Język, którym się posługujemy jest instrumentem do wyrażania myśli jak to określa A.Cegieła i A.Markowski w swojej książce "Z polszczyzną za pan brat". Na język składa się system znaków konwencjonalnych i reguł ich użycia, które służą do porozumiewania się. Rozpoczynam swoje rozważania od języka, gdyż porozumiewanie się i poprawne formułowanie komunikatów językowych, ich rozumienie ma moim zdaniem duże znaczenie dla osiągnięcia zadawalających wyników w języku polskim na każdym poziomie edukacyjnym.
Ważnym dla ucznia jest rozumienia symboli i znaków, z których składa się język.
Wyróżniamy :
znaki przyrody,
znaki sztuczne,
znaki obrazowe,
znaki umotywowane -do nich należą np. wyrazy dźwiękonaśladowcze.
Autorzy omawiają dwa poziomy językowe:
- poziom fonologiczny /dźwięczne-bezdźwięczne, gra-kra, grupa-gruba/
- poziom morfemów /morfologiczny/, określa on relacje gramatyczne: dodanie odpowiedniej końcówki np. -owi do tematu fleksyjnego powoduje powstanie form celownika; dodanie przyrostka -ość do przymiotnika daje abstrakcyjne nazwy: złość, marność; końcówka -arz tworzy nazwy zawodów.
Wyjaśniają takie pojęcia jak:
Polileksja - jedno znaczenie wyrażone za pomocą różnych słów,
Synonimia - bliskoznaczność wyrazów,
Antonimia - przeciwstawianie się znaczeniowe wyrazów : długi- krótki.
Przytoczone powyżej pojęcia wskazują jak trudnym jest język polski dla ucznia szkoły podstawowej, a przecież znać i stosować język to znaczy poznać cały system językowy.
Z moich obserwacji wynika, że uczniowie posługują się zgodnie z klasyfikacją przyjętą przez autorów zarówno językiem ogólnym jak i gwarowym.
W opracowaniu spotykamy klasyfikację gwary na:
Środowiskową
Nominatywną np. łowiecką
Ekspresywną np. artystyczna, uczniowską
Maskujacą np. konspiracyjną.
Mając kontakt z uczniami z małego środowiska wiejskiego zauważyłam, że uczeń na lekcji stara się posługiwać językiem ogólnym, a w swobodnych wypowiedziach korzysta z gwary środowiskowej i uczniowskiej. Stwierdziłam, że gwara środowiskowa uzależniona jest od środowiska rodzinnego.
Na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji opracowałam "Słowniczek powszechnie używanych pojęć z zakresu lokalnej kultury ludowej".
Inspiracją do tego było moje zainteresowanie edukacją regionalną, zainteresowanie wpływem cech środowiskowych i gwarowych na kulturę języka /opisuje to Stanisław Bąba i Bogdan Walczak w zbiorze felietonów "Na końcu języka"/, a przede wszystkim chęć kultywowania tradycji regionalnych, które zamierają wraz z odchodzącym pokoleniem. Pragnęłam wskazać uczniom, że gwary nie należy się wstydzić i jej ośmieszać. Gwara związana jest także z ginącymi zawodami, zwyczajami. Przygotowanie z uczniami wystawki z edukacji regionalnej było w moim odczuciu najlepszym sposobem na wskazywanie różnić między językiem ogólnym a gwarowym.
Przygotowując wystawkę wskazywałam uczniom na funkcje i rodzaje tekstów, ich funkcje:
- komunikatywną
- ekspresywną
- impresywną
- fatyczną
- poetycką.
Analizując dawne i współczesne źródła /zdjęcia i charakterystyka źródeł/ można uświadomić idąc z myślą autorów, w jakim stopniu wypowiedź językowa charakteryzuję nadawcę, a szczególnie jak na przestrzeni czasu zmieniały się style językowe /np. urzędowy, uczniowie bardzo dobrze to zauważają analizując zapisy w dawnych księgach, świadectwach zgromadzonych na wystawce z dokumentami obecnymi.
Nie należy jednak zapominać, że język ma tez funkcję artystyczną i całą gamę środków artystycznych:
przenośnie, a wśród nich:
- synekdocha
- oksymoron
- peryfrazę
porównania
animację, personifikację
alegorię
inwersję czyli szyk przestawny
antytezy
anafory
elipsy
Bogactwo języka jest ogromne i należy je umiejętnie uczniom wskazywać, dostosowując do poziomu edukacyjnego i rozwoju intelektualnego ucznia, /chociażby przez zainteresowanie poezją, co omówię za chwilę/ sądzę, że będzie to pewnego rodzaju antidotum na stosowanie przez dzieci szablonów językowych.
Wspomniany już, przeze mnie S.Bąba i B.Walczak w książce "Na końcu języka" w sposób bardzo przystępny opisują tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny i dynamizm jej zmienności.
Omawia wpływ cech regionalnych, środowiskowych i gwarowych na kulturę języka. Wskazuje na tolerancję dla regionalizmów.
W ujednolicaniu współczesnego języka dostrzega dwie tendencje:
dążność do skrótu np.
- rzeczowniki bezformantowe: zwis, siad itp.
- zastępowanie wielowyrazowego połączenia jednym wyrazem np. poprawczak
- skrótowce wielowyrazowych instytucji
- przymiotniki -owy np. płaszcz ortalionowy
- zlepkowce np.płaszczopeleryna
dążność do precyzji wypowiedzi
- zróżnicowanie znaczeń wyrazów pierwotnie synonimów
- pojawianie się homonimów typu: fiat, dziecko, maluch
Niebezpieczeństwem w moim odczuciu dla poprawności językowej i kształtowania kultury języka wśród uczniów jest:
MODA JĘZYKOWA
1. Nadużywanie wyrazów obcego pochodzenia
2. Częstotliwość używania wyrazów wynikająca z realiów pozajęzykowych np. sputnik.
3. Gwara sportowców np. upowszechnienie zwrotu "iść za ciosem"
SNOBIZM W JĘZYKU
Używanie z niemałym wysiłkiem zwrotów obcych danej jednostce lub grupie, czasami podnosi kulturę języka.
PURYZM JĘZYKOWY
Polegający na przesadnym, wręcz wynaturzone formie troski o czystość języka.
1. Tradycjonalistyczny - obrona przed nowymi zapożyczeniami.
2. Dążność do spolszczenia słownictwa technicznego.
3. Powstanie neologizmów zamiast terminów obcego pochodzenia np. płonica zamiast szkarlatyna.
Jako nauczyciel języka polskiego dostrzegam wartość tej książki jako poradnika językowego opisującego reguły gramatyczne, wyjaśniającego poprawność językową w języku literackim, poruszającą problem agresji w języku. Omawia kryteria poprawności językowej i leksykalnej.
Obie przytoczone pozycje dotykają problemu komunikacji.
Z doświadczenia wiem, że uczniowie mają olbrzymie problemy z formułowaniem i odbiorem /rozumieniem/ komunikatów językowych, dlatego staram się tej problematyce poświęcić dużo jednostek metodycznych. Dla uczniów ważne jest podjecie tematyki zajęć z zakresu porozumiewania i komunikowania się. Dzięki temu maja możliwość poznania na przykładach zależności między nadawcą, rodzajem komunikatu a odbiorcą.
Posługując się socjolingwistyką wg.Bernsteina dostrzec należy istotne znaczenie rozwoju językowego ucznia w rodzinie przed pójściem do szkoły.
/potwierdzają to moje badania nad językiem gwarowym oraz położenie nacisku na komunikację i relacje między odbiorcą i nadawcą.
Osobiście jestem zwolennikiem użyteczności języka polskiego w codziennym porozumiewaniu się. Stąd położenie nacisku na gatunki wypowiedzi takie jak:
- informacja,
- oświadczenie,
- polecenie,
- oświadczenie
- komunikat.
Rozumiejąc rolę czytania ze zrozumieniem, rozróżniamy różne typy czytania:
- informacyjne
- krytyczne
- twórcze.
Sprawdzian po klasie szóstej czy też egzamin gimnazjalny z uwagi na znaczenie rozumienia tekstu i pisania krótkich form wypowiedzi udowodniły, że zarówno czytanie ze zrozumieniem jak i przytoczone przeze mnie gatunki wypowiedzi maja pierwszorzędne znaczenie dla wyników osiąganych przez uczniów.
Często stawiam sobie zarzut, że zbyt wiele czasu poświęcam na rozwój poetyki wśród swoich uczniów. Moje zamiłowanie do poezji staram się zaszczepić uczniom. Sądzę, że z powodzeniem o czym świadczą ich sukcesy w konkursach recytatorskich i pierwsze próby pisania wierszy.
Idąc tropem A.Baluch, która w książce "Poezja współczesna w szkole podstawowej" podaje typy analiz utworów poetyckich:
- pozawerbalną
- lingwistyczną
- relacji przestrzennych
stwierdzam, że na poziomie szkoły podstawowej dominująca jest analiza werbalna.
Elementem łączącym poszczególne analizy jest wskazywanie znaczenia intonacji, która pozwala uczniom w szkole podstawowej przejść z analizy werbalnej do pozawerbalnej.
Najtrudniejsza moim zdaniem jest analiza relacji przestrzennych, gdyż odwołuje się do intuicyjnej oceny jej wartości.
Omawiając koncepcję obrazu, gdzie wyróżniamy realistyczną, symboliczną i abstrakcyjną, po konfrontacji z pierwszymi próbami poetyckimi moich uczniów stwierdzam, że dominuje koncepcja realistyczna, co moim zdaniem jest wynikiem analizy pozawerbalnej i pierwszych prób analizy lingwistycznej, skutkującej małą fascynacją dla zabawy słowami.
Osobiście preferuję metodę dramy, określana przez autorkę formą gry dramatycznej powiązanej z ruchowa forma ekspresji.
Natomiast w realizacji lektur najistotniejszym jest stworzenie klimatu i porozumienia między autorem i uczniem jako odbiorcą, w którym nauczyciel tylko steruje odbiorem, a nie narzuca jego formy i sposobu rozumienia /pojmowanie ucznia jako aktywnego odbiorcy/.
Często zastanawiam się nad problemem przymusu lekturowego, który moim zdaniem na poziomie szkoły podstawowej niszczy wśród uczniów zamiłowanie do książek i spycha ich w kierunku kultury masowej.
Podsumowując uważam, że dla mnie jako polonisty najistotniejszym jest przygotowanie ucznia do odbioru dzieła literackiego. Dostrzegam ciężar gatunkowy swojej pracy, która decyduje czy w przyszłości dorosłe pokolenie będzie korzystało z przesłania literackiego przeszłości, czy urzeczone kulturą masową, kwantem informacji będzie obojętne i głuche na piękno polskiego języka literackiego.
mgr Bogumiła Kaczmarek
Zespół Szkół W Ostrowie Wielkopolskim |
