|
Praca szkolna jest jednym z najbardziej skomplikowanych rodzajów ludzkiej działalności. Skomplikowane są również czynniki decydujące o osiągnięciach w nauce szkolnej. Ze względu na zmieniające się warunki życia istnieje konieczność stałych badań różnorodnych wyników, od których zależą efekty dydaktyczne i wychowawcze szkoły.
Potrzeba ta zaznacza się szczególnie teraz, kiedy nauka szkolna widziana jest nie tylko jako proces zdobywania wiedzy, ale przede wszystkim jako proces kształtowania się osobowości każdej jednostki. Z tego też względu konsekwencje niepowodzeń szkolnych widziane są dziś nie tylko jako straty materialne, ale i niepowetowane straty społeczne. Te właśnie skutki niepowodzeń szkolnych dla kształtujących się postaw młodzieży i jej osobowości uważa się za najgroźniejsze.
Waga tego problemu, potrzeba badań i szukania środków zaradczych wzrasta jeszcze bardziej, kiedy weźmiemy pod uwagę upowszechnienie w Polsce wykształcenia na poziomie średnim i potrzeby kształcenia ustawicznego. Wykształcenie stało się warunkiem przystosowania jednostki do wzrastających wymagań społecznych. Powodzenie w pracy szkolnej jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania każdej jednostki w społeczeństwie.
Jednym z najistotniejszych czynników wpływających na kształtowanie się osobowości dziecka i jego sukcesów w nauce jest środowisko rodzinne.
Problemy współczesnej rodziny powodują często powstawanie w niej niepowodzeń wychowawczych, a te z kolei rodzą niepowodzenia szkolne rozumiane zarówno jako niepowodzenia wychowawcze i dydaktyczne.
ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
Środowisko w którym żyje człowiek od dawna stanowiło przedmiot szczególnego zainteresowania różnych dziedzin nauki. Każda gałąź wiedzy tworzy jednak odrębne dla swoich potrzeb definicje środowiska. I tak środowisko - w ujęciu geograficznym pojmowane jest jako otaczającą ludzi przyrodę organiczną i nieorganiczną. Natomiast w biologii środowisko - to czynniki ekologiczne warunkujące życie i rozwój organizmów.
W naukach społecznych mianem "środowiska określa się krąg osób, rzeczy i stosunków otaczających człowieka w jego życiu indywidualnym i zbiorowym".
Helena Radlińska uważa, iż "środowisko jest zespołem warunków względnie stałych, podczas gdy otoczenie jest zmienne". Tak więc dla potrzeb pedagogiki należy brać pod uwagę dwa bardzo ważne fakty:
- Pierwszy zwraca uwagę na to, że nie wszystkie składniki środowiska oddziaływują na nas w jednakowy sposób. Wpływ ich zależy od wielu czynników (charakteru, rodzaju składników, stopnia znaczenia dla życia jednostki, zawodu, struktury psychicznej człowieka).
-Drugi odnosi się do siły oddziaływania tych składników środowiska, która to siła nie zależy od tego czy kontakty z nim są trwałe czy przelotne.
Wincenty Okoń za środowisko uważa "całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturowo-oświatowych i instytucjonalnych - w ich wzajemnych związkach i zależnościach:.
Przyjmując pojęcie środowiska jako zespół warunków otaczających ludzi, możemy dokonać typologii środowisk.
Pierwsza oparta jest na rodzaju bodźców środowiskowych:
1. naturalne,
2. społeczne,
3. kulturowe.
Wyróżniamy tu zatem środowisko naturalne obejmujące elementy naszego otoczenia, które są dziełem natury. Powstanie ich nie wymagało interwencji człowieka. Określamy je środowiskiem fizycznym. Środowisko naturalne to Ziemia wraz z jej zasobami naturalnymi, ukształtowaniem powierzchni, klimat, fauna i flora. Należy zauważyć, że współcześnie przeobrażenia środowiskowe wymagają pracy człowieka. Im większy poziom kultury, tym środowisko częściej ulega ingerencji człowieka. W związku z tymi przemianami trudno jest uznać środowisko za naturalne. Jeden z polskich uczonych napisał: "Tego środowiska w sensie absolutnym na kuli ziemskiej prawie już nie ma, nie znajdujemy, ponieważ uległa przeobrażeniu przez działanie człowieka. Obszary przyrody pierwotnej na terenie Europy są bardzo niewielkie".
Zbigniew Skorny pisząc, iż środowisko tworzy istniejący układ składników otoczenia, z którymi dzieci i młodzież wchodzą w różne interakcje, wyróżnia:
-środowisko bioklimatyczne, które wywiera wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka;
-środowisko fizyczne, które może oddziaływać na efektywność ludzkiej działalności;
-środowisko społeczne, to ludzie, z którymi dany osobnik ma bezpośrednio styczność i wchodzi z nimi w interakcje.
Trzeci rodzaj środowiska to środowisko kulturowe oddziałujące na osobnika poprzez elementy dorobku historycznego człowieka.
Wyróżnione trzy rodzaje środowiska istnieją ze sobą powiązane. Środowisko naturalne stanowi niezbędne warunki życia społecznego, a więc i tworzenia dóbr kultury. W sposób jednoznaczny oddziaływują one na formy i kierunki ogólnej aktywności społecznej i znajdują odbicie w kulturze. Działalność wychowawcza najsilniej jest związana ze środowiskiem społecznym i kulturowym. Są one źródłem przeżyć psychicznych człowieka.
Wśród wielu składników środowiska społecznego należy wyróżnić środowisko wychowawcze, które tworzą poszczególne osoby lub zespoły ludzkie wpływające na rozwój psychiczny i kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży. Stanowi ono część środowiska życia. Środowisko wychowawcze jest częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka. Tworzą je osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze zachęcające dzieci i młodzież do przyswajania wartości społecznych. Wartości te powinny odpowiadać ideałowi wychowania społecznego.
RODZINA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
Problematyka rodziny jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych. Każda nauka przyjmuje odrębna metodologię ze względu na cel lub przedmiot badań sfery rodziny.
W Karcie Praw Rodziny opracowanej przez Kościół na Synodzie Biskupów (Rzym, 1980r.), rodzina postrzegana jest jako związek naturalny, pierwotny w stosunku do jakiejkolwiek wspólnoty, posiadający własne prawa. Rodzice, ponieważ dali życie dzieciom, mają pierwotne , niezbywalne prawo i pierwszeństwo do wychowania potomstwa, i dlatego muszą być uznani za pierwszych, i głównych jego wychowawców (Karta Praw Rodziny, Katowice 1993, art.5, s.260)
Rodzina jest miejscem spotkania kilku pokoleń pomagających sobie wzajemnie.
Jest wspaniałą wspólnotą, wyrasta z wzajemnej miłości małżonków oraz ich wspólnej miłości do poczętego przez nich nowego życia. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ mówi się, że rodzina jest naturalną i fundamentalną jednostką społeczeństwa i podlega ochronie ze strony społeczeństwa, jak i państwa (artykuł 16., poz.3.).
W. Okoń uważa, że rodzina jest to "mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych".
W rodzinie przyżywamy chwile podniosłe i trudne, radość i cierpienie. Otrzymujemy w niej pierwsze lekcje miłości, tolerancji, solidarności, odpowiedzialności i życzliwości.
Rodzice mają decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka, jego świata myśli, dążeń, na kształtowanie się obrazu samego siebie, poczucia własnego "ja". Rodzice podejmują za dziecko decyzje i są odpowiedzialni za drogę jego życia. Ważne jest, aby o wyborze zawodu decydowały nie ambicje rodziców, ale faktyczne zdolności i zainteresowania dzieci.
Harmonijny rozwój osobowości dziecka wiąże się nie tylko z obecnością i opiekuńczą aktywnością rodziców, ale także ze zgodnością działań wychowawczych. Rodzice powinni postępować tak, aby wzajemnie wzmacniać autorytet rodzicielski a nie osłabiać go, czy podważać. Takie postępowanie zapewni dziecku poczucie stałości i bezpieczeństwa. Gdy ład zostaje naruszony, a rodzice będący podporą są skłóceni, dziecko nie może czuć się pewne i bezpieczne - co prowadzi do lęków, niepokojów, a ostatecznie do nerwic.
Dla dziecka ważny jest wzajemny stosunek rodziców do siebie. Czy się akceptują, są sobie wzajemnie życzliwi, czy zawiedzeni, pełni żalów, pretensji. Czy atmosferę domową cechuje serdeczność, czy stan napięcia, wyładowania, wrogości i gniewu bądź zimna, obojętności świadcząca o życiu obok siebie, a nie razem.
Aby możliwości wszechstronnego rozwoju człowieka w rodzinie w pełni się realizowały, rodzice powinni zdawać sobie sprawę, jakie są warunki rozwoju, . Dopiero wówczas, gdy rodzice są świadomi swych zadań, mają określony program wychowawczy, mogą w sposób skuteczny wprowadzić dziecko w nieustannie zmieniający się świat, kształtować system jego wartości oraz pożądanych zasad i norm społecznych, moralnych, wyrabiać umiejętności współżycia i współdziałania w grupie.
CZYNNIKI DEZORGANIZACJI RODZINY
Występujące zjawiska, zachowania, sytuacje uznawane za patologiczne, stanowią czynnik, który zakłóca funkcjonowanie systemy społecznego.
Patologią życia rodzinnego jest powtarzanie się trudności w działaniach systemu rodzinnego, nawet wtedy gdy członkowie pełniący role nie zdają sobie sprawy z tych trudności i gdy towarzyszy im zadowolenie z dotychczasowej realizacji celów. Zdarza się, że działania systemu rodzinnego podlegają tylko zaburzeniom.
Anomalia w życiu rodziny dotyczą takich zachowań jej członków, które powodują degradację społeczną jednostki. Niedomogi te prowadzą do zachwiania najważniejszej funkcji rodziny, a w konsekwencji do dezorganizacji jej struktury.
Dezorganizacja pociąga za sobą istotne ujemne skutki społeczne. Obserwujemy rozkład stosunków i związków między ludźmi. Środki społecznej kontroli przestają działać. Grupy i jednostki wyłamują się spod istniejących praw i norm. Rozpadają się grupy, źle funkcjonują instytucje, dezaktualizują się istniejące role społeczne. Rozpadają się więc plany życiowe, zanikają zainteresowania, zmienia się treść poczuć moralnych, ginie intelektualna postawa refleksji kontrolującej emocje. Następuje obniżenie progu odporności na trudności życiowe.
Jeżeli dziecko jest członkiem rodziny, w której panują ustawiczne konflikty i napięcia o silnym natężeniu, gdy otoczenie dziecka nie potrafi prawidłowo reagować na odchylenia od normy, to rezultatem takiej sytuacji jest zakłócenie rytmu rozwoju umysłowego dziecka oraz objawy pierwszych niepowodzeń w nauce. Konflikty pochłaniają uwagę dziecka, wywołują strach i niepokój, a lęk obawa wypełnia jego myśli, co p powstawanie urazów, kompleksów i stressów. Brak miłości i serdeczności ze strony rodziców utrudnia kontakt z dzieckiem i wpływa hamująco na szczerość wypowiedzi.
Rozróżnia się cztery typy dezorganizacji rodziny:
- układ nieformalny (np. nieślubność, konkubinat):
- rozbite rodziny:
- formalne istnienie rodziny na skutek np. pobytu któregoś z małżonków w zakładzie karnym;
- dezorganizacja spowodowana przyczynami wewnętrznymi niezawinionymi (np. choroba) i zamierzonymi (np. alkoholizm).
Socjolodzy wymieniają aż trzynaście przyczyn dezorganizacji rodziny, m.in.:
- postępujące procesy industrializacji i urbanizacji oraz wynikające z tego skutki;
- rozwój społeczności miejskiej;
- wzrost wszelkich rodzajów ruchliwości społecznej;
- zmniejszenie się liczby dzieci w rodzinie;
- wygasanie starych tradycji obyczajowych;
- alkoholizm i narkomania;
- dezorganizacja w zakresie pracy.
Środowisko rodzin dysfunkcyjnych wpływa m. In. Na występowanie u dzieci i młodzieży trudności w nauce szkolnej oraz kłopotów wychowawczych w szkole, w domu i w środowisku rówieśniczym. Uczniowie Ci mają trudności z przyswojeniem wiedzy oraz koncentracją uwagi w czasie zajęć szkolnych. Agresywnie zachowują się wobec kolegów, izolują się od rówieśników.
NIEPOWODZENIA SZKOLNE
Zjawisko niepowodzeń w nauce szkolnej istnieje tak długo, jak długo funkcjonuje szkoła. Według Cz. Kupisiewicza „niepowodzenia szkolne to rozbieżności pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów, a materiałem jaki powinien opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów”. Problem ten jest głównie problemem indywidualnym, gdyż dotyczy ucznia popadającego w stan frustracji, z powodu niemożności podołania zadaniom, jakie stawia przed nim szkoła, nauczyciele, rodzice, a które koledzy i koleżanki z większym lub mniejszym trudem, ale wykonują. Prowadzi to do niezadowolenia z siebie i braku zaufania we własne siły i umiejętności. W konsekwencji pojawia się sytuacja, w której człowiek nie jest w stanie realizować ról społecznych oraz własnych celów i marzeń, do których zmierzał. Specyficznym rodzajem niepowodzeń szkolnych jest SYNDROM NIEADEKWATNYCH OSIĄGNIĘĆ. Termin ten funkcjonuje w amerykańskiej pedagogice.
Główne przyczyny syndromu nie tkwią jednak w braku możliwości, lecz w ich niewykorzystywaniu. Pojawienie się syndromu kształtuje się już w pierwszych latach życia dziecka, w jego środowisku rodzinnym.
Przyczynami jego powstawania mogą być: sytuacje wychowawcze z wczesnego dzieciństwa, które wiązały się z ukształtowaniem dużej zależności dzieci od dorosłych; samotne rodzicielstwo; zdezorganizowany dom; rywalizujące rodzeństwo, odmienne poglądy rodziców;
. Wielu nauczycieli ma w swojej klasie „zdolnego lenia”, który pracuje poniżej swoich możliwości, a którego stać na więcej. Rozpatrując problem niepowodzeń szkolnych myślimy przeważnie o uczniach, którzy nie mogą sprostać wymaganiom, jakie stawia przed nimi szkoła. Natomiast gdy mówimy o uczniach zdolnych, dostrzegamy brak wypracowanych metod i możliwości pracy z tymi uczniami.
Przyczyny społeczne niepowodzeń szkolnych są zjawiskiem bardzo szerokim. Można je uszeregować następująco:
- rodzina rozbita;
- brak zainteresowania się dzieckiem i opieki nad nim;
- negatywny wpływ wywierany przez rodzinę – awantury i alkoholizm.
Środowisko ma ogromny wpływ na niepowodzenia szkolne, gdyż oddziaływuje ono na dziecko od chwili urodzenia. W przypadku gdy jest ono negatywne sama szkoła bez współdziałania rodziny nie pomoże uczniom mającym kłopoty z nauką. Również szkoła nie jest w stanie właściwie motywować dziecko do nauki, jeśli wcześniej nie uczyni tego dom rodzinny, jak również zmienić nawyki i przyzwyczajenia, które dziecko wyniosło z domu.
Podsumowując, można wysunąć wniosek, że zgodna, szczęśliwa rodzina, należy do wartości cenionych najwyżej. Jest najkorzystniejszym środowiskiem życia i wychowania. Ważne jest, aby rodzina zaspakajała potrzeby materialne i psychospołeczne dzieci. Zapewniała opiekę i odpowiednie warunki rozwoju, dawała poczucie sensu życia, była podporą emocjonalną i zapewniała dzieciom poczucie bezpieczeństwa.
LITERATURA
Dyrda B., Syndrom nieadekwatnych osiągnięć szkolnych, Nowa Szkoła 1994r, Nr 6
Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWS, Warszawa 1966r.
Kupisiewicz Cz., Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny i niektóre środki zaradcze, PWN, Warszawa, 1969r.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987r.
Skorny Z., Psychologia wychowawcza dla nauczycieli,WSiP, Warszawa 1987r.
Radlińska H., Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, PWN, Warszawa 1953r.
Rembowski J., Rodzina w świetle psychologii,WSiP, Warszawa 1978r.
Wroczyński R., Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1976r.
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1985r.
Opracowała:
Ilona Szumowska – nauczyciela kształcenia zintegrowanego w SP Laski
|
