Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Charakterystyka inkunabułów

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 4289 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

 

Inkunabuł z łac. "in cunabulis" znaczy "w kołysce, w pieluszkach" wprowadzony został na oznaczenie druków wydanych od czasów wynalezienia druku do roku 1500 włącznie. Koniec tego roku stanowi granicę inkunabułu i książki nowożytnej. Choć np. w krajach skandynawskich okres przekształcenia i unowocześnienia wszystkich elementów książki można przesunąć na rok 1525, a w Czechach na rok 1926(1). Czasami tym terminem oznacza się również pierwociny grafiki i kartografii(2).

Pierwsze książki drukowane wzorowane były na książce rękopiśmiennej, co tłumaczy wielką różnorodność czcionki typograficznej stosowanej w drukach XV w. Wszystkie dane dotyczące zawartości i powstania dzieła umieszczano na końcu tekstu. (w kolofonie, impressum), stosowano zdobnictwo ręczne (rubrykowanie, inicjały, iluminacje i miniatury), w piśmie występowały często abrewiatury i ligatury; kroje czcionek naśladowały pismo ręczne różnego rodzaju w zależności od terenu i czasu powstawania dzieła, tj. pisma gotyckie, jak tekstura, rotunda (rozpowszechniona w wydawnictwach naukowych), bastarda, szwabacha, gotyko - antykwa oraz antykwa (używana głównie do druku literatury klasycznej)(3). Jednak w miarę rozwoju sztuki typograficznej oficyny zaczęły w tworzeniu czcionek wzorować się na czcionkach bardziej znanych drukarzy.

W latach 70-tych drukarze wyzwalali się stopniowo spod wpływów rękopisów. Pojawiły się wtedy drzeworytowe inicjały odbijane wraz z kolumną druku, ilustracje z klocków drzeworytowych (czasami z płyt metalowych), karta tytułowa, znak drukarski i nakładowy, tzw. sygnet. Pod koniec XV wieku zmniejszyło się zróżnicowanie czcionek, gdyż liczne oficyny zaopatrywały się w powstających odlewniach w jednakowe pisma. Wszystkie dotychczasowe rodzaje pisma redukują się w XVI w. do dwóch zasadniczych typów: antykwy oraz gotyku, który w zależności od kroju stosowanej czcionki nazywany był szwabachą (czcionka dość szeroka ze złagodzonymi załamaniami) oraz frakturą (wąskie, ostrokanciaste, barokowe pismo)(4).

Podstawowym materiałem piśmienniczym w epoce druku jest papier. Obok niego używany bywa również pergamin, którego stosowanie ogranicza się jednak z czasem tylko do druków luksusowych lub o specjalnym znaczeniu dokumentarnym. Piętnastowieczny papier odznacza się wysoką jakością: jest dość masywny, zwarty, niełamliwy, trwały, najczęściej o szarożółtawym kolorze. Dobrze uwydatniony jest na nim rysunek sita czerpalnego: kresy, prążki i filigran. Szczególnie piękny był papier wyrabiany we Włoszech. Ze względu na niższą cenę papieru druki włoskie i południowofrancuskie charakteryzują się szerokimi marginesami oraz dużymi odstępami między wierszami, co czyni stronicę lżejszą, bardziej przejrzystą i czytelną. Całości estetycznej dopełnia ładny papier, o jasnym tonie kości słoniowej(5).

Wymiar arkusza zależał od wielkości sita czerpalnego. W XV wieku używano dwóch podstawowych formatów arkusza: wielkiego, regalis , o wymiarach 70 x 50 cm i mniejszego, mediana albo communis , 50 x 30 cm. Format całego arkusza nie złożonego nazywał się in plano(6). Filigran był zazwyczaj umieszczony na prawym półarkuszu. Inkunabuły są oznaczane tzw. formatem bibliograficznym, w odróżnieniu od formatu bibliotecznego przy drukach nowych, opartego na wymiarze wysokości książki liczonej w centymetrach. Format bibliograficzny nie zależy od wymiarów książki, lecz od tego, ile razy arkusz papieru został złamany (raz złamany arkusz dawał folio, dwa razy - quarto, trzy razy - octavo, itd.) . Elementami rozpoznawczymi formatu są więc: kierunek kres i położenie filigranu oraz ilość kart w składce. W dobie inkunabułów spotykamy trzy formaty: 2o ( kresy pionowe, filigran cały na środku karty, po 2 karty w składkach), 4o (kresy poziome, filigran złamany na zgięciu karty, po 4 karty w składce) i stosunkowo rzadko 8o (kresy pionowe, filigran pocięty na rogu wewnętrznym, po 8 kart w składkach). W inkunabułach spotykamy czasem w jednym woluminie dwa różne formaty. Wynika to stąd, że drukarz, mając papier różnych wymiarów, łamał duże arkusze ( regalis) dwa razy, uzyskując 4o i składał razem z mniejszymi - mediana, które raz złamane tworzyły wymiar 2 o. W książce XV w. trzeba więc badać każdą składkę oddzielnie . W formatach większych, zwłaszcza w 2o, brano zazwyczaj dwa, trzy i więcej arkuszy, które złamane razem tworzyły składkę o większej ilości kart. Składka utworzona z trzech arkuszy (6 kart) zwała się ternion, z czterech - quaternion, z pięciu - quinternion(7).

Kolejność kart i składek początkowo była podawana na osobnej karcie w tzw. rejestrze (registrum chartarum, tabula rubricarum, tabula quinternionum) z wymienieniem wyrazów pierwszej strony kolejnej składki lub arkusza, który służył do sprawdzania, czy dzieło jest kompletne. Z czasem dla oznaczenia kolejności służyły : sygnatury (znaki, którymi sygnowano kolejność składek w woluminie i liczbę kart w składce), kustosze (były to na końcu każdej poprzedniej składki powtarzane słowa lub zgłoski zaczynające składkę następną), liczbowanie kart (przeważnie cyframi rzymskimi, we Włoszech często arabskimi). Liczbowanie stron wystąpiło tylko w jednym przypadku (u A. Manutiusa 1499). Mimo tych sposobów rejestr utrzymał się bardzo długo, ale w uproszczonej formie jako wykaz składek wg sygnatur(8).

Ponieważ pierwotna książka drukowana szła do handlu, do introligatora, do czytelnika w luźnych, nie złożonych arkuszach i każdy właściciel oprawiał i ozdabiał ją według swego gustu, wykaz taki oddawał ogromne usługi, gdyż tylko na jego podstawie można było ustalić kompletność kodeksu. Rejestr był wynalazkiem włoskim, przyjął się jednak i upowszechnił we Francji i w Hiszpanii. Gdy na przełomie XV i z pocz. XVI w. Aldus Manutius wprowadził stałe oznaczanie numeracji stronic, czyli paginację, pierwotny rejestr stracił rację bytu, a z czasem został zamieniony na rzeczowy wykaz treści. W inkunabułach paginacji się nie spotyka(9).

Tabula rubricarum, czyli kolejny spis nagłówków, służyła rubrykatorowi jako wskaźnik, gdzie miał dopisywać ręcznie kolorowym atramentem poszczególne nagłówki rozdziałów. W pierwszych drukach albo nie stosowano foliowania (liczbowania kart), albo wykonywano je ręcznie, ponieważ nie potrafiono zamknąć w formę drukarską wystającej z kolumny liczby. Drukowana numeracja kart występuje dopiero w l. 70- tych XV w. Z reguły w drukach gotyckich liczby kart oznaczano cyframi rzymskimi, odbijanymi tą samą czcionką co tekst druku, natomiast w drukach tłoczonych antykwą - cyframi arabskimi. Numerację umieszczano w różnych miejscach na karcie inkunabułu, przeważnie jednak u góry nad kolumną druku, w środku lub w rogu karty, przy czym na karcie recto drukowano liczbę, a na tej samej karcie verso - cały lub skrócony wyraz Folium , tak że w otwartej książce miało się na stronie lewej Folium, na prawej - liczbę(10).

Inkunabuły długo nie miały karty tytułowej. Zaczynały się od rejestru, od listu dedykacyjnego czy przedmowy. Przeważnie pierwsza karta była czysta, potem zaczęto drukować na stronicy verso,. Pierwszy drukował tak w 1464 r. Ulryk Zell w Kolonii. Chroniło to początek tekstu przed uszkodzeniem i zabrudzeniem. Kartę tytułową zastępował Incipit lub Explicit. Z czasem zaczęto na pierwszej czystej stronie umieszczać coś w rodzaju tytułu, tzw. z włoska occhietto - oczko. Taki prototyp tytułu składał się z jednego czy dwu wyrazów, które wycinano nieraz z różnymi ozdobami w drzeworytowym klocku i odbijano na karcie. Dopiero w l.80-tych XV w. w Niemczech i w Holandii pojawia się karta tytułowa mająca prawie wszystkie elementy właściwej sobie budowy. Pełne dane o druku wprowadził do karty tytułowej po raz pierwszy w 1500 r. drukarz lipski Wolfgang Stöckel(11).

Za najwcześniejszy druk uznaje się fragment Sądu Ostatecznego z Księgi Sybilli Gutenberga (ok. 1445).

Pierwsze inkunabuły zaopatrzone datą pochodzą z 1454 i 1455 (listy odpustowe z warsztatu Gutenberga). Pierwszy druk datowany, z podpisem drukarza i sygnetem, to tzw. Psałterz moguncki z 1457 wyd. przez Fusta i Schöffera.

W ciągu mniej więcej 50 lat XV wieku wyszło, jak się przypuszcza, ponad 35 tys. wydań w ok.15- 20 milionów egzemplarzy. Początkowo nakłady były bardzo niskie (czasem poniżej 100 egz.). Druki Sweynheyma i Panartza osiągały nakłady 275 egz. Mszał wrocławski wytłoczył Schöffer w 1483 w 400 odbiciach; w tym okresie aż do końca wieku przeciętna wynosiła 500 egz., ale pod koniec stulecia nakłady dochodziły do 2 tys. I więcej egzemplarzy, zwłaszcza prace z zakresu prawa kanonicznego i rzymskiego.

Wczesne wytwory nowej sztuki były bardzo drogie. Wynalazek druku zmierzał do obniżenia kosztów produkcji, ale nie do znaczniejszej obniżki ceny sprzedażnej książki. Np. rubrykowana i oprawiona 42- wierszowa Biblia Gutenberga kosztowała 100 dukatów. Ceny obliczało się w zależności od formatu książki oraz ilości składek. W miarę rozwoju drukarstwa, wzrostu nakładów i podaży ceny spadały nawet z roku na rok. Np. gdy w latach 60-70-tych XV wieku płacono dukata za przeciętnie 7 składek zwykłego folio, to w latach 80- tych tyle kosztowało ok.20 składek tego samego formatu (we Włoszech nawet 56 składek). Ceny zależały także od wyposażenia książki (ilustracje, oprawa, piękne zdobienie); za egzemplarz na pergaminie liczono mniej więcej trzy razy więcej niż za drukowany na papierze. Pierwsza znana subskrypcja została ogłoszona w Hiszpanii w1476r.

W Polsce - pierwszym znanym drukiem jest Almanach Cracoviense na rok 1474 wydrukowany w Krakowie przez K. Straubego. Oprócz czterech wytworów jego warsztatu z lat 1473/ 1474 - 1477, o których doszła nas wiadomość, znane są druki S. Fiola w Krakowie, K. Elyana we Wrocławiu (tu pierwsze zdania w języku polskim, jakie pojawiły się w druku,w wydanych w 1475 r. Statuta synodalia episcoporum Vratislaviensium uzupełnionych polskim tekstem Ojcze Nasz, Zdrowaś Mario i Wierzę w Boga)(12), K. Baumgartena w Gdańsku i J. Karweysego w Malborku. Najnowsze badania wykazały, iż na terenie Polski działała jeszcze jedna drukarnia- anonimowa (znana dotąd jako "Drukarnia Kazań papieża Leona I").

Przypisy:
1 - H. Szwejkowska, Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Warszawa 1987,s.61.
2 - Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław, Warszawa, Kraków 1971, s.505 (kolumna 1009).
3 - Tamże, s.505.
4 - H. Szwejkowska, dz. cyt., s.62.
5 - Tamże, s.63.
6 - Tamże, s.63.
7 - Tamże, s.65.
8 - Encyklopedia ... , dz.cyt.,s.505.
9 - H. Szwejkowska, dz. cyt., s.66.
10 - Tamże, s.66.
11 - Tamże, s.68.
12 - J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1999, s.47.

Bibliografia:
1.Encyklopedia wiedzy o książce, red. K. Chorzewska, Wrocław, Warszawa, Kraków 1971 (k.1009-1010).
2. Szwejkowska H.: Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Warszawa 1987.
3.Ziomek J.: Renesans, Warszawa 1999.

Bożena Górniak
Borów

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie