Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Poczucie alienacji a brak poczucia kontroli wewnętrznej

 

 

Wstęp

Oddziaływania wychowawcze, dotyczące dzieci, młodzieży, dorosłych, starają się doprowadzić do tego, aby na co dzień postępowali oni w określony sposób, żeby działali w różnorodnych okolicznościach życia zgodnie z wartościowymi wzorami, tak jak oczekuje tego społeczeństwo, którego są cząstką.

Wychowanie zmierza między innymi do tego, aby stworzyć i utrwalić w jednostce takie warunki, które pozwolą jej działać zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami, a w miarę możliwości tworzyć nowe wartości, przyczyniające się do doskonalenia życia i warunków, w jakich ono się toczy.

Gdy wzajemna równowaga między jednostką a środowiskiem zostanie zachwiana, pojawiają się zaburzenia w zachowaniu, które manifestują się najpierw najłagodniejszymi formami (niepowodzenia w nauce, bunty przeciw autorytetom), po czym przechodzą do form ostrzejszych, aby w warunkach szczególnie niepomyślnych doprowadzić do przestępczości albo nerwicy. (Konopnicki J., 1957, s. 37).

Istnieje wiele czynników prowadzących do zaburzeń relacji między jednostką a społeczeństwem, jak trudności codziennego życia, samotność, brak zrozumienia u innych etc. Czynniki te powodują, że jednostka czuje się zdana tylko na siebie, swe otoczenie postrzega jako wrogie. Konsekwencją tego jest stan oderwania się człowieka od ważnych obszarów środowiska społecznego, w którym funkcjonuje, własnych poglądów i zachowań, przekonania o obcości pewnych ważnych obszarów swego życia - poczucie alienacji.

Poczuciu wyobcowania towarzyszy często (a czasami jest również jego przyczyną) poczucie braku wpływu na kształt wydarzeń, sytuacji występujących w życiu jednostki - poczucie braku kontroli.

Artykuł stanowi próbę krótkiego przeglądu teorii poczucia alienacji i poczucia kontroli, dostępnych w literaturze pedagogicznej i psychologicznej.

1. Poczucie alienacji i kontroli - charakterystyka zjawisk.

Z większości prac poświęconych problematyce alienacji można wnosić, iż alienacja jest obcością, uprzedmiotowieniem człowieka. Alienacja dotyczy nie tylko wyzysku w pracy czy ucisku, ale każdej sytuacji, w której jednostka lub grupa traci swoje narzędzia działania, swoje możliwości, doznaje niepowodzenia w zdobywaniu własnej tożsamości, traci własną autonomię.

Z zagadnieniem alienacji koresponduje pojęcie kontroli, które stanowi przedmiot wielu prac psychologicznych. Niepowodzenia w określaniu własnego "ja", we własnej aktywności, prowadzące do utraty tożsamości, autonomii zależą w dużej mierze od spostrzeganej wolności wyboru, a także od kontroli osobistej itp. Pojęcia takie jak kompetencja, skuteczność, bezradność, alienacja są używane w celu opisania stopnia, w jakim człowiek zdolny jest do kontrolowania ważnych zdarzeń występujących w jego otoczeniu.

Alienacja nie zawsze jest uświadamiana przez jednostkę. Uświadomienie to H. Seeman określa terminem poczucie alienacji. (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 17). Wynika z tego, że z alienacją w znaczeniu subiektywnym (poczuciem alienacji) mamy do czynienia wówczas, gdy jednostka przeżywa konflikt, który związany jest z obiektywnymi warunkami w jakich się znajduje. To, czy konflikt wystąpi zależy od takich właściwości jednostki jak aspiracje, potrzeby, oczekiwania itp.

1. 1. Teorie i definicje alienacji i poczucia alienacji.

Pojęcie alienacji jest przedmiotem wielu rozważań teoretycznych. Do dziś nie udało się jednak wypracować jednolitej definicji tego zagadnienia. Jego znaczenie odnosi się, z jednej strony do warunków życia społecznego, z drugiej strony zaś kojarzy się z problematyką jednostkowych nastawień wobec życia.

K. Kmiecik - Baran koncepcje alienacji dzieli na: socjologiczne, socjologiczno - psychologiczne oraz nawiązujące do określonych struktur społecznych. (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 19).

Koncepcje socjologiczne i socjologiczno - psychologiczne traktują alienację jako cechę jednostki w relacji z rzeczywistością. Analizują one łącznie zarówno psychologiczne jak i obiektywne aspekty alienacji.

G. Nettler uznał, iż istotą alienacji jest oderwanie człowieka od ważnych bytów, głównie od kultury i społeczeństwa. Według E. L. Strueninga i A. H. Richardsona alienacja posiada dwa wymiary. Pierwszy to alienacja przez odrzucenie, wyrażająca się poczuciem niepewności, pesymizmem, nieufnością, osamotnieniem. Drugi wymiar alienacji to "spostrzegana bezcelowość", oznacza ona widzenie innych ludzi jako prowadzących życie bezcelowe oraz bezsensowne. (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 20).

E. Fromm kładzie główny nacisk na samotność człowieka. Według niego głównym problemem jednostki jest rozwiązywanie problemów stwarzanych przez społeczeństwo - unikanie nacisków, które zmuszają człowieka do rezygnacji z własnej indywidualności na rzecz konformizmu, zależności, niewolnictwa. Tak więc alienacja, w ujęciu Fromma, to wyobcowanie ze swej prawdziwej natury (Korzeniowski K., 1990, s. 126 - 129).

W odróżnieniu od koncepcji socjologicznych i socjologiczno - pedagogicznych, ujmujących alienację jako uogólnione oczekiwania dotyczące relacji podmiotu ze światem społecznym, koncepcje nawiązujące do określonych struktur społecznych koncentrują się głównie na alienacji politycznej, która definiowana jest jako poczucie obcości lub wyobcowania w relacjach z różnego rodzaju instytucjami, organizacjami (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 23). Objawia się ono w bezsilności wynikającej z braku zrozumienia zjawisk i procesów politycznych i braku wiary w skuteczność podejmowania działań politycznych.

W moim odczuciu, najpełniej ujmującą zagadnienie alienacji i kładącą główny nacisk na jej subiektywny wymiar koncepcją jest teoria H. Seemana.

Teoria H. Seemana ma również tą zaletę, że stara się on swoje pojęcia prezentować w kategoriach mierzalnych. Autor wyróżnia pięć wymiarów poczucia alienacji: (Korzeniowski K., 1986, s. 248 - 352)
1. Poczucie bezsilności - to charakteryzujące jednostkę oczekiwanie, że jej własne zachowanie jest w stanie doprowadzić do pojawienia się tych efektów, do których jednostka dąży. Ten wymiar zdecydowanie najbliższy jest wymiarowi poczucia kontroli.
2. Poczucie bezsensu - odnosi się do przekonania jednostki o możliwości przewidywania efektów własnego zachowania. Innymi słowy, jest to niski poziom oczekiwania, że można w satysfakcjonujący sposób przewidzieć przyszłe efekty własnego postępowania.
3. Poczucie anomii - to przekonanie o tym, że istniejące normy przestały obowiązywać. Takie poglądy implikują sąd, że przestrzeganie tych norm uniemożliwia jednostce osiąganie jej celów.
4. Poczucie samowyobcowania - to przekonanie jednostki, że postępowanie zgodne z własnymi przekonaniami jest dla niej szkodliwe, nie pozwala na realizację jej celów.
5. Poczucie izolacji - to przypisywanie niskiej nagradzającej wartości celom i przekonaniom wysoko wartościowanym w społeczeństwie. Takie przekonanie powoduje osamotnienie jednostki.

Odnosząc się do teorii H. Seemana K. Kmiecik - Baran wymienia obszary ważne dla jednostki, które w wyniku wysokiego stopnia poczucia alienacji mogą stać się dla niej obce. Autorka, w odróżnieniu od H. Seemana opisuje dokładnie przeciwstawne krańce przedstawianych wymiarów poczucia alienacji: (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 29 - 30)
1. Reguły gry społecznej - brak jasnych akceptowanych reguł (prawnych, moralnych, obyczajowych, zwyczajowych) prowadzić może do poczucia anomii. Gdy jednostka stosuje w postępowaniu wymienione reguły, mamy do czynienia z poczuciem ładu.
2. Wartości - brak jasnych, tworzących spójny system wartości sprawia, że trudno określić jak efekty takiego zachowania będą odebrane przez społeczeństwo. Gdy sytuacja braku jasnych i spójnych wartości trwa zbyt długo, to może ona doprowadzić do pojawienia się poczucia bezsensu, braku wiary w jakiekolwiek wartości. Z kolei jasny, spójny system wartości, akceptowany społecznie, nadaje podmiotowi sens życia. Poczucie sensu życia jest więc przekonaniem, że istnieją wartości, dla których warto żyć i działać.
3. Własne poglądy, przekonania - zmuszenie jednostki do zaprzeczenia własnym poglądom powoduje poczucie oderwania od własnych przekonań, idei prowadząc do samowyobcowania, natomiast wierność własnym zasadom i ideałom, zdaniem autorki, prowadzi do poczucia autonomii.
4. Własne zachowanie - oderwanie od swojego systemu zachowań powoduje poczucie bezradności, braku związku między własnymi zachowaniami a ich skutkami. Przeciwieństwem bezradności jest w tym aspekcie poczucie zaradności.
5. Inni ludzie - oderwanie od innych ludzi, poczucie braku satysfakcjonujących kontaktów z otoczeniem prowadzi do poczucia osamotnienia, a w konsekwencji do izolacji, samotności.

Podsumowując dokonany przegląd teorii dotyczących poczucia alienacji stwierdzić należy, że w odróżnieniu od alienacji rozumianej jako zjawisko, zakładają one, że poczucie alienacji jest odczuciem subiektywnym. Teorie te podkreślają również, że poczucie alienacji jest rezultatem braku pożądanych relacji z ważnymi dla jednostki obszarami świata np. innymi ludźmi, normami, wartościami etc. Trzecim, istotnym z pedagogicznego punktu widzenia, założeniem większości definicji jest fakt, że poczucie alienacji jest związane z negatywnymi emocjami prowadzącymi bardzo często do licznych zaburzeń zachowania, a także do podejmowania przez jednostkę destruktywnych sposobów radzenia sobie z tym stanem.

1. 2. Poczucie kontroli a poczucie alienacji - wpływ spostrzeganej kontroli na funkcjonowanie jednostki.

Kontrola stanowi przedmiot wielu prac psychologicznych, które poświęcone są różnym zagadnieniom. Pojęcia takie jak kompetencja, doskonałość, alienacja, skuteczność są używane w celu opisania stopnia, w jakim człowiek zdolny jest do kontrolowania ważnych zdarzeń występujących w jego otoczeniu. Kontrola jest więc terminem bardzo szerokim i nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji tego pojęcia.

J. Sokołowska wymienia dwie grupy definicji kontroli:

  • odnoszące się do spostrzeganej zależności między własnym działaniem a wynikami;
  • odnoszące się do spostrzeganej możliwości uzyskania określonych wyników dzięki własnemu działaniu. (Sokołowska J., 1993, s. 17).

    Przykładem pierwszej grupy definicji jest koncepcja kontroli wzmocnień W. Rottera. Zakłada on, że poczucie umiejscowienia kontroli określa, w jakim stopniu ludzie kontrolują uzyskanie wzmocnień za pośrednictwem własnych zachowań, a jak dalece są przekonani, że wzmocnienia te kontrolowane są z zewnątrz np. losowo. (Hilgard E., 1962, s. 141 - 150).

    W myśl tej teorii poczucie umiejscowienia kontroli podzielić możemy na:
    1. zewnętrzne - gdy wzmocnienie jest postrzegane przez podmiot jako następstwo podjętego przez niego działania. Jednostka postrzega wynikłe z tego następstwa jako rezultat losu, szczęścia bądź nieprzewidywalnych przez nią sił.
    2. wewnętrzne - gdy jednostka spostrzega, że zdarzenie jest konsekwencją jej własnego działania.

    W drugim przypadku chodzi o spostrzegane poczucie własnej skuteczności czy kompetencji. A. Bandura definiuje poczucie własnej skuteczności jako przekonanie, że można tak sterować własnym zachowaniem, aby sprostać wymogom sytuacji. (Bandura A., 1968, s. 231). Zgodnie z takim rozumieniem kontroli chodzi nie tylko o zależność wyniku od naszego działania, ale także o przekonanie, że będzie on pozytywny.

    Z wielu badań empirycznych wynika, że przekonanie o posiadanej kontroli wpływa pozytywnie na funkcjonowanie człowieka. Przekonanie o możliwości dokonywania wyborów stymuluje więc motywację do działania. (Gerstman, S., 1982, s. 152 - 156).

    Z kolei brak kontroli nad działaniem powoduje poczucie anomii, bezradności, bezsensu, a więc tych wymiarów, które składają się na poczucie alienacji, wyobcowania.

    Badania wykazują ponadto, że osoby z wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli wykazują większą odporność na nacisk grupy, są pewne siebie, bardziej polegają na własnych sądach. (Kofta M.,. 1979, s. 226).

    Osoby z poczuciem kontroli wewnętrznej rzadziej niż osoby z wyższym poczuciem kontroli zewnętrznej zmieniają poglądy, jednak, gdy je już zmienią, głębiej wpiszą się one w ich system wartości.

    Podsumowując rozważania na temat poczucia kontroli można stwierdzić, że osoby cechujące się zgeneralizowanym przekonaniem o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli preferują sytuacje, których wynik zależy od ich własnego działania.

    W przypadku osób ze zgeneralizowanym przekonaniem o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli preferencje w działaniu dotyczą takich form aktywności, których wynik nie zależy od własnych sprawności. Wynika to z pewnych mechanizmów obronnych spowodowanych niskim poczuciem swej wartości, co, oprócz innych negatywnych następstw, prowadzi do wysokiego poziomu poczucia alienacji.

    1. 3. Przyczyny poczucia alienacji i poczucia braku kontroli.

    Szukając przyczyn alienacji badacze zwracają uwagę na:
    1.) Sytuację jednostki, jej pozycję społeczną, warunki społeczno - ekonomiczne.
    2.) Cechy charakterystyczne podmiotu np. wiek, poglądy, ideały, preferencje.
    3.) Różnego rodzaju sytuacje izolujące jednostkę od uczestnictwa w życiu społecznym, grupach nieformalnych, wspólnotach itp.

    Wyniki badań potwierdzają, że wysoki poziom alienacji charakteryzuje osoby o niskim statusie ekonomicznym i zawodowym, niewykształcone, o niskich dochodach oraz pochodzące z dyskryminowanych grup społecznych. Stwierdzono ponadto, że mieszkańcy miast, szczególnie dużych, czują się bardziej wyalienowani niż mieszkańcy wsi (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 33).

    W powstawaniu poczucia alienacji niebagatelną rolę odgrywa również wadliwy proces socjalizacji.

    Zdaniem A. Szymanowskiej "wiara w sens istnienia powstaje, gdy dziecko wzrasta w przeciętnie normalnych warunkach rodzinnych i gospodarczych, które nie hamują jego radości życia będącej pierwotną i naturalną właściwością człowieka." (Szymanowska A., 1996, s. 196 - 197).

    Jeżeli jednak, w swoim środowisku socjalizacyjnym, dziecko narażone jest na przeżywanie ciężkich konfliktów narzuconych mu przez świat dorosłych, jego naturalna radość życia może zostać przytłumiona i wówczas może ono przyjąć postawę negującą wartości życia - postawę wyalienowania.

    Silne zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka powoduje rozbicie pełnej struktury rodziny, gdyż rozpad rodziny jest dla niego sytuacją silnie traumatyczną. (Brągiel J., 1990, s. 49). Zarówno w przypadku śmierci jak i rozwodu dzieci czują, że nie mają żadnego wpływu na swój los i swoje przeznaczenie. Zaniża się w ten sposób poziom kontroli dziecka, zaczyna ono uciekać w głąb, izolować się z otoczenia.

    Wielu młodych ludzi, którzy nie czują się kochanymi i rozumianymi przez swoich rodziców, cel swojego życia widzi w pełnym miłości zespoleniu z ukochaną osobą. Gdy jednak obiekt miłości czuje się niegodny zainwestowanych w nim uczuć, życie nagle zaczyna tracić sens. Badania H. Schulza na rozbitych parach, które były silnie związane emocjonalnie ze sobą dowodzą ponadto, że, mimo, iż obydwie strony twierdziły, że rezultatem zerwania jest poczucie osamotnienia i depresja, to jednak strona, która doprowadziła do zerwania czuła się mniej osamotniona. (Kmiecik - Baran, 1995, s. 35).

    Świadczy to o silnym związku percepcji posiadania osobistej kontroli nad otoczeniem z poczuciem alienacji. Osoby, które w większym stopniu czują, że kontrolują swoje życie, mniej skłonne są do postaw wyalienowania, poczucia bezsensu, anomii.

    Kolejnym czynnikiem wpływającym na wzrost poczucia alienacji są sytuacje zagrażające podstawowym potrzebom jednostki, prowadzące często do przeciążenia psychicznego. Jednym z jego elementów jest frustracja określana jako "stan polegający na niezaspokojeniu czyli blokadzie określonych potrzeb" (Skorny Z., 1972, s. 94). Jest to stan psychiczny silnie zabarwiony uczuciem negatywnym, pojawiającym się wówczas, gdy człowiek nie osiąga upragnionego celu.

    Potrzebą, której niezaspokojenie w znacznym stopniu wpływa zarówno na wyobcowanie jednostki z otoczenia, jak i na brak poczucia kontroli nad funkcjonowaniem w rzeczywistości jest potrzeba dopływu bodźców społeczno - sensorycznych. Samotność, izolacja, nie zawsze są rezultatem warunków tkwiących w sytuacji. Samotność może być również rezultatem warunków tkwiących w samym podmiocie. Również zewnętrzne zmiany w organizmie podmiotu, zachodzące ze względu na wiek i związane z tym wycofanie się z życia społecznego, mogą prowadzić do samotności i zmian w funkcjonowaniu psychiki (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 48).

    Oprócz postrzegania osamotnienia jako oderwania od ludzi, z którymi jednostka pozostaje w określonych związkach, należy również zwrócić uwagę na istnienie tego zjawiska w innych wymiarach rzeczywistości społecznej jak wartości, normy społeczne, własne poglądy. W takim ujęciu osamotnienie staje się synonimem słowa alienacja i można je sprowadzić do trzech wymiarów, mianowicie: do oderwania od innych (poczucia osamotnienia, oderwania od siebie (poczucia samowyobcowania i bezradności) i oderwania od kultury (poczucia bezsensu i anomii). Wydaje się jednak, że poczucie osamotnienia prowadzi w konsekwencji do pozostałych rodzajów alienacji.

    BIBLIOGRAFIA
    1. Bandura A. : Agresja w wieku dorastania. Warszawa 1968
    2. Baumeister R. F., Heaterton T. F. , Tice D. M. : Utrata kontroli. Jak i dlaczego tracimy zdolność samoregulacji. Warszawa 2000
    3. Brągiel J. : Wychowanie w rodzinie niepełnej. Opole 1990
    4. Gerstmann S. : Psychologiczne podstawy oddziaływań wychowawczych. Warszawa 1982
    5. Hilgard E. : Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1962
    6. Kmiecik - Baran K. : Poczucie alienacji: destruktywne i konstruktywne sposoby minimalizacji. Gdańsk 1995
    7. Kmiecik - Baran K. : Poczucie osamotnienia. Charakterystyka zjawiska. Przegląd Psychologiczny 1988, t. XXXI, nr 4
    8. Kofta M. : Samokontrola a emocje. Warszawa 1979
    9. Konarzewski K. : Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna. Warszawa 2000
    10. Konopnicki J. : Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966
    11. Korzeniowski K. : Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny 1986, t. XXIX, nr 2
    12. Korzeniowski K. : O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd psychologiczny 1990, t. XXXII, nr 1
    13. Łobocki M. : Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1978
    14. Nowak S. : Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1970
    15. Pilch T. : Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1995
    16. Skorny Z. : Psychiczne mechanizmy zachowania się. Warszawa 1972
    17. Sokołowska J.: Przewidywania i wybory a przekonanie o własnej kontroli. Warszawa 1993
    18. Szymanowska A. : Sens życia jako wartość. O kryzysach poczucia sensu życia i jego promocji w wychowaniu szkolnym. [w:] Zanim w szkole będzie źle. Profilaktyka zagrożeń. (red.) K. Ostrowska, J. Tatarowicz. Warszawa 1996

    Joanna Rusin
    Bursa Szkolnictwa Zawodowego w Bydgoszczy

  • Jeżeli zauważyłeś jakieś nadużycia w prezentacji napisz o tym poniżej i wyślij je do nas:
    INFORMACJE O PREZENTACJI

    Ostatnią zmianę prezentacji wykonał: Szkolnictwo.pl.
    IP autora: 83.21.195.174
    Data utworzenia: 2008-09-01 23:40:47
    Edycja: Edytuj prezentację.

    HISTORIA PREZENTACJI

    Szkolnictwo.pl (83.21.195.174) - Prezentacja (2008-09-01 23:40:47) - Edytuj prezentację.





    Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie