Myślenie twórcze w ostatnich latach wzbudza duże zainteresowanie. Jest to termin wieloznaczny, a w rezultacie trudny do określenia. Obejmuje efekty działalności twórczej, postawy, zdolności, czynności, procesy- powoduje znaczące zmiany w świadomości społecznej, kulturze, nauce, technice, a także w życiu codziennym. Twórca, kreator- słowa bardzo popularne w dzisiejszym, gwałtownie przeobrażającym się świecie. Kreatywności wymaga się od menadżerów, sprzedawców, pracowników reklamy, dziennikarzy i nauczycieli. Na rynku wydawniczym ukazuje się wiele książek dotyczących zagadnień myślenia twórczego, kreatywnego rozwiązywania problemów czy ekspresji twórczej. Popularność zyskują różnego rodzaju treningi twórczości, np. "Odyseja umysłu". Pedagogika twórczości zaczyna wkraczać do szkół poprzez projekty edukacyjne np. "Porządek i przygoda"- lekcje twórczości K.J. Szmidta lub metody stymulujące myślenie twórcze.
Myślenie twórcze, czyli twórczość dokonuje się w różnych dziedzinach działalności człowieka. Jak podkreśla Z. Pietrasiński: "wbrew tradycyjnemu pojmowaniu twórczości, nie jest ona wyłącznie przywilejem artystów i uczonych, lecz może ona mieć miejsce w każdej strefie ludzkiej aktywności. Produkt zasługujący na miano twórczego może mieć dowolną postać i być nie tylko dziełem sztuki, odkryciem czy oryginalną maszyną, lecz równie dobrze- projektem organizacyjnym, metodą treningu sportowego, żartem itd." (Pietrasiński, 1969, s. 10-11)
Twórczość rozpatrywana może być w czterech głównych aspektach :
- twórczość jako wytwór
- twórczość jako proces
- twórczość jako zespół zdolności (właściwości intelektualnych bądź zespół cech osobowych)
- twórczość jako zespół stymulatorów społecznych (społeczny klimat uwarunkowań twórczych)
1. Twórczość jako wytwór
Efektem wieńczącym proces twórczy jest wytwór. Aby dany wytwór mógł spełniać warunki twórczości, musi posiadać następujące cechy: nowość, oryginalność, generatywność, akceptację społeczności. Oryginalność dzieła wiąże się z niezwykłością, rzadkością i nieprzeciętnością. Wytwór oryginalny nie zawsze bywa twórczym. Tego typu przykłady można zauważyć np. w modzie: obecnie pojawiają się ubrania, które noszono w latach 70-tych i jest to oryginalne, ale nie jest nowe.
2. Twórczość jako proces
Efekt końcowy działań twórczych u dzieci ma zwykle niewielką wartość. Ważniejsza jest sama radość tworzenia. Dzieci przychodzą na świat z naturalną potrzebą tworzenia. Dziecięca aktywność twórcza przejawia się w postaci metafor językowych, neologizmów i "błędów językowych". Dzieci podczas gier i zabaw wymyślają nowe reguły, zmieniają i nadają inne znaczenie przedmiotom- krzesło jednego dnia jest tronem, a innego wagonikiem pociągu. Są także twórcami wyliczanek, piosenek, historyjek, w których stają się głównymi bohaterami i wokół nich koncentrują się wszystkie wydarzenia. Ekspresja twórcza dzieci, (również osób dorosłych) wynika z potrzeby próbowania, eksperymentowania, ciekawości i chęci samodzielnego doświadczania otaczającej rzeczywistości. Odbywa się to w atmosferze swobody i radości. "Małych twórców" nie zniechęcają żadne trudności, nie oczekują także nagrody poza zadowoleniem z rocznego faktu działania. Wraz z wiekiem naturalna aktywność zostaje hamowana lub rozwijana, ale potencjał twórczy nadal tkwi w człowieku. To, czy będzie ewoluować, zależne jest od wieku czynników: osobowości i związanych z nią zdolności intelektualnych, otaczającego środowiska (rodzina, szkoła, koledzy) i innych.
Kolejnym aspektem twórczego myślenia są jego właściwości. Osoby zmagające się z problemem powinny posiadać takie zdolności intelektualne jak: płynność, giętkość, oryginalność i wrażliwość na problemy. Innymi cechami myślenia twórczego są: krytycyzm myślowy i samodzielność myślenia.
Badania M. Kulikowsiej dowiodły, iż wraz z wiekiem myślenie dziecka nabiera cech giętkości, ale w okresie szkoły średniej giętkość spada. Im dziecko jest starsze tym zwiększa się jego krytycyzm myślowy. U uczniów ok. 10-12 roku życia zaczyna istnieć potrzeba sprawdzania i analizowania własnych i cudzych poglądów.
3. Twórczość jako zespół zdolności człowieka
Jakość i wartość wytworu zależy od rozwoju zdolności i uzdolnień twórczych. Zdolności są takimi właściwościami człowieka, które pozwalają na biegłość, sprawność, szybkość i niezawodność wykonywania określonych operacji intelektualnych lub sensomotorycznych (tzw. zdolności specjalne np. koordynacja ruchowa). Uzdolnienia natomiast, często utożsamiane ze zdolnościami, umożliwiają osiąganie przez człowieka ponadprzeciętnych wyników w danej dziedzinie aktywności, wymagają nie tylko dokonywania operacji elementarnych, ale także włączenia tych operacji w skonstruowaną sekwencję działań o wyższym stopniu złożoności, gdzie zaangażowanych jest wiele funkcji psychicznych. Przez długi okres czasu zarówno w opinii laików jak i ekspertów funkcjonowało przekonanie, że twórcę cechuje wysoki poziom inteligencji. W rezultacie przeprowadzonych badań, dowiedziono, że twórczość nie jest tym samym, co wysoki poziom inteligencji. Zależność między inteligencją, a myśleniem E. de Bono porównuje do zależności między autem, a jego kierowcą. Można fatalnie prowadzić wspaniały mocny wóz. Można świetnie prowadzić słabszy samochód. Moc silnika to jedynie potencjał samochodu, tak jak inteligencja to tylko potencjał umysłu. To umiejętność myślenia człowieka decyduje, w jakim stopniu zostanie wykorzystana jego inteligencja. A z tego wynika, ze osoba inteligentna to niekoniecznie osoba twórcza i odwrotnie.
Możemy wyróżnić cechy najważniejsze dla rozwoju postawy twórczej:
1. Szczególny sposób postrzegania świata. Osoby twórcze potrafią poznawać świat na dwa sposoby: zmysłowo i racjonalnie, konkretnie i pojęciowo. Mają tez zdolność dziwienia się, zaciekawienia, popadania w zdumienie, choć częstokroć posiadają głęboką i wszechstronną wiedzę.
2. Otwartość umysłu i tolerancja dla dwuznaczności. Człowiek twórczy wyróżnia się elastycznością, brakiem sztywności myślenia i zdolnością do odbierania i tolerowania informacji sprzecznych, dwuznacznych.
3. Niezależność i odwaga. Osoby twórcze mniej ulegają wpływom otoczenia społecznego, mniej obawiają się tego, co mówią i czego wymagają od nich inni ludzie. Zachowują niezależność w sądach i działaniach.
4. Spontaniczność i ekspresja. Zachowania osób twórczych wydają się mniej kontrolowane i hamowane, bardziej niż u innych ludzi swobodne i ekspresyjne.
5. Brak obawy przed nieznanym. Ludzi twórczych cechuje pociąg do zagadek, tajemnic i niejasności.
6. Zdolność koncentracji i fascynacja zadaniem. Osoby twórcze są zdolne do głębszej i dłuższej koncentracji na tym, co robią, niż to na ogół zdarza się innym ludziom.
7. Życzliwe poczucie humoru. Człowiek twórczy, motywowany potrzebami samorozwoju, ma filozoficzne poczucie humoru. Śmieje się wraz z innymi ludźmi, nie zaś z innych ludzi.
8. Zdolność do integrowania przeciwieństw. Ludzie twórczy potrafią integrować, łączyć ze sobą w jedność to, co oddzielne, a nawet przeciwstawne. Obowiązek staje się dla nich przyjemnością, a przyjemność łączy się z obowiązkiem.
Kim zatem jest twórca ? Jest to przede wszystkim osoba wrażliwa, spostrzegawcza, otwarta na świat, posiadająca silną motywację do działania, niezwykle wytrwała, o dużej dyscyplinie wewnętrznej.
Zarówno rodzice jak i nauczyciele poprzez stosowanie różnych metod i technik, takie cechy powinni kształtować i rozwijać u dzieci.
4. Twórczość jako zespół stymulatorów społecznych
Warunki społeczne mogą ułatwiać lub utrudniać proces tworzenia. Od wychowania zależy czy dziecko jako jednostka twórcza będzie miało wystarczającą motywację, aby od postawy twórczej przejść do twórczości. Analizując ten aspekt twórczości, ważną rolę odgrywa tutaj środowisko rodzinne i szkolne, bariery i mity na temat twórczości tkwiące w świadomości społecznej.
Przyjrzyjmy się środowisku rodzinnemu i szkolnemu. Rodzina stanowi pierwsze naturalne środowisko dziecka. W domu rodzinnym rozpoczyna się wychowanie do twórczości i kształtowanie osobowości. Istotne jest, aby aktywność twórcza jako potrzeba dziecka miała odpowiednie warunki do rozwoju. Opiekunowie "Małego twórcy" powinni szanować jego spontaniczność, pozwolić mu działać, starając się unikać zachowań, które w jakiś sposób mogłyby hamować dziecięcą ekspresję. Ważne jest, by dziecko pracowało samodzielnie, bez nadmiernej pomocy rodziców, którzy z dobrej woli wyręczają je lub nieświadomie narzucają własną koncepcję realizacji pomysłu, ograniczając w ten sposób poczucie własnej sprawczości i samodzielności. Nie tylko atmosfera akceptacji i zrozumienia panująca w domu ma znaczenie, istotną rolę odgrywają także stosunki między poszczególnymi członkami rodziny. Jeśli rodzice bądź jedno z nich przyjmuje postawę osoby wszechwiedzącej i nieomylnej, natomiast dziecku odmawia się prawa do własnego sądu i wymaga od niego bezwzględnego podporządkowania- wówczas taki obraz będzie przenosiło na inne osoby dorosłe (np. w szkole na nauczyciela), a w następstwie- na przyszłego pracodawcę.
Postawa twórcza dziecka kształtowana jest już w środowisku domowym, gdzie dziecko współuczestniczy w życiu rodziny: ma możliwość samodzielnego podejmowania decyzji, dokonywania wyborów, a dorośli szanują i biorą pod uwagę opinie dziecka podczas wspólnych rozmów. A zatem o twórczym rozwoju dziecka decyduje szczęśliwe dzieciństwo, opiekunowie, którzy dają poczucie bezpieczeństwa, sprawiają, że dziecko czuje się akceptowane i kochane, dostarczają materiałów rozwijających wyobraźnię i pozwalają dziecku podążać wybraną przez nie drogą.
Ogromną rolę w rozwoju potencjału twórczego młodego człowieka przypisuje się szkole. W dzisiejszym nieustannie przeobrażającym się świecie człowiek musi być przygotowany na ciągłe zmiany. Dlatego, jeśli chce się kształcić jednostkę twórczą ,należy zerwać z tradycyjnymi metodami nauczania i skoncentrować się na metodach problemowych, uczeniu przez badanie itp. Nauczanie poszukujące umożliwia dziecku zdobycie rzetelnej wiedzy, a następnie wykorzystanie jej w nowych stawianych przed dzieckiem zadaniach. Pamięć powinna odgrywać rolę wspomagającą, natomiast uczenie powinno dokonywać się poprzez zbieranie doświadczeń w bardzo urozmaicony sposób. Znaczącą rolę w kształtowaniu postawy twórczej odgrywa nauczyciel. Twórczy nauczyciel to osoba, która wprowadza innowacje pedagogiczne, nie boi się niekonwencjonalnych sposobów przekazywania wiedzy, posiada rzetelna wiedzę, dobrze zna swych uczniów i jest ich dobrym obserwatorem.
Jedną z przyczyn postrzegania dziecka jako jednostki niekreatywnej są bariery i mity związane z twórczością, funkcjonujące do dziś w świadomości społecznej np. pogląd jakoby twórcami mogły być tylko jednostki genialne, lub inne błędne przekonanie: aby realizować oryginalne koncepcje należy najpierw zdobyć szeroką wiedzę pogłębioną o własne doświadczenia, ukończyć różne szkoły. Takie myślenie powoduje, że rodzice czy nauczyciele przywiązują niewielką wagę do samodzielnego poszukiwania i badania świata przez dzieci.
Przełamywanie nagromadzonych przez lata przekonań jest z pewnością trudne. Od kilku lat zaczyna dokonywać się przełom w tej dziedzinie. Następuje stopniowy rozwój pedagogiki twórczości i kształcenia nauczycieli w tym kierunku. Powstają programy rozwoju myślenia twórczego dla szkół, pojawia się coraz więcej publikacji na ten temat, a treningi twórczości mają rosnące powodzenie.
BIBLIOGRAFIA:
1. Z. Pietraśiński, Myślenie twórcze, PZWS, Warszawa 1969.
2. E. Szperlich, A, Rudzińska, Nie psuj radości tworzenia, [w:] "Charaktery" nr 9/2000 s.4
3. E. Nęcka, Psychologia twórczości, GWP, Gdańsk 2001
4. R. Gloton, C. Clero, Twórcza aktywność dziecka, WSP, Warszawa 1985
5. K.J. Szmidt, Przewodnik metodyczny dla nauczycieli, Porządek i przygoda lekcje twórczości WSiP, Warszawa 1997
6. J. Kozielecki, Czynności myślenia, [w: Psychologia, T. Tomaszewski red.] PWN, Warszawa 1978
7. E. de Bono, Naucz swoje dziecko myśleć, Świat Książki, Warszawa 1995
Alina Zabawska
pedagog szkolny
Zespół Szkół Zawodowych nr 2 w Gdańsku |
