Opracowała Mariola Lewandowska
Szkoła Podstawowa Nr2 w Sztumie
ADAPTACJA SZKOLNA SIEDMIOLATKÓW
Poznanie wczesnoszkolnej adaptacji pierwszoklasisty jest szczególnie istotne. Proces ten ma znaczący wpływ na całe życie dziecka, a często przebiega w niekorzystnych warunkach osobniczych i środowiskowych.
Strona adaptująca się, czyli w tym wypadku dziecko siedmioletnie, dysponuje jeszcze niewielkim zasobem umiejętności i strategii przystosowawczych. Jego układ nerwowy cechuje niska odporność, za to wysoka wrażliwość i męczliwość.
Środowisko, do którego dziecko próbuje się przystosować, jest dla niego całkowicie nowe pod względem narzucanych ról społecznych, norm i zasad postępowania, rytuałów, a często także i wartości. Pierwszoklasista jest więc w sytuacji, gdy słaby układ adaptacyjny musi pokonać wyjątkowo trudne przeszkody, a sukces i porażka w znacznym stopniu wpływają na jego dalsze funkcjonowanie w szkole i na zachowanie adaptacyjne przy rozwiązywaniu wszelkich zadań w procesie edukacji, rywalizacji, samorealizacji i innych.
Siedmiolatek rozpoczynający naukę w szkole "wchodzi" w rolę ucznia. Pobieżna analiza tej roli narzuca konieczność wyodrębniania w niej kilku elementów strukturalnych. Dziecko będące uczniem pełni bowiem kilka związanych wewnętrznie, choć nie zawsze konkretnych, subról społecznych. Są to mianowicie"
- Rola członka całej zbiorowości szkolnej, która to rola najpełniej uwidacznia się w realizacji ogólnoszkolnych przepisów, rytuałów, uroczystości
- Rola osoby uczącej się, która implikuje obowiązek podejmowania działań rozwijających sferę poznawczo – intelektualną
- Rola osoby nauczanej, a więc skoncentrowanej na kształceniu wyznaczonym i organizowanym przez nauczyciela
- Rola wychowanka, co oznacza nie tylko nabywanie cech instrumentalnych, ale i również internalizację norm i wartości uznawanych przez nauczyciela i stanowiących według niego uzasadnienie wymagania określonych zachowań
- Rola członka formalnego zespołu klasowego, składająca się z zachowań, które nauczyciel uważa za koleżeńskie i właściwe w grupie klasowej (np. pożyczanie przyborów, odwiedzanie chorych kolegów, donoszenie na winowajców itp.)
- Rola kolegi, czyli członka nieformalnych struktur społecznych w klasie
- Rola osoby jeszcze niedorosłej, na którą składają się zachowania ustalone w kontekście prestiżu posiadanego przez nauczycieli i pozostały personel szkoły
Widzimy więc, że rola ucznia nie jest konstrukcją jednolitą i łatwą do zdefiniowania. W celu uporządkowania, można powyższe role zgrupować w trzech podzbiorach ról.
Można zatem przyjąć, że siedmiolatek rozpoczynający naukę funkcjonuje w szkole jako:
- jako uczeń
- jako kolega
- jako osobowość
Jako uczeń pierwszoklasista pełni następujące role
- członka całej zbiorowości szkolnej
- osoby uczącej się
- osoby nauczanej
- wychowanka
- osoby jeszcze niedorosłej
Funkcjonowanie na płaszczyźnie koleżeństwa przejawia się w pełnieniu:
- roli członka formalnego zespołu klasowego
- roli członka nieformalnych struktur społecznych w klasie
Funkcjonowanie dziecka jako osobowości przejawia się w:
- przeżywanych przez nie emocjach i uczuciach w związku z pełnionymi rolami społecznymi, w stopniu zaspokojenia potrzeb psychicznych zrodzonych na gruncie "bycia uczniem"
- przeżywanym (lub nie) zadowoleniu i poczuciu wewnętrznej satysfakcji w szkole
Nauka w szkole nie kontynuuje w prostej linii rozwoju dziecka z okresu przedszkolnego. Wiadomo, że szkoła zaczyna uczyć dziecko w określonej fazie jego rozwoju, która stanowi podstawę do nauki. Samo przez się rozumie się też, że proces uczenia się, który poprzedza wstąpienie dziecka do szkoły, różni się od procesu nauki w szkole, gdzie przecież chodzi o zdobycie jakichś wiadomości i sprawności. Dlatego poznanie relacji między uczeniem się, nauczaniem a rozwojem oraz specyficznych cech tych relacji w wieku szkolnym ma swoją wagę.
Rozpoczęcie nauki szkolnej jest wiec przełomem w życiu dziecka, nierzadko nawet wstrząsem i może sprawić mu wiele trudności. Etap ten jest dla dziecka trudny z kilku powodów:
- Pierwszy - sytuacyjny – polega na całkowitej odmienności sytuacji szkolnej w porównaniu do sytuacji dotychczas dziecku znanych. Odmienność ta wynika m.in. z prowadzenia innego, nowego trybu życia, nowych obowiązków i wymagań, nowych form współdziałania w grupie rówieśniczej, innych zasad pracy, takich jak: systematyczność, porządek, konieczność długotrwałej koncentracji uwagi
- Drugim źródłem trudności jest czynnik natury subiektywnej, wzmagający stresujące działanie wstąpienie do szkoły. Chodzi tu mianowicie o znaczenie, jakie dzieci przypisują przejściu do "prawdziwej" szkoły i przejęcie się swoją nową rolą.
- Trzecią przyczyną, o charakterze obiektywno – rozwojowym, jest charakterystyczna dla okresu dzieciństwa niewielka odporność psychiczna i skłonność do silnych reakcji na bodźce wszelkiego rodzaju , co znacznie zmniejsza możliwość bezkolizyjnego przystosowania się.
Możliwość uwrażliwienia szkoły na problemy dzieci rozpoczynających naukę mieści się nie tylko w modyfikacji programów kształcenia, lecz także i przede wszystkim w stosunku nauczyciela do dzieci. Rola, jaką pełni wobec adaptujących się do nowych warunków dzieci, ma ogromne znaczenie. Wrażliwość nauczyciela na potrzeby i oczekiwania, a często i na bezradność dzieci można wyrazić jako:
- dawanie emocjonalnego wsparcia dziecku. Nauczyciel wytwarza klimat, w którym dziecko może czuć się bezpieczne, a zarazem bawić się, poznawać, badać, uczyć się;
- respektowanie autonomii dziecka, a więc nie interweniowanie, gdy jest ono w trakcie zabawy lub wykonywania jakiegoś zadania i robi to na swój sposób;
- zarysowanie linii postępowania, gdy dziecko czegoś nie wie lub obawia się błędu przy podejmowaniu zadania;
- udzielanie informacji niezbędnych do wykonania zadania.
Wiele dzieci rozpoczynających naukę ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, nie potrafią podporządkować się dyscyplinie szkolnej, wykazują mały stopień usamodzielnienia np. nie potrafią ubrać się, spakować tornistra, gubią zeszyty, przybory szkolne, tęsknią za domem i płaczą przy każdym rozstaniu z rodzicami. Dzieci te mimo prawidłowego rozwoju intelektualnego szybko zniechęcają się do nauki, doznają wielu niepowodzeń, a ich stosunek do szkoły staje się negatywny. Dlatego też bardzo ważne jest, czy dziecko dojrzało do szkoły.
Dojrzałym do podjęcia nauki szkolnej jest dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego, który umożliwia mu przystosowanie do wymagań szkoły i kontynuowanie z powodzeniem nauki w klasie pierwszej.
Dojrzałość umysłowa dziecka przejawia się w zainteresowaniu nauką, zwłaszcza czytaniem, pisaniem, liczeniem, zaciekawieniem zjawiskami zachodzącymi w najbliższym otoczeniu,. Dziecko dojrzałe umysłowo potrafi skupić uwagę przez dłuższy czas na tej samej czynności, potrafi z uwagą śledzić treść opowiadanej czy czytanej bajki. Jego mowa jest poprawna pod względem artykulacyjnym, a słownictwo jest na tyle bogate, że bez problemu potrafi porozumiewać się z innym. Nie ma problemów ze zrozumieniem przekazywanych wiadomości, poleceń, instrukcji czy treści czytanego opowiadania, bajki, lektury. Dziecko 7 letnie ma już pewien bagaż doświadczeń, spostrzeżeń, który umożliwia mu rozwój wyobraźni i myślenia pojęciowego. Dziecko dojrzałe do szkoły potrafi doprowadzić rozpoczętą pracę do końca, bo ciekawi go wynik swoich poczynań.
O poziomie umysłowym dziecka mogą świadczyć jego rysunki. Rysunki dzieci dojrzałych są bogate w treść, kolory, zawierają dużo szczegółów, są prawidłowo rozmieszczone na kartce. Przy odwzorowywaniu zachowany jest właściwy kierunek, od lewej do prawej krawędzi kartki i z góry na dół. Oceniając dojrzałość umysłową dziecka, bierze się pod uwagę również poziom rozwoju percepcji wzrokowej i koordynacji wzrokowo-ruchowej, oraz analizy i syntezy słuchowej. Te funkcje w dużej mierze decydują o opanowaniu umiejętności pisania i czytania.
Dziecko dojrzałe społecznie prawidłowo nawiązuje kontakty z rówieśnikami i dorosłym, potrafi współżyć w zespole, przestrzegać reguł życia w zbiorowości, przestrzegać zawartych umów. Charakteryzuje go zdyscyplinowanie, obowiązkowość, samodzielność. Samodzielność dotyczy nie tylko czynności samoobsługowych jak ubieranie się, mycie, czesanie, ale dotyczy także samodzielnego przygotowania się do lekcji, spakowania tornistra, a także samodzielnego podejmowania prawidłowych decyzji w różnych sytuacjach społecznych (np. przy przechodzeniu przez jezdnię). Od siedmiolatka wymaga się zrozumienia prostych sytuacji społecznych i rozeznanie, co jest dobre, a co złe (np. że nie wolno krzywdzić innych, niszczyć cudzej własności, przywłaszczać sobie znalezionych rzeczy). Dziecko dojrzałe społecznie dobrze się czuje w nowym środowisku szkolnym, z chęcią podejmuje zadania na rzecz innych np. dyżury.
Przejawem niedojrzałości społecznej jest stałe absorbowanie uwagi nauczyciela, domaganie się ciągłego wyróżniania i dążenie do uprzywilejowanej pozycji w klasie. Dzieci niedojrzałe społecznie mogą też izolować się od grupy, stronić od kolegów, unikać wspólnych zabaw łatwo poddawać się dominacji kolegów, wykazywać bierność, nieśmiałość, lękliwość, małomówność.
Dojrzałość fizyczna to ogólna sprawność organizmu i zdrowie dziecka. Długotrwałe choroby, defekty fizyczne i inne dolegliwości organizmu utrudniają pracę szkolną dziecka. Dziecko szkolne dysponować musi odpowiednim zasobem sił fizycznych i odpornością na zmęczenie. Wielogodzinne siedzenie w ławce, noszenie ciężkiego tornistra szkolnego i wykonywanie różnych zadań umysłowych jest trudne nawet dla dziecka zdrowego, silnego i sprawnego. Przy takich czynnościach jak pisanie, rysowanie, wycinanie, wydzieranie, konstruowanie, nawlekanie i innych pracach plastyczno-technicznych potrzebna będzie dziecku dobra sprawność rąk, koordynacja ruchowa i koordynacja ruchowo-wzrokowa. W przeciwnym wypadku ruchy będą powolne, nieharmonijne, sztywne, mało precyzyjne. Mogą też występować współruchy, czyli niepotrzebne ruchy służące rozładowaniu nadmiernego napięcia np. poruszanie językiem przy pisaniu lub rysowaniu. Dziecko o prawidłowym rozwoju ruchowym potrafi przez chwilę stać na jednej nodze, skakać na jednej nodze, przeskakiwać przez przeszkody. Siedmiolatek sprawnie i szybko biega, przy czym ruchy rąk i nóg są zharmonizowane. Dobra koordynacja ruchowa umożliwia mu jazdę na rowerze, na rolkach, na nartach.
Dojrzałość emocjonalna to zdolność do przeżywania bogatego i zróżnicowanego świata uczuć, to odpowiednia do wieku umiejętność panowania nad swoimi emocjami i kontrolowania ich. Impulsywność reakcji u 7 latka ulega obniżeniu, zaś czas przeżywania różnych stanów wydłuża się.
Uczeń dojrzały emocjonalnie odczuwa więź ze swoją grupą, z klasą, z panią. Przeżywa różne radości i smutki związane z życiem klasy. Dojrzały emocjonalnie 7 latek prawidłowo reaguje na pozytywne bądź negatywne uwagi dotyczące zachowania i postępów w nauce, nie załamuje się z byle powodów. Dziecko niedojrzałe emocjonalnie jest wybuchowe, drażliwe, agresywne, złości się lub płacze z błahego powodu, często popada w konflikty z kolegami. Może też być zahamowane, zalęknione, niepewne, napięte, nadwrażliwe, płaczliwe. Taki typ dziecka boi się głośniejszych uwag nauczyciela nawet, gdy nie dotyczą ich samych. Czasami skarżą się na bóle głowy, brzucha, bezsenność, bywa, że przed wyjściem do szkoły mają wymioty, biegunkę.
Na co należy zwrócić uwagę?
- Rozwój fizyczny: dziecko powinno być na tyle rozwinięte i silne, aby podołać systematycznemu wysiłkowi, z jakim wiąże się wczesne wstawanie, chodzenie do szkoły, odrabianie lekcji, przebywanie w dużej grupie dzieci. Ważna jest ogólna sprawność ruchowa i opanowanie precyzyjnych ruchów rąk i palców, które umożliwi naukę pisania i rysowania.
- Rozwój intelektualny: siedmiolatek ma spory zasób wiadomości o otaczającym świecie. Wypowiada się swobodnie, płynnymi zdaniami. Potrafi opisać obrazek, opowiedzieć usłyszaną bajkę, lub historię, która mu się przytrafiła. Wie, co jest ważne, a co można pominąć.
- Ważną umiejętnością jest posługiwanie się symbolami. Dziecko zna już liczby – potrafi liczyć do dziesięciu, a czasem nawet do dwudziestu. W zakresie dziesięciu potrafi też dodawać i odejmować, wykonując obliczenia na konkretnych przedmiotach.
- Symbolami są też litery. Podczas nauki w zerówce dzieci poznają litery drukowane, kojarzą z nimi właściwy dźwięk, – czyli głoskę, uczą się czytać proste wyrazy ( bez dwuznaków np. cz,sz, i zmiękczeń np. ń ś ć).
- Warto zwrócić uwagę na orientację w przestrzeni – siedmiolatek powinien znać określenia: u góry, na dole, na prawo, na lewo, pod, nad itp.
- Bardzo ważna jest zdolność do trwałego skupienia uwagi. Dziecko, które ma sporo wiadomości i sprawnie rozumuje, ale nie potrafi się skupić, może osiągnąć słabsze wyniki w nauce. Dziecko powinno posiadać ciekawość poznawczą, wykazywać zainteresowanie nauką i szkołą.
- Rozwój emocjonalny i społeczny: powinien być na tyle zaawansowany, by umożliwiał dziecku odnalezienie swego miejsca w grupie społecznej, jaką jest klasa. Dojrzały do szkoły siedmiolatek sam się myje, ubiera, dba o swoje rzeczy, umie przestrzegać reguł i poddać się dyscyplinie. Potrafi czekać na spełnienie swoich potrzeb, liczy się z potrzebami kolegów, nawiązuje kontakty z rówieśnikami i współpracuje z nimi przy wykonywaniu rozmaitych zadań. Radzi sobie z czynnościami higieniczno-porządkowymi.
Wszystko to składa się na dojrzałość szkolną, która wynika nie tylko z indywidualnego tempa rozwoju, ale i z całej dotychczasowej historii życia siedmiolatka. W innej sytuacji jest dziecko, które chodziło do przedszkola lub zerówki szkolnej, a w innej które tylko przebywało w domu, gdzie nie miało możliwości zabawy z rówieśnikami i uczyć reguł panujących w grupie. Więcej wie maluch, któremu rodzice czytali książki, opowiadali różne historie i cierpliwie odpowiadali na wszystkie pytania niż ten, którego zbywano byle czym. Stopień zaradności zależy też od tego, czy pozwalano dziecku na samodzielne próby, czy nie gaszono jego zapału nadopiekuńczością i lękiem.
Czy dziecko jest zagrożone niepowodzeniem szkolnym?
Wśród siedmiolatków spotyka się takie, które wymagają szczególnego zainteresowania ze strony rodziców i nauczycieli. Są to dzieci, które:
- niechętnie włączają się do ruchowych zabaw zespołowych, są smutne milczące, mają mało płynne ruchy, nieskoordynowane, kanciaste, nie nadążają za innymi dziećmi w bieganiu
- czynności codzienne wykonują powoli i niezręcznie, mają
- nadmierne napięcie mięśniowe – zbyt silny nacisk, ołówka, kredki
- zbyt grube linie rysunku – stąd częste przedzieranie kartki
- ruchy ręki gwałtowne mało płynne
- za małe napięcie mięśniowe – linie rysunku nikłe, brak siły do wycinania nożyczkami, słaba chwytność – wypuszczanie przedmiotów z rąk
- wykazują się słabą spostrzegawczością – nie dostrzegają podobieństw i różnic, nie różnicują figur geometrycznych, nie układają obrazka z części
- nie potrafią wyjaśnić znaczenia słów, nie rozumieją poleceń.
- ubogo opisują oglądaną ilustrację – dostrzegają małą liczbę szczegółów
- mają trudności w uczeniu się na pamięć wierszy lub piosenek
- posiadają mały zasób słów – odpowiadają pojedynczymi słowami, nie potrafią mówić zdaniami
- mają wadę wymowy – jąkanie, seplenienie, niepoprawną artykulację
- nie rozumieją historyjek obrazkowych, mają trudności w rozwiązywaniu zagadek i prostych rebusów
- nie dokonują syntezy głoskowej krótkich słów
- nie wyodrębniają słów w zdaniu
Jeżeli u dziecka występuje 1/3 wymienionych objawów, to jest to sygnał, iż tym dzieckiem należy się szczególnie zająć. Należy udać się z dzieckiem do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Opinia poradni jest bardzo ważna, ponieważ stanowi podstawowe wytyczne do pracy stymulacyjno-kompensacyjnej z dzieckiem. Prawidłowe rozpoznanie rodzaju zaburzeń jest podstawą doboru odpowiednich oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych. Współpraca nauczycieli, psychologów i rodziców powinna doprowadzić do zorganizowania opieki zmierzającej do zlikwidowania zaobserwowanych deficytów w okresie przed podjęciem przez dziecko obowiązków szkolnych lub na początku ich pełnienia. Dobre nastawienie do nauki znacznie lepiej wróży karierze szkolnej, a co za tym idzie życiowej. W dużej mierze jest ono uzależnione od postawy rodziców.
Pamiętajcie, czym dziecko żyje, tego się nauczy
- Jeśli dziecko żyje w atmosferze krytyki – uczy się potępiać.
- Jeśli dziecko doświadcza wrogości – uczy się walczyć.
- Jeśli dziecko musi znosić kpiny – uczy się nieśmiałości.
- Jeśli dziecko jest akceptowane i chwalone – uczy się doceniać innych
- Jeśli dziecko żyje w poczuciu bezpieczeństwa – uczy się ufności.
- Jeśli dziecko żyje w atmosferze miłości – uczy się tego, jak znaleźć miłość w świecie.
Pierwsze dni nauki szkolnej to trudny okres dla "świeżo" upieczonego ucznia i jego rodziców. Wydaje się, że skoro dziecko osiągnęło dojrzałość szkolną to poradzi sobie doskonale z nowymi obowiązkami.
Pamiętajmy jednak o tym, że pierwszak uczy się dopiero tych obowiązków i nie zawsze jest w stanie całkowicie im sprostać.
To my - dorośli powinniśmy pomóc mu z radością przebrnąć przez pierwsze tygodnie szkoły.
Nie oczekujmy od razu wielkich sukcesów, nie bądźmy nadmiernie wymagający. Przyjmijmy postawę wspierająca. Dzięki temu z twarzy naszego ucznia nie zniknie uśmiech, szkoła nie będzie budziła w nim lęku, a raczej stanie się nowym środowiskiem wzbudzającym zaufanie i pozytywne emocje. |
