie dla osiągnięcia celów wychowawczych i dydaktycznych. Jeśli chodzi natomiast o osobę nauczyciela, to powinien on wykazywać się szczególna tolerancją, i cierpliwością, a także świetnym przygotowaniem merytorycznym.
|
