Człowiek już od momentu urodzenia uczestniczy w różnego rodzaju grupach. Pierwszą z nich jest rodzina, która dla większości jest grupa najważniejsza. Stopniowo każde dziecko wchodzi i przynależy do wielu grup: grono przyjaciół, znajomych, rodziców, krewnych, grupy rówieśników w szkole i poza nią, a następnie organizacji społecznych, politycznych, grupy towarzyskiej i zawodowej oraz własnej rodziny. Przynależność do grupy na ogół sprzyja wytworzeniu się poczucia silnego związku i solidarności z członkami tej grupy. Ma to duże znaczenie dla procesu kształtowania się osobowości człowieka.
Grupą nazywa się dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które maja wspólny cel, wspólne normy i tworzą rozwiniętą strukturę grupową.
Cel grupy to coś, co przez większość jej członków jest pożądane i do czego grupa zmierza. Normy są to reguły dotyczące zachowania się, obowiązujące wszystkich członków grypy. Struktura grupy to układ pozycji poszczególnych członków grupy, ustalający między nimi stosunki i zależności. Wyróżnia się zazwyczaj następujące struktury grupowe: strukturę socjometryczną, strukturę władzy i strukturę komunikowania się. Struktura socjometryczna jest oparta na wzajemnej sympatii członków grypy. Pozycję jednostki wyznacza stopień, w jakim dana osoba jest lubiana przez pozostałych. Struktura władzy oznacza stosunek, w którym jedna osoba może kontrolować zachowanie drugiej. Struktura komunikacji kształtuje się w związku z potrzebą przekazywania informacji w grupie.
Człowiek jest jednocześnie członkiem wielu grup. Grupy wywierają wpływ na zachowanie człowieka, jego postawy, wartości, procesy poznawcze.
Grupa rówieśnicza jest to określona zbiorowość ludzi w tym samym lub bardzo zbliżonym wieku. Czynnikami wiążącymi w grupie rówieśniczej są oprócz wieku, przynależności do wspólnej struktury organizacyjnej, występowanie określonych kontaktów, brak istotnych różnic w poziomie wiedzy i rozwoju intelektualnym jej członków.
Grupy dzielimy według różnych kryteriów, z których najczęściej brane są pod uwagę wielkość i więzi emocjonalne.
Podział grup ze względu na liczebność członków: grupy małe i grupy duże.
Grupy małe to takie, w których członkowie kontaktują się ze sobą bezpośrednio. Są one najczęściej, częścią grupy większej. Do grup małych zaliczamy "paczki", niewielkie zespoły osób mające wspólne zainteresowania, kółka towarzyskie.
Grupy duże mające większą liczbę członków nazywane są niekiedy społecznościami i do nich należą zrzeszenia, związki, towarzystwa. Do grupy dużej zaliczamy również zespół uczniów danej klasy, organizacji młodzieżowej czy nawet całej szkoły.
Podział grup ze względu na więzi emocjonalne między członkami: grupy formalne i grupy nieformalne.
G r u p a m i f o r m a l n y m i nazywa się takie grupy, które są odgórnie i planowo organizowane, spełniają określone zadania i cele, maja stałą strukturę organizacyjną i są kontrolowane przez jednostki nadrzędne. Takimi grupami są klasy szkolne, organizacje młodzieżowe, organizacje samorządowe i inne. Grupy formalne mają znacznie szersze cele i zadania niż grupy nieformalne. Do grup formalnych należą również grupy wychowawcze organizowane celowo, kształcące określone cechy osobowości lub pożądane wartości społeczne. Będą to zespoły wychowawcze, drużyny harcerskie i temu podobne. Ważnym czynnikiem spajającym grupę jest jej atrakcyjność. Członkowie grupy łączą się ze sobą w spoisty zespół, jeżeli czują się w grupie dobrze, a grupa zaspakaja ich określone potrzeby społeczne. Pozycje w grupie powinny być wyrównane, gdyż duża rozpiętość pozycji może wywołać niezadowolenie członków grupy i spowodować jej rozwarstwienie. Drugim czynnikiem warunkującym spoistość grupy są obowiązujące w niej normy, przyjęte i przestrzegane przez wszystkich członków. Poważniejsze odchylenie od norm grupowych powoduje nie tylko osłabienie przynależności do grupy, ale również zachwianie równowagi psychicznej jednostki. Normy społeczne w grupie prowadza do kształtowania dyscypliny, formowanie świadomości moralnej, ułatwiają realizację zadań i wprowadzają ład i porządek do działalności grupy. Przestrzeganie ich prowadzi do zwartości grupy, jednomyślności w kwestiach ważnych dla grupy, zgodność w ustalaniu jej zadań i celów.
G r u p a n i e f o r m a l n a to taka, w której podstawowym czynnikiem jest więź emocjonalna łącząca poszczególnych członków i zaspokajająca ich potrzeby psychiczne. Grupy nieformalne nie są odgórnie organizowane, powstają spontanicznie i nie zawsze można mieć nad nimi kontrolę wychowawczą. Powstawanie zespołów wśród młodzieży w wieku dorastania jest zjawiskiem powszechnym, łatwo to zaobserwować zarówno na terenie klas szkolnych jak i w życiu pozaszkolnym. Najczęściej wyróżnianymi typami małych nieformalnych grup rówieśniczych są: najbliżsi przyjaciele, paczki, grupy koleżeńskie, bandy.
N a j b l i ż s i p r z y j a c i e l e. Przyjaźń jako typ stosunków międzyludzkich pojawia się dopiero w okresie dorastania. Początkowo o wyborze przyjaciela czy przyjaciółki decydują cechy zewnętrzne np. miły wygląd, schludność, uprzejmy sposób bycia - u dziewcząt, a siła, zręczność, odwaga - u chłopców. Stopniowo jednak młodzież coraz bardziej zaczyna zwracać uwagę na walory wewnętrzne: poziom intelektualny, zalety charakteru, wartości moralne i społeczne. W późniejszych fazach , a także w okresie młodzieńczym, przyjaźń staje się bardziej "życiowa". Przyjaciela czy przyjaciółkę lubi się ze wszystkimi zaletami i wadami. Wzrasta tolerancja w stosunku do wzajemnych błędów i wykroczeń. Przestaje też obowiązywać bezwzględna wyłączność. Poza ogólną potrzebą obcowania z rówieśnikami, uzasadniają to zjawisko momenty natury społecznej, jak i psychicznej. Na skutek rozluźnienia więzów rodzinnych i nasilenia konfliktów z otoczeniem młodociani szukają oparcia w swojej grupie rówieśniczej. Obcowanie z grupą nie może jednak zaspokoić potrzeby głębszej więzi uczuciowej i bardziej intymnego kontaktu osobistego. Poczucie osamotnienia, liczne problemy i rozterki tego wieku, często nawiedzające stany depresyjne, nowe zaskakujące przeżycia w sferze seksualnej - wszystko to skłania młodocianych do szukania wśród rówieśników osoby godnej zaufania, całkowicie oddanej i posiadającej takie same potrzeby i kłopoty.
P a c z k i. Są to drobne grupki młodzieży ściślej ze sobą zaprzyjaźnione, liczące przeciętnie od 3 do 6 osób. Panuje między nimi zgodność poglądów, więzy wzajemnej sympatii i podziwu. Trwałość paczek jest bardzo rożna i zależy od wielu okoliczności. Niekiedy więzy zadzierzgnięte w młodości trwają aż do dorosłości a nieraz i przez cale życie. Podstawą doboru członków paczki stanowi akceptacja osobowości jednej osoby przez drugą, lubienie się, wspólne wykonywanie jakiś czynności, zbliżone upodobania, ideały, uzdolnienia, sytuacja ekonomiczno - społeczna, a przede wszystkim ogólny poziom dojrzałości. Od członka paczki oczekuje się dostosowania się do norm przyjętych w grupie i zainteresowań akceptowanych przez grupę. Każda paczka rozwija sobie właściwa aktywność. Wspólna wszystkim jest tendencja do unikania nadzoru dorosłych. Członkowie paczki starają się jak najwięcej czasu spędzać razem, planują wspólne akcje, odwiedzają się wzajemnie, szukają wspólnych rozrywek (kino, tańce, przyjęcia), odrabiają wspólnie lekcje, pomagają sobie wzajemnie w trudnościach,. Działalność paczki otoczona bywa zazwyczaj przez jej członków tajemniczością. Do skutków dodatnich przynależności do paczki zalicza się poczucie pewności, bezpieczeństwa i ważności osobistej każdego członka, wynikające z pełnej akceptacji grupy, a także rozładowanie emocjonalne, wypływające ze zrozumienia ze strony współczłonków. Ponadto paczka sprzyja wytwarzaniu się umiejętności współżycia społecznego, poszanowania wspólnych interesów. Ujemne skutki paczki rozwijają snobizm u swoich członków, ekskluzywna lojalność wobec niech, a uczucie wrogości do osób spoza paczki. Zwiększają napięcie miedzy rodzicami i dziećmi w wyniku rozbieżności miedzy wymaganiami rodziców i paczki.
G r u p y k o l e ż e ń s k i e. Tak nazywa się grupy nieformalne, bardziej liczne niż paczki i mniej od nich ekskluzywne. Ich członkowie dobierają się ze względu na jakieś pokrewieństwo kulturowe, podobne poglądy i zainteresowania, ale nie wszyscy są w jednakowym stopniu ze sobą zaprzyjaźnieni. Grupa ta tworzy się zazwyczaj z paczki dzięki przyjmowaniu do niej coraz nowych członków. W przeciwieństwie do dobrze zorganizowanych grup dziecięcych, koleżeńskie grupy młodzieżowe posiadają bardziej luźną strukturę organizacyjną. Nie ma w nich przywódcy ani zaplanowanej działalności. Atrakcyjność ich polega na wspólnym spędzaniu wolnego czasu, wykonywaniu wielu zwykłych czynności, głównie o charakterze towarzyskim.
B a n d y. Potocznie bandą nazywamy każdą nieco większą grupę dzieci w wieku szkolnym. W psychologii nazwa ta obejmuje bardziej zwarte i zorganizowane zabawowe grupy dzieci w młodszym wieku szkolnym (do 12 lat). W znaczeniu drugim, bardziej specyficznym, nazwa "banda" odnosi się już do zjawiska o charakterze negatywnym: dotyczy tych grup młodzieżowych, które zrzeszają osobników zaniedbywanych i odrzucanych w złym środowisku domowym, nie akceptowanych przez rówieśników w szkole. Szukają oni zaspokojenia swych potrzeb społecznych, głownie przynależności i uznania, a także współuczestnictwa w grupie rówieśniczej wśród podobnych sobie nieletnich, źle przystosowanych, wykolejonych, wkraczających stopniowo na drogę przestępstwa. Bandy młodocianych są podobne pod wieloma względami do paczek, ale kładą większy nacisk na osiąganie specyficznych dla każdej bandy celów (seksualnych, sportowych, przestępczych, agresywnych), wymagają większej solidarności i lojalności od swych członków, utrzymują bardziej wrogą, buntowniczą i konspiracyjną postawę wobec dorosłych. Rola przywódców w bandach jest silnie zaznaczona, posiadają oni duży autorytet i wymagają od członków bezwzględnego posłuszeństwa i uległości.
W społeczeństwach istnieją również grupy młodzieży, które kwestionują wartości zastanej kultury, grupy zbuntowane przeciwko zwyczajom lub stylowi życia starszego pokolenia. Tworzą one s u b k u l t u r y m ł o d z i e ż o w e takie jak: hipisi, gitowcy, skinheadzi, punki. Młodzież odrzucająca wartości dorosłych dąży do stworzenia własnych wzorów zachowań, własnej kultury, podkreśla swoja odrębność. Subkultura młodzieżowa przejawia się w różnych formach, jednakże wspólną cechą grup jest zanegowanie kultury dominującej w społeczeństwie. Subkultury młodzieżowe są elementem polskiej rzeczywistości kulturowej. Nie znajdują jednak szerszej akceptacji i oparcia w społeczeństwie.
Analizując działalność grup rówieśniczych można w przybliżeniu określić funkcje wychowawcze i są to:
- wpływanie na przebieg procesów interpersonalnych, kształtowanie postaw aktywności, zaspokajanie potrzeb więzi z otoczeniem
- zaspakajanie aspiracji w zakresie społecznej aprobaty i uznania przez członków grupy
- współzawodnictwo rozwijające tendencje do rywalizacji
- rozbudzenie zainteresowań oraz potrzeb kontaktów towarzyskich
- zaspokojenie potrzeb emocjonalnych
- wypełnienie wolnego czasu
Jak widać grupy rówieśnicze mają bardzo duże znaczenie w kształtowaniu się postawy dziecka, ucznia oraz dorosłego człowieka.
Urszula Janulewicz
Centrum Kształcenia Ustawicznego w Gdańsku |
