Dlaczego powstały mity?
Od wieków człowiek szukał odpowiedzi na wiele pytań. Często mity i legendy, które tworzył, takie odpowiedzi dawały. Mitologia grecka, która powstawała przez wieki, to nic innego, jak próba zrozumienia otaczającego świata podejmowana przez starożytnych Greków. To zbiór wytłumaczonych sobie przez nich zjawisk, z jakimi stykali się na co dzień. Czymże jest mit, czy tylko próbą odpowiedzi na pytania na przykład natury egzystencjalnej? Często używa się tego słowa do określenia nieprawdziwej historii lub fałszywej wiary. Głosi się mit "niezwyciężonego narodu", każda kultura ma swoje mity o powstaniu świata, o cykliczności pór roku, następowania po sobie dni i nocy.
Jak mity kształtują nasz umysł?
Psychologowie uważają, że legendy i mity mają ogromny wpływ na sposób myślenia wielu ludzi. Nawet tych, którzy twierdzą, iż kierują się tylko rozumem. Nie dla wszystkich bowiem mitologia jest kłamstwem. Są i tacy, którzy pojmują ją jako poezję, metaforę. Zaś Sam Keen(1) - znawca mitów - napisał o nich, że "są formą kulturowego DNA, podświadomą informacją, programem, który steruje naszym widzeniem rzeczywistości". Mity kształtują więc nasz umysł. A to dlatego, że w nieświadomości, zdaniem psychologa Carla Gustava Junga(2) , kryje się potencjał pewnych podstawowych idei zwanych archetypami. Są to utrwalone w mitach pierwowzory postaw i zachowań ludzkich. Na przykład Zeus jest archetypem wielkiego władcy, Odyseusz - tułacza, Prometeusz - bezinteresownego dobroczyńcy. Rzeczywiście w mitologiach wielu kultur powtarzają się pewne podstawowe motywy. Odważny poszukiwacz przygód nie dąży do osiągnięcia osobistego sukcesu, a pragnie służyć szerszej społeczności. Będzie więc walczył ze smokiem, by uwolnić współrodaków. Zaś młody Telemach z Odysei Homera opuszcza dom, by odnaleźć ojca tułającego się po Morzu Śródziemnym od zakończenia wojny trojańskiej. Podczas tej wyprawy młodzian przeistacza się w dojrzałego mężczyznę, bo podróż zmienia, uczy, doskonali nie tylko bohaterów mitycznych, ale i tych najbardziej współczesnych, jak Bilbo Baggins, którego wykreowała na przykład literatura fantasy,
Mity a literatura późniejszych epok.
Motywy mityczne znajdują swoje odzwierciedlenie w literaturze niemal każdej epoki literackiej, a najsilniej zarysowują się w okresach, gdy ożywały estetyczne normy antyku. W odrodzeniu Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich wykorzystuje zaczerpnięty z Iliady fragment mitu trojańskiego opowiadającego o uprowadzeniu przez Parysa pięknej Heleny - żony króla Menelaosa. Nawiązanie do mitu służy autorowi do pokazania stanu moralnego współczesnej sobie szlachty oraz do krytyki sejmu polskiego i osoby niezdecydowanego króla, który opowiada się za wolą większości kierującej się prywatą.
Mit arkadyjski, który po raz pierwszy pojawił się w IV eklodze Wergiliusza, wykorzystał Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce. Wyraża tu poeta pochwałę życia wiejskiego, z dala od zgiełku miast, niebezpieczeństw wojennych i kłopotów kupieckich. Jego bohater - pełen aspiracji duchowych - wiedzie dostatnie życie, bez trosk materialnych i znoju pracy.
Ten motyw nieobcy jest również literaturze rokoka i sentymentalizmu. Franciszek Karpiński w sielance Laura i Filon towarzyszką przeżyć swych bohaterów uczynił naturę. Autor poddaje analizie psychikę zakochanych i wpływ miłości na zachowanie człowieka. W motywie arkadyjskim poeci eksponują nastroje elegijne, jak smutek i melancholię, a w uczuciu - tkliwość, czułość i rzewność.
Inaczej mity inspirują pisarzy romantyzmu i Młodej Polski. Sięgają oni do symboliki mitu i nawiązują do zachowań bohaterów mitycznych, wyrażając równocześnie dążenia epoki i jej uniwersalne wartości. Dlatego Mickiewiczowski Konrad z III części Dziadów, wyrażając wiarę w twórczą, boską moc uczucia i myśli, jest także na wskroś przeniknięty miłością do własnego, udręczonego narodu. Ta żarliwa miłość do cierpiącej niedolę ojczyzny doprowadza go do buntu przeciwko Bożej obojętności na wzór mitycznego Prometeusza. Będzie więc domagał się "rządu dusz", gdyż jak każdy bohater romantyczny, czuje tytaniczną siłę, która jednak rodzi w nim pychę i prowadzi do bluźnierstwa wobec Boga. To jest przyczyną jego klęski. Konrad jest zwany często polskim Prometeuszem, z którego mitycznej postawy przejął miłość do ludzi, bunt wobec Boga, gotowość cierpienia i złożenia ofiary.
Podobną postawę reprezentuje podmiot liryczny w hymnie Jana Kasprowicza Święty Boże, Święty Mocny, gdzie z odwagą zwraca się do stwórcy:
"A Ty o Boże!
o Nieśmiertelny! (...)
siedzisz między gwiazdami (...)
i ani spojrzysz na padolny smug."(3)
Równie chętnie jak po mit o Prometeuszu, sięgają pisarze po mit o Syzyfie. Stefan Żeromski, w tytule swojej powieści Syzyfowe prace, czyni nawiązanie do bezowocnego wysiłku Syzyfa, który nieustannie wtacza na szczyt głaz i stacza go z wierzchołka. Oczywiście tytuł ten stanowi metaforę ukazującą daremność wysiłku rusyfikatorów, którym nigdy nie uda się wynarodowić młodzieży polskiej. Przykładem będzie tu Marcin Borowicz, który już niemal uległ zruszczeniu, jednak pod wpływem recytacji Reduty Ordona przez Bernarda Zygiera przeżył duchowa przemianę, zrozumiał, że jest Polakiem i świadomie podjął walkę z rusyfikacją.
Bardzo często do kultury antycznej w swej twórczości sięga Stanisław Wyspiański, który zaludnił dramat Akropolis postaciami z dziel Homera. Zaś w Nocy listopadowej zryw narodowy inspirowany jest przez Nike, a pożegnanie matki z córką i odejście Kory do Hadesu to zapowiedź klęski powstańców.
Również literaturze współczesnej nieobce są nawiązania do kultury antycznej oraz mitologii greckiej i rzymskiej. Przykładem jest wiele wierszy Zbigniewa Herberta. Nike, która się waha to wiersz poświęcony dramatowi młodego powstańca, zaś w Apollo i Marsjaszu poeta przedstawia współzawodnictwo tytułowych postaci mitycznych w grze na flecie. Zwycięzca odziera pokonanego ze skóry i choć w naturze cierpienia Marsjasza budzą grozę i współczucie, Apollo spokojnie czyści swój instrument. Tak poeta dał wyraz swemu potępieniu dla okrucieństwa i przemocy.
Przykłady czerpania z tematyki mitologicznej można by mnożyć, gdyż stanowią one stałą inspirację dla twórców, są źródłem wątków i motywów , które funkcjonują w literaturze wszystkich krajów europejskich.
Czy jednak mity nie tracą na znaczeniu?
Są przecież ściśle związane z wymarłymi kulturami, mogą się więc okazać całkowicie pozbawione znaczenia dziś, kiedy zagrożone jest przecież istnienie naszej planety. Okazuje się, że niekoniecznie, bo są takie mity, na przykład mówiące o duchowej podróży bohatera, które zachowały się do dziś i świetnie sprawdzają się wtedy, gdy autor chce, by jego bohater "wizjonersko poszukiwał celu". Tak jest w przypadku Luke'a Skywalkera z Gwiezdnych wojen, który niesie w przestrzeń kosmiczną ideę honoru.
Inne starożytne mity ciągle stanowią lekcję dla nas żyjących w wieku gwałtownego rozwoju techniki. Historia Ikara, pierwszego człowieka, któremu wraz z ojcem udało się zrealizować odwieczne marzenie człowieka aby wznieść się w powietrze niczym ptak, to przecież stale aktualna przestroga przed zbytnią wiarą w moc nauki. A może klęskę, jaką poniósł Ikar wywołała niedoskonałość jego ludzkiego charakteru. Ikar przecież wpadł w tak wielka ekstazę wywołaną lataniem, ze nie był w stanie myśleć racjonalnie. Czymże były dla niego słowa ojca aby leciał w bezpiecznej odległości od słońca i morskiej wody, gdy on wkraczał w przestworza, do których wcześniej nie dotarł żaden człowiek, poznawał to, co niepoznane. A Dedal osiągnął swój cel i stał się wolny, bo był roztropny i znał umiar. Te prawdy były, są i będą aktualne. Na tym polega ponadczasowość mitów i ich ogólnoludzki charakter.
Przypisy:
1 - Tajniki ludzkiego umysłu w pytaniach i odpowiedziach, Przegląd Reder's Digest, Warszawa, 1997, s. 22
2 - tamże
3 - Jan Kasprowicz, Święty Boże
Materiały źródłowe:
Michał Kuźniak, Michał Hanczakowski i inni, Ilustrowane epoki literackie. Od antyku do współczesności, Wyd. "Park", Bielsko-Biała, 2003
Tajniki ludzkiego umysłu w pytaniach i odpowiedziach, Przegląd Reder's Digest, Warszawa, 1997
Jerzy Ziomek, Literatura Odrodzenia, PWN, Warszawa, 1987
Agnieszka Stochmal
Publiczne Gimnazjum w Świerżach Górnych |
